скачать книгу бесплатно
Улуғлар шаънига мақтов сўзлари айтишимиз, уларни шарафлашимиз яхши. Аммо уларнинг ҳаётидан, яхши ишларидан ибрат олганимиз, улар фазилатини ўзимизда тарбия этмоғимиз афзалроқдир. Чунки улар мақтовларга муҳтож эмас, уларни Аллоҳнинг Ўзи мақтаб қўйгандир. Улар ўз яхшиликларининг, ўз фазилатларининг авлодларда давом этишига муҳтожлар. Бу садақатул жориядур, биз уларнинг яхшиликларини давом эттира олсак, аъмол номаларига савоб ёзилиб турадур.
* * *
Иккинчи синфни тугатишим арафасида, эллик бешинчи йилнинг баҳорида чала бўлса ҳам битган уйимизга кўчиб бордик. Уйимиз билан 40-мактаб орасидаги йўл ҳозир икки чақиримдир. У пайтда битта арава аранг сиғадиган жинкўчалардан бориларди, демак, икки ярим чақирим йўлни тўпиққа қадар тупроқ, баҳор, куз, қишда тиззага қадар лойни босиб боришга тўғри келарди. Шу йўл азоби назарга олиниб, мени уйимиз яқинидаги 132-мактабга кўчиришди. Бошланғич синфни Санобар опа, Суръат опалар устозлигида битирдим. Еттинчи синфга қадар адабиётдан Мурод ака Шарафуддинов деган устоз дарс берардилар. Адабиётга бўлган меҳримнинг ортишига бу кишининг хизматлари катта. У киши дарслик режасига амал қилмасдилар, она тили дарсида ҳам адабиёт ҳақида сўз бўларди. Шу боисмикин, она тили грамматикаси деган сабоқда заиф эдим. Саккизинчи синфда 40-мактабга қайтиб борганимда анча қийналдим. Бу қийинчилик университетда ҳам давом этди. Лекин мен у кишидан ранжимайман. Чунки бадиий адабиётни севишни ўргатдилар. Деярли ҳар дарсда шеър ёдлатар эдилар. Шу одатларини синфдошларим ҳозирга қадар норози бўлиб эслайдилар. Ҳар қанча уринсалар ҳам, Мурод ака уларда адабиётга қизиқиш уйғота олмадилар. Кўпчилиги мактабни тугатгандан бери қўлига китоб олмаган. Етмиш ёшига қадар ҳам китоб ўқимаган одамнинг маънавий даражасини ўзингиз тасаввур қилаверинг. Лекин мен уларни айблашдан йироқман, чунки улар менинг болаликдаги дўстларим, қандай бўлишларидан қатъи назар, менинг қадрдонларим. Халқ тилида улар “Қиёматли ошна” ёки “тобуткаш”, деб аталадилар. Уларни қадрлаганим ҳолда баъзан жиддий, баъзан ҳазил тариқасида танбеҳ бериб тураман.
Бир куни тобим йўқ, ётган эдим. Дўстим келиб:
– Ҳа, яна бошинг оғрияптими, мен сенга миллион марта айтдим, кўп китоб ўқима, деб. Мана мен битта ҳам китоб ўқимаганман, бошим бир марта ҳам оғримайди, – деди.
– Бошингнинг оғримаслиги китоб ўқимаганингдан эмас, бош оғриши учун одамда бош бўлиши керак. Китоб ўқимаган бошни бош демайдилар. Нима дейилишини ўзинг биласан.
Бу суҳбатдан сал олдин, “гап” деб аталмиш дўстлар даврасида у “Мен бир йиллик қовоқни кўрдим. Балкондаги сўри тагида қолиб кетган экан, айнимай турибди”, деб қолди.
– Бир йиллик қовоқни кўриб, энди бизнинг бошимизни ачитиб, мақтаняпсанми, мен эллик беш йиллик қовоқни кўрганман, – дедим.
– Олиб қочма, қаерда кўргансан? – деди у ишонқирамай.
– Ана, елкангнинг устида турибди, китоб ўқимайдиган бошнинг қовоқдан нима фарқи бор?
Қовоқ ва калла: муштараклик бор гўё бунда
Аммо бир мазза бордир қовоқда
Қовоқ каллада-чи?
Янги уйга кўчиб келиш барчамиз учун ҳам улуғ бахт эди. Бир уй, бир даҳлиз биз учун подшоҳ саройидан кўра ҳам аълороқ эди. Пойдеворига пишиқ ғишт теришга, томига тунука эмас, лоақал шифер ёпишга ҳам моддий имконият йўқ эди. Пойдеворига бир қатор тош ётқизилиб пахса урилган. Томига нима топилса, ўша ёпилган: “тўл” деб аталмиш сақичланган қора қоғоз ҳам, эски фанер ҳам… бор эди. Кузда, ёмғир ёға бошлаганда бу томнинг “фазилати”ни кўрдик. Кейинги ёзга қадар чакка билан олишиб чиқдик. Кичкина бўлганим учун томга мени чиқаришарди. Чакка ўтаётган жойларга тоғоралар қўйиб тушардим. Шифтдан тупроқ тўкилмасин, деб қоғоз ёпиштирилган эди. Чакка ўтганда қоғоз ивиб, чопқиллаб юрган сичқонлардан бири пастга тушиб кетди. Овқатланиб ўтирган эдик, жонивор косадаги шўрвага тушиб бизни аввал чўчитди, кейин кулги уйғотди…
Бугун қурилаётган ҳашаматли уйларга боқиб, эллигинчи йиллар манзарасини эслайман. Бизга ўхшаган бечораҳоллар кўп эди. Ҳатто биздан-да баттарлар бор эди. “Шайтанат”ни ўқиганлар эътибор беришгандир, Асадбекнинг туғилган кунида дўсти Жалил унга эски калиш совға қилади. Бу совғанинг маъноси: ўтмишингни унутма! Жалил образида икки дўстим ҳаёти ва одатлари мужассам бўлганини айтиб эдим. Шулардан бири синфдошим, қўшним Тўра. Отаси ногирон эди, Тўра оилада учинчи фарзанд, яна беш укаси бор. Қишни битта танчада ўтқазишади. Тўра билан укаси Собирга битта калиш. Собир мактабдан келгунча Тўра уйда кутиб ўтиради. Қиш аввалида лой кўчадан келишда бир пой калиш тушиб қолган. Совуқда оёғи қотгани учун Собир буни пайқамаган. Ўшанда кўпчилик бўлиб кўчада лой орасидан калиш қидирган эдик. Ҳозирги кунда ўша воқеаларни эслаб куламиз. Нолиш сўзлари ўшанда ҳам тилимиздан учмаган, ҳозир ҳам шундай. Ота-оталаримизнинг ношукр бўлганларини эслолмаймиз. Ўзимиз ҳам “ҳаёт шундай экан”, деган тушунчада ҳамма нарсага чидардик.
Мол-мулк ва бойликлар ҳақидаги оятлар нозил бўлганда, ҳазрати Умар (р.а.) Набий муҳтарамдан (с.а.в.) сўрадилар:
– Қандай турдаги нарсани мол қилай?
Аллоҳнинг расули (с.а.в.) марҳамат қилдилар:
– Сизлардан ҳар бирингиз Аллоҳ таолони зикр этувчи тилни ва унга шукр қилувчи қалбни мол қилингиз!
Ана! Уйлардаги қўша-қўша гиламу биллур қандиллар эмас, тилла, олмос, жавҳар безаклар эмас, зикр қилувчи тил ва шукр қилувчи қалб инсоннинг асосий бойлиги экан. Эллигинчи йилларда ота-оналаримизда ана шу бойлик мавжуд эди. Тилла, биллурлар омонат бойлик. Кишига вафо қилмайдиган бойлик. Ҳатто… дўзахга етаклаши мумкин бўлган бойлик. Зикр ва шукр билан банд бўлган тил ва қалб бойлиги садоқатлидир, омонат эмасдир, жаннат дарвозасининг калитидир. Бу калитни олишга интилмаслик ақлсизлик эмасми?
Нималарни олтин қиммати билан ўлчаб бўлмайди: ота-она дуосини, ота-она меҳрини, ота-она юзидаги нурни. Яна чин дўстни, ёрнинг вафосини, фарзанднинг кулгусини. Бир қоп олтини бор одам булардан бебаҳра бўлса бу дунёси ҳам, у дунёси ҳам куйган, деяверинг.
Бугунги кунимизда билиб-билмай ношукрлик қилувчиларнинг хонадонига кўз ташласак, камида бир ҳафталик емак-ичмак ғамлаб қўйилганига гувоҳ бўламиз. Автомобиль, турфа гиламлар, биллур қандиллар, ишлатилмаса-да, жавонга териб қўйилган ажиб идишлар… Шундай хонадондан шукр ўрнига норизолик гаплари учиб туради:
– Фалон нарсани Хитойдан ҳам топа олишмабди.
– Фалон нарсанинг нархи ошиб кетибди…
– Тўйимга фалончи ашулачи келишини ният қилувдим, умидим ушалмади…
Аслида: Хитойда ҳам топилмаган ўша нарсасиз ҳам бахтли ҳаёт кечириш мумкин. Нархи ошган бўлса, ўз чўнтагига тушаётган даромади ҳам ошган-ку? Фалончи ашулачи келмаса ҳам тўйи ўтди-ку? Турли сабаблар билан тўйга етишолмай юрганлар озми?
Кеча бойиб гердайган, бугун бойлиги қўлдан кетиб нола қилиб юрганлар ўйлаб кўрсинлар: бойлик берилганда қанча шукр қилишди экан? Шукр қилдилармикин ё “Бугун минг доллар фойда қилибман, ҳолбуки икки минг доллар фойда олсам ҳам бўларди”, деб ачинганмикинлар? Ношукрлик – ёшларга тез юқадиган хасталик. Уларга ҳар бир нарса камдай туюлаверади. Қизлар, келинлар бу борада анча пешқадамлар. Улар кўнгилларини ҳавасга бутунлай бўшатиб бериб, шукроналикка жой қолдирмайдилар. Оқибатда ўз кўнгилларини ўзлари синдириб, азобланиб юрадилар.
Бир одам “Яшаш жуда қийин бўлиб кетди”, деб нолиб қолди. Устида Франциянинг костюми, оёғида Италиянинг қимматбаҳо чарм туфлиси. Олти ўғлига алоҳида-алоҳида уй қуриб берган. Умумий ҳисобда саккизта енгил автомобили бор, “бечора”нинг.
Бир одам йўлда пиёда кетар экан, аҳволига ачиниб, ўз-ўзига:
– Бу ерда, бу саҳрои биёбонда мендан ожизроқ, бечорароқ, паришонроқ яна ким бор? – деб йиғлади.
Шу яқиндан ўтиб бораётган, устига оғир юк ортилган эшак унинг нолаю фиғонини эшитиб деди:
– Эй ақлсиз одам! Нега ҳолингдан бундай шикоят қиласан? Аллоҳга шукр айтиб йўлингда кетавер. Эшакка минмагансан, аммо мен каби юк остида эмассан-ку? Ҳолингга шукр қилсанг-чи!
Ҳа, эшакнинг тили йўқ. Бўлганда эди, кўп ҳолларда, кўп кишиларга шундай хитоб қилиши аниқ эди. Худо унга тил берса-ку, айтар, лекин ношукр одам эшитиб, амал қилармикин? Масала шунда!
Шайтон йўриғидаги банданинг шукр қилмоғи анча қийин бўлади. Аллоҳ таборак ва таоло Қудсий ҳадисда марҳамат қилиб, бандаларига танбеҳ берадики: “Эй Одам фарзанди, Мен яратган неъматларни еб-еб тишларинг малолланиб чарчаб кетади-ю, лекин Менинг шикоятимдан тилинг ҳеч чарчамайди (ношукрчилик қилавериб жағинг чарчамайди-я!)”.
Бир мамлакатнинг обод шаҳри ҳукмдоридан одамлар ҳамиша шикоят қилаверар эканлар. Подшоҳ шикоятлардан безиб, ҳукмдорни вазифасидан озод этибди-да, ўрнига бошқа одамни тайин этибди. Одамларнинг ношукрликлари эвазига аввалги ҳукмдордан жоҳилроқ, золимроқ киши уларга насиб бўлибди. Янги ҳукмдордан жабр кўравериб толиққан аҳолининг боши қотибди; яна подшоҳга мурожаат қилиб, ҳукмдорни ўзгартириб беринг, дейишга журъатлари етмабди. Шунда бир дононинг маслаҳати билан аҳоли шамчироқларни ёқибди-да, кундузлари кўчаларда изғиб юраверибди. Шаҳар аҳлининг куппа-кундуз куни чироқ ёқиб юришидан хабар топган подшоҳ ажабланиб, сабабини вазиридан сўрабди. Доно вазир жавоб берибди:
– Шаҳар аҳли ношукрлиги учун жазосини олди. Энди кундузи ҳам чироқ ёқиб, аввалги ҳукмдорларини қидириб юришибди…
Қудсий ҳадисдаги илоҳий сўзлар балки ана шундай қавмга аталгандир: “Эй Одам фарзанди, албатта сен Мени ёд этиб ва неъматларимга шукур қилиб юрсанг, Мен эҳсонимни яна зиёда қилавераман. Агар Мени ёд этмай, эсдан чиқарсанг ва неъматларимга шукр қилмай, куфр қилсанг, бериб турган инъом ва эҳсонимни ҳам тўсиб қўяман”. Шундайлардан бўлишдан Аллоҳ сақласин!
Суқрот ҳаким: “Неъмат ва давлатингиз бор пайтда шукр бажо келтириб, бошингизга қийинчилик тушган вақтда сабрни ўзингизга йўлдош қилинг. Сабр ҳар бир енгилликнинг очқичи бўлиб, неъматга шукр қилиш давлат ва осойишталикнинг қўпайишига сабаб бўлади”, деганлар. Одам Ато жон кириши билан аксириб, “Алҳамдулиллаҳ!” деганлар. Шукр айтиш бизга Одам алайҳиссаломдан мерос.
Ношукрлик хорликни келтириб чиқаришини билмайдиганлар орамизда борми? “Йўқ нарсага қайғурмайдиган эмас, борига шукр қилувчи – донодир”, деган мақолни-чи? Кўпчилик билади бу ҳикматларни. Аммо, не ажабки, билатуриб ношукрлик қилаверамиз. Халқимизда яна “Еб туриб маърайди-я!” деган ҳикмат ҳам бор. Баъзан кузатаман: тўкин дастурхон атрофида ўтириб, уч-тўрт хил таомларни тўйиб еб олиб, тирикчиликнинг қийинлашиб кетаётгани борасида нолий бошлайдилар. Бировда ўн-ўн беш, бошқада эллик-олтмиш сидра кийим-бош бор. Лекин униси ҳам, буниси ҳам қийинчиликдан нолийди. Бири кўйлагининг элликтага етмаганидан, бошқаси шимининг юзтага етмаганидан афсусда юрибди. Тўғрими?
Кишиким, розилиқ томинда бўлса,
Қилур шукур аждаҳо коминда бўлса.
Ҳазрат Сўфий Оллоҳёр демоқчиларки: Аллоҳ таолонинг ризолигини истамоқ завқида бўлса, аждаҳо комида туриб ҳам Тангри таолога шукр айтади, ҳамиша розилигини сўрайди (биринчи сатрдаги “том” сўзи бу ўринда “завқ” ёки “ишқ” маъносида қўлланилган).
Бугунги ношукрчиликларнинг сабаби – Аллоҳ белгилаб берган ризққа қаноат қилиш тарбиясининг сустлигидандир. Тангри таоло: “Эй Одам фарзанди, албатта, Мен сени онанг қорнида куч-қувватсиз ва ҳаракатсиз ётган вақтингда тарбия қилдим ва онанг қорнидан саломат чиқардим. Токи сен оёққа тургунинггача онангнинг дилини сенга раҳмли ва меҳрибон этиб, сенга мойил қилиб қўйдим. Сен, шу зайлда, катта бўлдинг. Ундан сўнг токи Мени ақл билан таниб, қувват билан ибодат қиларсан, деган умидда сенга куч-қувват бердим. Аммо сен катта бўлганингдан сўнг менинг ибодатларимдан юз ўгириб, мен тақсимлаб қўйган ризқнинг талаби билан машғул бўлдинг. Бас, ўзимнинг азиз ва улуғ деган сифатларимга қасамёд қиламанки, агар дунё ахтариб етти қат ернинг қаърига кирсанг ҳам, ўзим тақсим қилиб қўйган ўшал ризқдан заррача ҳам миқдорда зиёда қилмасман”, –деб огоҳлантиради. Яна дейдики: “Эй Одам фарзандлари, баданларингиз нозик (яъни Менинг азобларимга бардош беролмайди), сафарларингиз узоқ, йўллар оғир, Сирот кўприги қилдан тез ва қози бўлиб сўроқ қилгувчи оламнинг Парвардигори бор… Шуларни била туриб, бу ўткинчи дунё ва беҳуда неъматларга ва адо бўлиб тугайдиган ҳаётга қандоқ рағбат қиласизлар?”
Ўттизинчи йиллардаги қаҳатчиликни, уруш давридаги азобни, кейинги машаққатларни кўрган, сабр ила чидаган бобо-бувиларимиз, ота-оналаримиз эҳтимол буларни китоблардан ўқимагандирлар, чунки диний китоблар ман қилинган, ўқиганлар ёки даъват этувчилар қамоққа олинарди. Аллоҳ амрларини аслини сўзма-сўз билмасалар ҳам, болаликларида сабр, шукр тарбиясини олганлар ва шу фазилатлари билан оғирчиликларни енгганлар.
Баъзан учрашувларда “Болалигида қийинчилик кўрганлар ёзувчи бўлар экан, шу тўғрими?” деб савол беришади. Мен “Тўғри эмас”, деб жавоб қайтараман. Ҳазрат Навоий, Бобур, овруполик ёзувчилар, хусусан, лорд Байрон, Пушкин, Лермонтов, Толстой… бой оиланинг фарзандлари. Тўғри, ёзувчиларнинг биздан катта авлоди болалик чоғларида ҳаётнинг барча азобларини тотиб кўришган. Лекин буни ёзувчи бўлишларига асосий сабаб, дея олмайман. Ўша азобли кунларнинг ўз асарларида тасвир этилиши бошқа масала.
Мен турмуш қийинчиликларининг оз қисмини кўрганман, акаларим, опаларим мендан кўра кўпроқ қийналишган. Бир кесимдан (юз грамм) нон ейиш учун кечалари билан нон дўкони олдида навбатда туришган. Самарқандлик бир киши ўша даврларни эслаб дедики: “Очарчилик йиллари уйдаги озгина ундан онам нон ёпиб бир саватга солиб сотиш учун акам икковимизни кўчага чиқардилар. Совуқ эди. Дийдираб қолдик. Қарасам, сават иссиққина. Устига ўтириб олдим. Шу пайт онам келиб қолдилар, нонлар эзилиб кетган эди, аҳволни кўриб йиғлаб юбордилар. У пайтда ноннинг чиройига қаралмасди, барибир сотилди. Лекин ўша ишим учун ҳозирга қадар изтиробдаман”.
Шоир дўстим Сабриддин Садриддинов бундан-да аянчлироқ воқеани айтиб берган эди:
Нон дўкони ёнида туни билан навбатда туришни яна кўз олдимизга келтирайлик: ёзми ё қаҳратон қишми, ёмғирми ё қор бўроними – фарқи йўқ, каттами ё кичикми – фарқсиз, навбатда турилади. Баъзан навбат тартиби сақланиши учун кафтга қаламда рақамлар ёзиб чиқилади. Сабриддиннинг кафтига ҳам рақамни ёзишган. Ўшанда кимёвий қалам бўларди, агар сув тегса қалам сиёҳга айланарди. Ёмғир ёғаётгани сабабли Сабриддин кафтидаги ёзув ўчиб кетмаслиги учун муштимини қаттиқ сиқиб олган. Лекин қўли терлаганми ё панжалари орасидан ёмғир суви сизиб кирганми, ҳар ҳолда ёзув чапланиб, ўчиб кетибди. Тонг отгач, навбат тартиби текширилаётганда Сабриддиннинг кафтида ёзув йўқлигини кўриб, уни навбатдан чиқариб юборишибди. Боланинг зорли ноласига ҳеч ким қулоқ солмабди. Туни билан ёнма-ён турганлар ҳам, кафтига рақам ёзган йигит ҳам “Бунинг навбати бор”, демабди. Энг ачинарлиси, Сабриддиннинг отаси – Садриддин мақсум Тошкентдаги эътиборли уламолардан бўлганлар. Шу маҳаллага хизмат қилганлар, чақалоқнинг қулоғига азон айтиш ҳам, никоҳ ёки жаноза ўқиш ҳам шу кишининг зиммасида бўлган. Шунга қарамай, нонга тезроқ етишиш учун битта болани ноҳақдан ноҳақ навбатдан чиқариб юборишдан ўзларини тия олмаганлар. Садриддин мақсум ўша адолатсиз одамларнинг бири қулоғига азон айтганлар, бирининг никоҳини ўқиганлар, йиллар ўтиб жанозасини ҳам ўқиганлар. Жаноза намозида уларнинг гуноҳини кечиришни илтижо қилиб сўраганлар…
Афсусим шундаки, бундай фожиаларни ҳозир унута бошладик. Турмуш қийинчиликларини эслаш ёшларнинг энсасини қотирадиган бўлиб қолди. Мен эсам бундан ғашланганим ҳолда, барибир кўп хотирлайман. Баъзан “Ноннинг исрофига нисбатан муносабатда оилаларимиз орасида фарқ борми?” деб ўзимга ўзим савол бераман. Бир оилада суви қочган нон пўчоққа ташлаб юборилади, иккинчисида бунинг катта гуноҳ эканини билиб, исрофга йўл қўйилмайди. Тўкинлик замонида яшаётганимиз учун нонни исроф қилишдан уялмайдиган, гуноҳидан қўрқмайдиган бўлиб қолганмиз. Бу гуноҳ ишларга қишлоққа нисбатан шаҳарда кўп дуч келамиз. Оиладаги гўдак ҳам, ўсмир ёки эрта-индин узатиладиган қиз ёки уйланадиган йигит ҳам дастурхон устидаги нонни ушлаб кўради. Салгина суви қочган бўлса, “янгиси йўқми?” деб сўрайди. Баъзан нон бўлаклари, баъзан бутун-бутун нонлар моғорлаб кетади. Пўчоққа ташланади. Маҳаллаларда чорваси бор хонадонлар мол-қўйга берадилар. Кўп қаватли уйларда эса ахлатга ташланади. Мана шу ҳол “нонкўрлик” дейилади. Ким нонни хор қилибди, Худо уни бир тишлам нонга зор қилиб қўйишидан қўрқсин.
Бугун нонни қадрламаётганимизнинг икки сабаби бор: биринчиси – дастурхонимиз тўкин. “Тўқликка – шўхлик”, деганларидай, дастурхонимиз ҳамиша шундай бўлади, деб ишонамиз. Иккинчиси – фарзанд тарбиясида нонни қадрлаш, уни исроф қилмаслик масалалари тушиб қолган. Болалигимизда ноннинг ҳатто ушоғини ҳам қадрлаш лозимлигини уйда ота ва онамиздан ҳам, кўчада бегоналардан ҳам эшитардик. Фақат уйда эмас, ҳатто кўчада кимдир тушириб кетган ушоқни кўрсак, олиб, чангини пуфлаб, ўзини кўзга суртиб сўнг ейишни тайинлашарди. Ҳозир уйдаги дастурхондан бир бўлак нон гилам устига тушиб кетса, олиб ейилмайди, аксинча, пўчоққа ёки ахлат челакка ташланади. “Нон ушоғини олмай босиб ўтсанг кўр бўласан”, деб таъкидлашарди. Кўрлик жисмонан эмас, маънавий жиҳатдан эканини кейинроқ тушуниб етдик. Ҳозирги азиз ёшларимиз-чи, буни англайдиларми?
Аллоҳ ўзининг расулига хитобан дейди: “Қавми қариндошга, мискин ва йўловчига хайру эҳсон билан уларнинг ҳақларини адо этинг ва исрофгарчиликка мутлақо йўл қўйманг! Чунки исроф қилгувчилар шайтонларнинг дўстлари бўлган кимсалардир. Шайтон эса Раббига ўта ношукр бўлгандир” (Исро сурасидан). Уламоларимиз бу оятларни шундай тафсир қиладилар: исрофчилар неъматнинг қадрига етмайди. Агар шукр этса, ўшани исроф этмасди. Неъмат берувчи Зотнинг розилиги йўлида сарф этган бўларди. Исрофчи ношукр бўлгани сабабли ўзига берилган неъматни ботилга, ноҳаққа, ҳаром-ҳаришга, маъсият ва ёмонликка сарф қилади ва бу борада шайтонга биродар бўлади. Шайтоннинг эса ношукрлик бобида тенги йўқ. Шундай экан, исрофчининг бошига ҳам ўз биродари шайтони лаъиннинг бошига тушган бало-офатлар тушиши турган гап. Бундайлар тарихда кўп учраганларига қадим донишмандларнинг китоблари гувоҳлик беради.
“Э Одам фарзандлари! – деб хитоб қилинади Қуръони Каримнинг Аъроф сурасида. – Ҳар бир ибодат чоғида ўз зийнатингизни олинг. Еб-ичинг ва исроф қилманг. Чунки У исроф қилувчиларни севмас”.
Еб-ичиш – гуноҳ эмас. Исроф қилиш гуноҳ. Афсуски, баъзи кишилар еб-ичишнинг хилма-хил ва кўп бўлишини ҳаётнинг асосий мезони деб биладилар. Бизда “озиқ-овқатни исроф қилиш” деганда емай, ташлаб юборишни тушунадилар. Бу аслида тўғри, аммо керагидан ортиқ ейиш ҳам исрофдир. Еб-ичиш керак экан, деб қорин бандаси бўлиш ҳам мусулмонга муносиб эмас. Ҳозирги кўп касалликларнинг келиб чиқишига ана шу исрофгарчилик сабаб бўлмоқда. Саҳобалардан бирлари яҳудийга: “Қуръоннинг ярим оятига бутун тиб илми жойлашган”, деб айни шу оятни ўқиган эканлар.
Фақат нон эмас, овқатлар ҳам исроф бўляпти. Бир киши “Қотган нон, ачиган овқат исроф бўлмайди, молга берилади”, дейди. Ҳа, шундай ҳоллар бор. Бироқ, биринчидан, молга берилмай, ахлатга ташланаётган нон ва таомлар озми? Иккинчидан, нон ва овқат инсон учун берилган неъмат! Молу қўйнинг насибаси, емиши бошқа. Шундай экан, унутмаслик керакки, ким исрофдан тийила олса, бошқаларга муҳтож бўлмай яшайди. Исрофнинг энг ҳурматли оилаларни бузганига, энг бой уйларни вайрон қилганига, энг юқори мансаблардан тубан туширганига, энг шуҳратли ному насабга эга бўлганларни хор-зор қилганига тарих гувоҳ. Шу сабабли исрофдан сақланиш, ҳар бир ишда тежам ва иқтисодга риоя қилиш борасида кўп даъватлар қилинади.
Нон қадри, нон исрофи ҳақида кўп гапирилади. Хаёлни ёритиб ўтган бир воқеа каминани бу мавзуга яна қайтишга ундади. Бундай воқеани сиз ҳам учратгандирсиз. Кўчадаги ошхонада ўтирганимизда иттифоқо рўпарадаги стол атрофида давра қурган қизларга кўзим тушиб қолди. Даврадаги тўрт қиз овқатларини еб бўлишгач, бир тўғрамдан нон олишиб, бўёқлари чапланган лабларини артишди. Ниҳоятда хунук қилиқ, ниҳоятда хунук манзара, тўғрими?
Инсон учун яратилган энг улуғ неъматлардан бири нондир. Айрим неъматларни бир ҳафта, бир ой ёки йил истеъмол қилмай юриш ҳам мумкин. Лекин нонсиз яшашни тасаввур этиш қийин. Энг тотли неъматларни ҳам икки кун кетма-кет истеъмол қилсангиз, учинчи кун унга қарагингиз ҳам келмайди. Лекин нон ҳеч қачон меъдага тегмайди. Инсон барча махлуқот орасида азиз ва мукаррам қилиб яратилгани учун ҳам унга шундай неъматлар насиб этилган.
Мен қизлар даврасидаги хунук манзарани тилга олдим. Аслида атрофимизга назар ташласак, катталар орасида ҳам нон қадрини унутаётганлар, нонни исроф қилаётганларни кўрамиз. Агар ёшлар нон қадрини билмаётган бўлсалар, демак, бунга катталар айблидирлар. Масалага мантиқан қарайлик: нон қадрини билмаган катта одам фарзандига бу борада қандай насиҳат қилиши мумкин? Нонни исроф қилаётган одам ерни шудгор қилиб, буғдой қадаган, етиштирган, ўриб олган деҳқоннинг, тегирмонда тер тўккан ишчининг, тандирнинг оловли оғзи олдида заҳмат чеккан новвойнинг меҳнатини қадрлармиди?
Нон учун хизмат қилаётганларнинг манглай тери иқтисодий жиҳатдан ҳукумат томонидан тақдирланади. Маънавий қадри эса сиз билан биз томонимиздан бўлади. Аввало қорин тўйиб, шукроналик дуоси қилинаётганда уларнинг ҳақига ҳам хайрли тилаклар билдирилса савоб устига савоб бўлади. Энг муҳими – уларнинг меҳнатларини қадрлаш бизларнинг нонни исроф қилмаслигимизда намоён бўлади. Тасаввур қилинг: бир шоир янги шеъри ёзилган қоғозни сизга инъом этди. Сиз шеърнинг ярмини ўқиб, сўнг қоғозни ғижимлаб ташладингиз…
Нон исрофи – ношукрликдан келиб чиқади. Ҳозир дунёда миллион-миллион одамлар бир бурда нонга зор бўлиб яшаяпти. Биз шуни ўйлаймизми? Ёки уйи нон ва бошқа неъматлар билан тўкин оиладаги хаста одам бир тишлам нонни чайнаб юта олмайди. Буни-чи, буни кўз олдимизга келтира оламизми? Худо дастурхонимизни тўкин қилиб берди, неъматларни истеъмол қилишимиз учун саломатлик берди. Бунга шукр этмоқлик ўрнига бу неъматларни нима учун исроф қиламиз?
Шоир Анвар Эшонов ёзган эдилар:
Ўзбекистон кузидай бугун дастурхон тўкин,
Турналардай тизилиб, юраклари эзилиб,
Қора нон навбатида турганларнинг ҳаққи ҳам,
Улуғ жанг йўлларида кўксидан қон сизилиб,
Европада ўт кечиб юрганларнинг ҳаққи ҳам
Насибангга қўшилиб турар дастурхонингда.
Ёши улуғ отахонлар, онахонлар бир бурда нон учун қишнинг совуғи, ёзнинг жазирамаси демай туну кун навбатда турганларини унутишмагандир. Бу азобларни эслаб туришнинг фойдаси бор. Албатта, биз ёшларга бу азобни раво кўрмаймиз, Худо сақласин! Лекин ўтмиш инсон учун ҳамиша сабоқ бўлиб хизмат қилиши керак.
Бу йўллар
кўп қадим йўллар,
Беш миллион,
ўн миллион
юз миллион нафар
қуллар ва туллар,
Гарданда чўяндан қуйилган занжир,
Ерларда ҳашарот каби
Очликдан,
зорликдан гезариб лаби,
Ожиз,
маҳкум,
хор ва бетадбир:
– Нон! – дея,
– Нон! – дея
суриниб кечмишдир.
Ғафур Ғуломнинг бу сатрларини катта авлод унутмагандир? Ёш авлод ҳам бу каби сатрлар замирида ётган маъноларни уқса ёмон бўлмас эди.
Тўйлардаги исрофгарчиликлар ҳақида тинмай гапирилади, лекин амал қилинмайди. Одамлар тўй ёки маърака қилиб савоб топиш ўрнига гуноҳга ботаётганларини тушунишлари шунчалар қийинми?
Боғча ва мактаб, ўқув юртлари ошхоналаридан челаклаб қолдиқ овқат ва нонни кўтариб чиқаётганларни кўрган мудиралар, директорлар, бош врачлар ва бошлиқлар лоқайдлик қилмасалар қандай яхши! Биз бир-биримизга ғоят меҳрибонмиз. Шифохонадаги биродаримиз зиёратига боришда камида иккита ёки тўртта нон оламиз. Ҳолбуки беморга битта нон кифоя. (Ҳатто нон олиб боришнинг мутлақо зарурати йўқ. Чунки шифохонада етарли миқдорда беморларга нон берилади.) Лекин биз битта нон кўтариб киришга хижолат бўламиз. Нонни исроф қилишдан эса уялмаймиз.
Ресторанлар, ошхоналарни, тўйхоналарни кузатсангиз керак. Сув бўйларида жойлашган ошхоналардан ахлат ва пўчоққа аралаш ташланаётган нон қолдиқларига қаранг! Тўйга борганимизда дастурхон устида синиқ нон бўлаклари бўлса-да, яна нон синдирамиз: “бизни ҳам тўйга етказсин”, деган ниятда синдирилармиш. Бундай бемаъниликни ким ўйлаб топди экан, ҳайронмиз! Яқиндагина, совет давридаги тўй ташвишлари ва машаққатларини унутдикми? Тўй қилишдаги энг оғир масала нима эди? Икки-уч қоп ун топиш эди. Советларнинг раҳбарияти “сиз пахта бераверинг, биз нон билан таъминлаймиз”, дегани билан ваъдасини бажара олмасди. Дўконга ун келганда икки кило ун олиш учун соатлаб навбатда туришларни унутмагандирмиз? Нонни исроф қилаётгани учун гуноҳга ботаётган кимсанинг нияти Яратган ҳузурида қандай қабул бўлар экан? Шоир айтмоқчи: “Бўғиб ўлдиргим келар, сербўёқ лабларини нон билан артаётган сатанг хонимни кўрсам… Адлия министри! Сиздан қатъий илтимос, исроф қилса ким нонни қаттиқ жазо берилса…” Шоирнинг бу таклифига қўшилувчилар кўп. Лекин гап жазода эмас. Гап инсофда, виждонда! Олий мажлис ва сенат шундай қонун қабул қилган тақдирда ҳам исроф қилувчиларнинг онгида ўзгариш бўлмас экан, нон исрофи бирданига тўхтаб қолмайди.
Замонлар бўлган – ноннинг ҳар бир қадоғи олтин билан ўлчанган. Олтини бор одамлар бир тишлам нон топа олмай хор бўлганлар. Биз баъзан “нон неча пул?” деб сўраймиз. Нархини билиб, пулини тўлаймиз. Аслида биз нон учун эмас, нонга хизмат қилганларнинг ҳақини тўладик. Ноннинг ўзи эса бебаҳо неъматдир…
“Оилангизда нон исрофига қандай қарайсиз?” – дейиш ўрнига “Оилангиздаги нон исрофига нима учун бефарқ қарайсиз?” – деган саволни кун тартибига қўйиш тўғрироқ бўлса керак.
Саволни бу тарзда кўндаланг қўйишимга сабаб – бугунги кунда деярли барча оилаларда нон исрофига кўзимиз тушади. Бугун 45-50 ёшида келин тушираётган қайнота ва қайноналар болалик чоғларида нонга муҳтож бўлмаганлар, шунданмикин, нон қадрини билмайдилар, деган гапларни ҳам эшитаман. Бу гапларда жон бор, лекин болалигида қорни тўйиб нон емаганлар нон қадрини билади, нонни исроф қилишга йўл қўймайди, дейиш ҳам бир ёқлама тўғри. Нонга муҳтож бўлмаган одамга нонни исроф қилавериш ҳуқуқи берилмаган. Нонни қадрлашга доир қанчадан қанча ҳикматлар, ҳаётий мисоллар бор. Агар келинингиз, ўғлингиз, сўнг набираларингиз нонни қадрламас экан, биринчи галда сиз айбдорсиз. Уларга бу борада тарбия бермагансиз.
Бугун нонуштада нон танлайдиган, нонни исроф қилаётган авлод очарчилик кунлари ҳақидаги ғамли ҳикояларни катталардан эшитса ҳам, китобларда ўқиб, кинода кўрса ҳам нечундир таъсирланмаяпти, бу борадаги хунук қилиқларидан воз кечмаяпти, мен шунга куяман. Ҳозир “Ким эдиг-у, ким бўлдик?” деган ибора кўп тилга олиняпти, тадбирлар ўтказиляпти. Шунга жавобан: “Бир бурда нонга зор халқ эдик”, деб жавоб берсам, айрим дўстларимиз бундан ғашланмасинлар. Бизнинг боболаримиз-момоларимиз, оталаримиз-оналаримиз даҳшатли кунларни бошдан кечирганлар. Иккинчи жаҳон урушидан аввалги йилларда бизнинг юртда ҳам қаҳатчилик-очарчилик бўлганини кўп ёшларимиз билмайдилар. Мен турли учрашувларда шу мавзуда сўз очиб, азиз ёшларимизнинг булардан бехабар эканликларини билиб, айниқса, билишга қизиқмаётганларини англаб изтиробга тушаман. “Оч одамлар кўчаларда ўлиб қолишаркан, шаҳар ҳокимияти ўлик йиғадиган махсус хизмат ташкил қилган экан. Ҳозир ахлат ташийдиган машиналар кўчаларни айлангани каби, ўлик йиғадиган араваларда юришаркан”, деганимда ҳам ўтирган ерида лоқайдлик, ҳатто сурбетлик билан сақич чайнаб ўтирган ёшларни кўрганимда баъзан аламдан дод деб юборай дейман.
Менга Муборак шаҳрида яшаётган 80 ёшли Малика опа Маматқулова хат ёзибдилар. Унда баён қилинган воқеадан ғоят таъсирландим. Сиз ҳам танишинг-да, ёшларга айтиб беринг, зора уларга таъсир қилса.
Хатларидаги сатрларни айнан кўчираман: “Уруш йиллари отам колхозда аравакаш бўлиб ишлардилар (урушдан яроқсиз бўлиб қайтган эдилар). Ҳар куни колхозчи аёлларни аравага ўтқизиб, далага олиб борадилар ва кечқурун олиб қайтардилар. Марҳаматхон исмли аёлнинг сочлари жуда узун ва қалин эди. Отам у кишига: “Опа, сочингизни отга якка жилов қилса, ҳеч узилмайди-да”, деб ҳазиллашардилар. Уруш, қимматчилик, қаҳатчилик… Одамлар нонга зор бўлдилар. Бизнинг қишлоқда очликдан ўлганлар ҳам бўлди. Ҳозиргидек эсимда, апрель ойининг бошлари, бодом қийғос гуллаган. Бизлар шу бодомнинг тагида чой ичиб ўтирибмиз. Марҳаматхон опа қўлларида бир тугун билан ҳовлимизга кириб келдилар ва отамга қараб: “Олинг, Маматқул, сочларимни отингизга яккажилов қилмоқчи эдингиз. Эшон бобонгиз, жиянларингиз уйда оч ётибдилар. Бирор нарса беринг”, – дедилар. Отам тугунни очиб, узунлиги бир метрдан узун, қалин, олти ўрим сочни кўриб йиғлаб юбордилар: “Ойим опа, ахир мен ҳазиллашувдим-ку! Бундай кунлар келишини ким ўйлабди?! Мени кечиринг. Сочларингизни кесиб келмасангиз ҳам сизни қуруқ узатмасдик”, – деб нима қиларларини билмай қолдилар ва соч ўримларини бодомнинг устига қаратиб отдилар. Бодомга худди олтита қора илон чирмашиб чиқаётгандек соч ўримлари осилиб қолди. Отам онамга қарадилар. Онам икки килоча тариқ ун ва тўртта зоғора нон бериб, Марҳаматхон опани кўчага кузатиб чиқдилар. Соч ўримлари ёзи билан бодомда осилиб турди. Мен: “Ота, нимага сочларни олмаймиз?” – деб сўраганимда, “Шу соч ўримлари ёдингиздан чиқмасин. Тўқчилик замонлар келганда ҳам нонни эъзозлаб, кўзингизга суртинг”, – дер эдилар…”
* * *
Тунги навбатларда туриш ёшига етганимда бу қийинчиликлар қисман барҳам топган эди. Лекин тўкинлик даври бошланмаган эди. Маҳалла дўконига нон келганда улгурганлар оларди, билмай қолганларга эса қийин эди. Шу боис мени дўкон олдида пойлашга масъул қилиб қўйишган эди. Нон ташийдиган машинани кўришим билан уйга хабар қилишим, агар пул беришган бўлса, ўзим сотиб олишим шарт эди. Тўрт-беш бола навбатчилик қилардик. Машина кўриниши билан уйга ошиқмай, кўчама-кўча юриб, “Нон келди!”, “Нон келди!” деб бақирардик. Гўё шодлик хабарини улашардик, бундан ўзимиз ҳам қувонардик. Хабарлаб келгунимизча дўкон олдида турнақатор навбат пайдо бўларди, аслида биз биринчи бўлсак-да, орқада туришга мажбур қилишарди. Баъзан нон етмай, уйга қуруқ қайтиб, қулоқчўзмадан баҳраманд бўлсак-да, эртасига яна “Нон келди!” деб хабарлашни давом эттирардик. Дўкончи йигит шу маҳаллада яшарди, ундаги кибр шаҳзодаларникидан кам эмасди. Агар нон пешинга яқин келса, тушириб, жойларди-ю, “обед”, деб уйига жўнаб қоларди. Ўттиз-қирқ ёки ундан-да кўп одам унинг овқатланиб, дам олиб чиқишини кутарди. Одамларни офтоб куйдирадими ё совуқда қақшайдими, ёмғирда шалаббо бўладими – парвойига келмасди. Ҳам тарозидан, ҳам қайтимдан уриб қолса-да, одамлар нонга етишганларига шукр қилибми ё маҳалладошлиги ҳурматиданми, индашмасди. Ҳаром йўл билан пул йиға-йиға тўй қилди. “Зўр тўй қилди-я!” деб мақтадилар. У одам ҳозир қариб қолган, ўзининг аҳмоқона кибрини эслайдими ё йўқми, билмайман, лекин уни кўчада ҳар кўрганимда мен ўша ҳолатни хотирлайман. Кўчадаги шундай учрашувлардан кейин ён дафтарига буни ёзиб қўйган эканман:
“Бу дўкондор ҳамма нарсани виждонига қўшиб сотади”, деган гап менга мантиқсиз туюлди. Чунки виждонини сотишга тайёр одамда аслида виждон бўлмайди. “Виждони бор” деб тасаввур қилинган тақдирда ҳам виждонсизнинг виждонини сотиб оладиган покиза виждон эгаси топилармикин?”
Бундай инсофсизнинг қиёфасини кейинроқ “Ажаб дунё” деган ҳикояда тасвирлашга уринганман. Баъзи муаллимларнинг айтишларига қараганда, мактабда нон ҳақида суҳбат бўлса, шу ҳикоядан мисол келтиришаркан. Мазкур ҳикоя араб тилига таржима қилинган экан, фаластинлик адибнинг мақтовига лойиқ бўлибди, шукр.
Мен учун болаликдан қолган бир муаммо бор, одамларнинг табиатига ҳозирга қадар ҳам тушунмайман. Бир қарасангиз, меҳр-оқибатли қўшнилар, бир қарсангиз, айниқса орага нафс аралашса, қорин ғами устун келса, бир-бирини танимайдиган бўлиб кетади.
Кўп маҳсулотлар камёб бўларди, навбатда туриб, баъзан жанжаллашиб олишга тўғри келарди. Бир-бирларига меҳр-оқибатли бўлган қўшнилар икки кило гуруч ёки ун ёки гўшт олиш учун бир-бирларини танимай қолардилар. Ҳаётда сурбетликдан ҳазар қилмайдиганлар ҳам учрайди. Бундайлар ўзларининг асл қиёфаларини айнан шундай навбатда кўрсатадилар. Қўшниларидан уялмайдилар, “менинг навбатим бор эди”, олдинга суқиладилар. Бир марта олишга қаноат қилмай, иккинчи ва учинчи марта суқиладилар. Ўша ун ёки гуруч ён қўшнисига етмай қолиши билан ишлари йўқ.
Бир куни ишдан қайтаётиб қарасам, гўшт дўкони олди худди чумоли инига ўхшайди. Навбатда турай деб борсам, дадажоним пештахтага яқинлашиб қолибдилар. Навбатлари келганда бир сурбет киши одамлар орасини ёриб кириб, дадажонимнинг устларидан қўл узатди-да, пулни бериб, дадажоним учун тортилган гўштни олди. “Абдумалик ака, сизга ҳам етади гўшт”, деб овутган бўлди. Дадажоним табиатан ювош бўлганлари учун унга индамадилар. Бошқалар эса танбеҳ билан чекланмай, уни ҳақоратладилар ҳам. Лекин у гўшт олганига қувониб, иржайиб кетаверди. Ўшанда унга нисбатан менда кучли бир нафрат уйғонди, гўшт олгани учун эмас, дадажонимни беҳурмат қилгани учун нафратландим. Шу кундан эътиборан унга салом бермай қўйдим. То умрининг охиригача кўчада учратсам, салом бермадим. Ҳатто уйимиздаги тўй-ҳашамларга келганда ҳам ундан юзимни ўгирдим. Биламан, бу менинг хатоим, ҳар қандай ҳолатда салом бериш керак. Лекин уни кечира олмадим. Кечирай десам, пештахта олдида сиқилиб турган дадажонимнинг маъюс чеҳралари кўз олдимга келаверади. Биз “шу сурбет билан тенг келаманми”, деб ўзимизни тиямиз. Улар эса “андишанинг оти қўрқоқ”, деб билиб, иллатлар ботқоғига ботиб бораверадилар.
Ҳар бир маҳалла, қишлоқда уч-тўрттами ё ундан кўпми, ёмонлар, сурбетлар топилади. Турли ҳолатларда қўшниларнинг айблари очилиб турса-да, мен яхши маҳалла, яхши қўшнилар неъматини берган Аллоҳга шукрлар қиламан. Саккиз ёшимга қадар мактабда яшаганимизда биттагина қўшнини билардим. Кейинчалик “Илғор” деб атала бошланган маҳаллага кўчиб келганимиздан сўнг қўшниларга бой бўлиб, қувондим. Бир томонимизда Карим сўфи исмли отахон бир ўғил, келини ва кичик-кичик набиралари билан яшардилар. Узумзорлари бор эди. Чиройли сўриларга терилган токлардаги узумлар марварид шодаларидай бўлиб, кўзни қувонтирарди. Акаларим, опаларим ўзлари журъат этмай, узум ўғирлашга мени зўрлашди. Мен эсам ўғирликни боплай олганимдан ўзимни қаҳрамон ҳис қилдим. Иккинчи марта тушганимда ўғирлик ошкор бўлди, лекин Сўфи ота қаттиқ гапирмадилар “Ҳой, ҳой!” дейиш билан чекландилар. Оиланинг рўзғори шу узумларни сотишдан тушадиган пулга боғлиқ бўлгани учун келинлари қаттиқ қарғаб қолдилар. “Узум ўғирлайдиган қўлинг акашак бўлсин!” деган қарғишларини эшитдим. Қўшни келинойи бошқа қарғишни билмагани учун балки шундай дегандир. “Акашак” нималигини билмасдим, балки “қўлинг оғрисин”, демоқчи бўлгандир. Қарғиш астойдил бўлмагани, юракдан чиқмагани, шунчаки пўписа учун айтилгани учунми қўлим сира оғримади. Лекин ўша куниёқ қаҳрамонлигимдан хабар топган аяжоним аввал шапалоқ билан сийладилар. Кейин насиҳат қилдилар.
Ўзбекистонимизнинг шаҳар-қишлоқларидаги кўчаларга ҳам мевали дарахтлар экилган. Арча каби манзарали дарахт экиш энди расм бўляпти. Кўчага тўкилган ёки пастак шохлардаги меваларни олиб ейишни ҳеч ким ҳаром демайди. Ҳолбуки, эгасининг рухсатисиз бир дона олчани олиб оғизга солиш ҳам таъқиқланган. Шу талаб болаликдан сингдирилса, мен каби “қаҳрамонлар” бировнинг узумзорига тушмаган бўларди. Ўшанда Карим сўфи отадан икки бош узум сўраганимда ўзлари яхши пишганидан тўрт-беш бошини узиб берган бўлардилар.
Ариқдаги сувда оқиб келган олмадан бир тишлаб, сўнг ризолик сўраган йигитнинг тарихини уламоларимизнинг мароқли суҳбатларида кўп эшитганмиз. Томоғимиздан ўтгувчи луқманинг ҳалол бўлмоғи лозимлиги ҳақида ояти карималар, ҳадиси шарифлардан ташқари яна кўплаб ибратли ривоятлар мавжудким, буларни ҳам озми-кўпми эшитганмиз. Аммо, афсуским, айрим ҳолларда эшитиш билан кифояланиб қоламиз. Амал қилишга рағбат бўлмайди. Ўзимиз амал қилмаганимиздан кейин болаларимизга бу борада тарбия бера оламизми?
Камина “Одамийлик мулки” деб аталмиш ахлоқ китобини ёзишга тайёргарлик кўриб юрган дамларда кутилмаган бир хайрли воқеа содир бўлдиким, ўқиганларга фойдаси тегар, деган мақсадда болалик йилларимдан бугунга кўчиб, баён этмоққа жазм этдим.
Ўша куни бомдод намозидан кейинги мутолаада мана бу ривоятни ўқидим:
Ҳазрати Пайғамбаримизнинг (с.а.в.) суюкли саҳобаларидан бўлмиш Абу Дардо (р.а.) барча намозларини Масжиди набавияда, Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ортларида туриб ўқишга ҳаракат қилардилар. Шунинг учун масжидга эрта келиб, кеч қайтардилар. Расули акрамнинг (с.а.в.) намоздан кейинги суҳбатларини диққат билан тинглардилар. Бироқ хурмо териш мавсуми бошланганида Абу Дардо аввалгидан намозга кечроқ келиб, эртароқ кетадиган бўлдилар. Бу ҳол Пайғамбаримизнинг (с.а.в.) диққатларини тортди. Абу Дардони ёнларига чақириб, сўрадилар:
– Сенинг масжидга келиб-кетишингда бир ўзгариш кўряпман, нима бўлди?
Абу Дардо шундай жавоб қилдилар:
– Шу кунларда қўшнимизнинг хурмо дарахти меваларини тўка бошлади. Хурмолар бизнинг ҳовлига ҳам тушяпти. Болаларим қўшнимдан бесўроқ еб қўйишмасин, деган хавотирдаман. Бомдодга келишдан олдин тўкилган хурмоларни тўплаб, қўшнимнинг боғига ўтказиб қўяман. Шу сабаб масжидга кеч келяпман. Мен масжиддалигимда ҳам дарахтлардан хурмо тўкилади. Уларни йиғиб қўшнимникига қўйиш учун шошиламан. Шундай қилсам, болаларим ҳаром емайди, қўшнимга ҳам зарар етмайди.
Расулуллоҳ (с.а.в.) Абу Дардонинг бу сўзларидан мамнун бўлдилар ва унинг ҳаққига дуо қилдилар.
Шу ривоятдан таъсирланиб, Жума намозига чиқдим. Ажабки, жума маърузаси ҳам шу мавзуда бўлди. Янада ажабланарлиси намоздан қайтишда бўлди. Бир неча дақиқа илгари ҳалол луқма хусусида ваъз тинглаган биродарларимизнинг айримлари кўчадаги дарахтларнинг шохларини эгиб, мевасидан баҳраманд бўлиб борардилар. Биз болалардан ранжиймиз. Аслида болалардан эмас, уларга ҳалолликдан дарс бермаётган ва ёмон ўрнак кўрсатаётган катталардан ранжишимиз керак.
Уйга қайтганимда менга нотаниш бир йигит қўнғироқ қилиб, учрашиши зарурлигини билдирди. Уйга таклиф қилдим. Нотаниш йигит айтилган вақтда келдилар. Ўзларини таништириб муддаоларини айтдилар:
