скачать книгу бесплатно
кўтариб бўлмайди, оёқ тагида
бўлса-да баҳайбат тоғларнинг тоши.
Шоир қарғишу лаънатга кўмилган нокасларнинг қора курсиларга ўтиришини, жазога тортилишини орзу қилган эди. Афсуски, бундай бўлмади. 1990 йилдаги ва орадан роппа-роса йигирма йил ўтгач такрорланган Ўш фожиаларини ана ўша лаънатиларнинг авлодлари қилишди. Эҳтимол, фожиаларни бошлашга уларнинг ўзлари фатво беришгандир? Бу ҳақда кейинроқ алоҳида сўз юритаман.
Баъзи учрашувларда ёки издиҳомларда “асли қаерликсиз?” деб сўраганларида ҳазил тариқасида: “Ота томондан марғилонликман, она томондан андижонликман, хотин томондан тошкентликман”, деб жавоб бераман. Йигирма йилча муқаддам Андижон адабиёт музейидагилар: “Сиз ҳақингизда алоҳида кўргазма қиламиз”, дейишди. Таклифлари учун миннатдорлик билдириб дедимки: “Музей кўргазмалари Андижонда туғилиб, Андижон учун хизмати сингган ўтмишдаги ва ҳозирдаги ижодкорлар ҳақида ҳикоя қилиш керак. Мен ёшим йигирмадан ошганда Андижонни кўрганман, йилда бир-икки бораман, “андижонлик ёзувчи” деган мартабага лойиқ эмасман”.
Бир куни тоғам – Мирзакалон Исмоилий тошкентликларнинг кўк духоба дўпписини кийиб ўтирган эканлар. “Тоға, тошкентлик бўлиб қолибсиз-ку, нега Андижон дўппи киймайсиз?”, деб ҳазиллашдим. Тоғам мийиғларида кулиб: “Тошкентда ўқидим, уйландим, болаларим туғилди, урушдан кейин ҳам, қамоқдан чиққанимда ҳам Тошкентга интилдим, Тошкентнинг сувини ичяпман, ҳавосида нафас оляпман, нонини еяпман, менам Тошкентликман-да”, деган эдилар.
Ҳар турли давраларда одамлар бир-бирлари билан танишиш пайтида “қаерликсиз?” деб сўрашади. Мен шу саволни ёқтирмайман. Чунки бу менга маҳаллийчиликнинг аввал боши бўлиб туюлади.
Ҳарфлар жамланса, бир сўз бўлади,
сўзлар бирлашганда англатар маъно –
қачон жумла бўлажакмиз биз?
– Қаерликсиз?
– Қашқадарёликман.
– Ие, менам қашқадарёликман, қайси туманидансиз?
– Чироқчидан.
– Бахтимдан ўргилай, менам чироқчиликман, қайси қишлоқдансиз…
Бунақа савол-жавобларга кўп гувоҳ бўламиз. Бир-бирини билиб қўйиш зарарли эмас. Лекин шундан сўнг маҳаллийчилик бошланса, ёмон.
Ўтмишдаги ноиттифоқлик хасталигидан қалам аҳлининг қалби зир-зир титраган ва дардларини, ҳасратларини йиғлаб-йиғлаб қоғозга туширган. Сиёҳ билан эмас, юрак қони билан ёзилган сатрлар озми? Мумтоз адабиётимизни варақласак, қулоғимиз остида улуғлар оҳу фарёди жаранглайди.
Тор кўнгуллик беклар, ман-ман деманг, кенглик қилинг,
Тўқсон икки бовли ўзбек юртидур, тенглик қилинг…
Шоир Турди бу сатрларни уч юз йил илгари эмас, бугун ёзгандай туюлмаяптими?
Маҳаллийчилик миллатчиликдан ҳам баттар. Биз “миллатчилик” атамасини салбий маънода ишлатишга ўрганиб қолганмиз. Аслида бу атама ижобий маънони англатади. Яъни, миллатчи – бошқа миллатга нафрат кўзи билан қараб ўз миллатини кўкларга кўтариб мақтовчи эмас, балки миллати учун хизмат қиладиган, миллати учун жонини фидо қилишга тайёр шахс. Ўзга миллатга душманлик назари билан қаровчи одам нодондир, бадбахтдир. Чунки одам боласи, миллатидан, тилидан қатъи назар – Аллоҳнинг бандаси. Ҳар миллатда яхши одам бор, ёмони бор. Битта-иккита ёмонига қараб ҳаммасини ёмонга чиқариш ақлсизликдир. Чунки бошқа миллат вакили биздаги ёмонларга қараб, барчамизга нотўғри баҳо берса, қандай бўлади?
Бу масалаларни ҳал этиш фақат сиётсатчиларнинг вазифаси эмас. Бадиий адабиёт зиммасида ҳам улуғ вазифалар бор. Рауф Парфи ёзганларки: “Адабиёт инсониятга миллий асосда туриб, умуминсоний қадриятларни улуғлаш, дунёдаги барча миллатлар тенг, барча миллатлар бир хил мавқега эга, барча халқлар учун имтиёз бир хил берилишини таъкидлаш учун керак”.
Шаклланган миллат руҳи нималарда кўринади? Биринчи галда аҳилликда, бир-бирига бўлган меҳр-оқибатда. Бир-бирининг тақдирига лоқайд қарамасликда. Аслида дунёда яшаётган ҳар бир одам миллати, ирқидан қатъи назар, бир-бирига меҳрибон бўлиши шарт. Не афсуски, битта Ер юзида туғилиб, яшасалар-да, турли мамлакатларга бўлиниб олиб, ораларига чегаралар тортиб, таъбир жоиз бўлса, Аллоҳнинг мулкини ўзларича бўлиб-бўлиб олганлар. Бу ҳолатдан кўнглимиз оғригани билан, ожиз бандамиз, бирлаштириш қўлимиздан келмайди. Агар Аллоҳ ихтиёр этса, бир кунмас бир кун барча бандаларини меҳр-муҳаббат занжирлари билан бирлаштириб қўяр…
Унгача эса… Дунёга назар солсак, турли мамлакатлардаги миллат руҳи ўзига яраша – бир жойда шаклланган, бошқа жойда одамлар бир-бирини қириб ётибди. 2010 йилда дунё аҳли Чили мамлакатидаги шахтада қамалиб қолган шахтёрларни қутқариб олиш жараёнини қизиқиб кузатди. Икки ойдан ортиқроқ вақт мобайнида дунё ахборот воситалари диққати шу жараёнга қаратилди. Бир неча минг метр чуқурликка йўл очилиб, ишчиларни бирма бир ер юзасига чиқариш бошланганда Чили халқи уйда ўтиролмади. Кечасию кундузи Худога нола қилиб, бечораларни қутқаришни сўради. Мамлакат раҳбарияти ҳам қутқариш жараёни бошланган жойга етиб келиб, сўнгги ишчи қутқариб олинмагунча жойидан жилмади. Ҳар бир ишчини ўз жигаридай қаршилаб қучоқлади. Мамлакатнинг миллионлаб аҳолиси бу ишчиларни танимасди. Лекин миллатни бир-бирига боғлаб турувчи қалб меҳри ватандошлари тақдирига лоқайд қарашга йўл қўймади. Бу жонларнинг қутқарилиши миллат байрамига айланди. Камина бу жараёнларни телеэкранда кўриб, оддий байрам қувончига эмас, балки шаклланган миллат руҳи тантанасига гувоҳ бўлдим.
2012 йилда Мисрда Ҳусни Муборак раҳбарлигига қарши ғалаёнлар бошланди. Одамлар жонларини хатарга қўйиб, сиёсий талаблар билан майдонга чиқдилар. Бунақа ҳодисалар дунёда тез-тез учраб туради. Сиёсий жараёндан фойдаланиб, дўконларга ҳужум қилаётган, талончилик қилаётган муттаҳамларни ҳам телеэкранларда кўрганмиз. Мисрда ҳам шундай бўлди. Ҳатто миллат руҳини акс эттирувчи, муқаддас ҳисобланган масканларга даф қилувчилар ҳам топилди. Қоҳирадаги Тарих музейи дунёдаги энг бой масканлардан ҳисобланади. Ғалаёнчилар музей ёнида жойлашган партия қароргоҳига ўт қўйишганда, одамлар музей ҳимоясига ташланишди. Аскарлар етиб келгунларига қадар қўлни қўлга бериб, тирик девор ҳосил қилиб, музейнинг таланишига йўл қўймадилар. Шунда ўрта ёшлардаги бир араб мухбирнинг саволига кўзда ёш билан жавоб қайтарди: “Биз мисрликмиз! Бу жойда миллатимизнинг руҳи жойлашган. Бу ерни таламоқчи бўлганлар олдин бизнинг жонимизни суғуриб олишсин!” Шу манзарани кўра туриб “Миллат руҳи учун жон куйдирувчилар бор экан, бундай миллат ўлмайди”, деган фикр хаёлимга келган эди. Ҳусни Муборак тахтдан тушиб, ўрнига “Мусулмон биродарлар” фирқасининг вакили ўтиргач, миллат парчаланди. Бир-бирларини қириш пайига тушдилар. Мисрликларга бўлган аввалги фикрим ўзгарди. Улар ҳали миллат сифатида шаклланмаган эканлар. Уларнинг келажаги не бўлар экан, Худо билади!
Шаҳар сайрига чиққан подшоҳ рўбарўсида гадо пайдо бўлиб тиланди. Подшоҳ унга битта олтин танга бериб, ўзининг сахийлигидан ўзи мамнун ҳолда жилмайди. Гадо эса, норози оҳангда:
– Эй подшоҳим, ҳисобсиз хазинанг бўлгани ҳолда ўз укангга биттагина танга беришдан уялмадингми? – деди.
Бу гапдан подшоҳ ажабланди:
– Ие, қачондан бери сен менинг укам бўлиб қолдинг?
– Нечун ҳайрону лолсан подшоҳим, ахир сенинг насабинг Одам Ато билан Момо Ҳавводан бошланмайдими? – деди гадо.
– Ори-ори, сўзларинг рост, – деди подшоҳ.
– Менинг насабим ҳам шундай: икковимизнинг ота-онамиз Одам Ато билан Момо Ҳавво бўлгач, оға-ини ҳисобланмаймизми?
Баён қилганим тиланчининг гапи латифанамо ривоятга ўхшагани билан исбот талаб этилмайдиган ҳақиқатдир. Буни илм тилида “аксиома” дейдилар.
Ҳазрат Билол розиёллоҳу анҳудан “Сенинг отанг ким?” деб сўрашганида у зот “Менинг отамга малоикалар сажда қилишган”, деб жавоб қайтарган эканлар.
Алқисса, дунёда яшаб турган одам болалари ватанлари, миллатлари, ирқларидан қатъи назар, оға-инидурлар. Бу ҳақиқатни барча идрок қилар, деб ўйлайман. Мени ажаблантирган нарса: асли насаблари бир эканини билганлари ҳолда одамлар ўзаро ёвлашадилар. Катта-кичик урушларни бошлашдан чарчамайдилар. Ажабланарлиси шуки, жанг майдонининг у томонидагиси ҳам, бу томонидагиси ҳам Худога бир хилда муножот этади: ўзига омонлик, рўпарасидагиларга эса ўлим тилайди. У душман деб ҳисоблаб, ўлим тилаётган одамининг ким эканлигини билмайди. Унинг ҳам оиласи, фарзанди тақдирини ўйлаб, руҳан азоб чекаётгани ҳам номаълум. Уруш қайси бир томон учун ғалаба билан якун топади, аммо жонини гаровга тиккан, муҳораба азобларини тотган жангчи учун ҳеч қандай манфаат йўқ. У қиёмат жанглардан омон чиққанига шукр қилади, холос.
Аллоҳ “урушманглар, бир-бирларингга зулм қилманглар”, деб буюргани билан урушаверадилар, уруша туриб Яратгандан паноҳ сўрайдилар, қирадилар, қириладилар.
Маккаи мукаррамада, Байтуллоҳда кузатиб эдим: ҳажарул-асвад қаршисида икки ҳожи ёнма-ён ибодат қилишарди. Уларнинг бирлари эронлик, иккинчиси Ироқдан эди. Бир дин, ҳатто бир мазҳабдаги бу икки одам неча йил аввал ўз мамлакатлари манфаатлари учун қўлга қурол олган эдилар. Жанг майдонининг икки томонидан туриб олиб бир-бирларини ўлдирмоқ қасдида ўқ узган эдилар. Улуғ марҳаматли Аллоҳ уларнинг жонини сақлаб қолиб, бу муқаддас уйда уларни учраштирди. Ибодатдан сўнг улар бир-бирларига салом бериб, туғишган биродарлар каби қучоқлашиб кўришдилар.
Одам болалари ҳамиша шундай яшасалар бўлмасми экан?
Донишмандлардан бири “Биз бу дунёга бир парча кафанлик ишлаб топиш учун келганмиз”, деган экан. Топганимиз, оқибат бизга насиб этувчи шу нарса экан, талашмоқдан, зулм қилмоқдан, зулм кўрмоқдан қандай наф бор?
Демоқчиманки, тарихга ёки Қиёмат кунидаги вақт ўлчовига нисбат қилиб олганда бир неча сонияга тенг келадиган умримизда меҳр-муҳаббат билан яшамоқлиқ саодатига етишмоқлик барчамизга насиб этсин. Қиёматда, ҳисоб-китоб кунида бир-биримизга кўрсатган шу меҳр-оқибат ўзимизга шафоат бўлар, инша Аллоҳ!
Маҳаллийчилик миллатни ичдан кемирадиган иллат. “А” мамлакати “Б” мамлакатига уруш очмоқ учун тадорик бошлади. Шунда махфийлари хабар бердиларки, бу мамлакатда маҳаллийчилик кучли экан. “А” мамлакатининг ҳукмдори уруш тадоригини тўхтатиб дедики: “Улар билан жанг қилиб қон тўкмоқға ҳожат йўқ, улар шусиз ҳам бир-бирларини еб адо қилурлар”.
Ўзбек ойим киярмиди қора
бир-бирин заҳарламаса
фарзандлар…
Ўттиз йил муқаддам Фарғона вилоятидаги бир қишлоқда кўнгилни хира қиладиган суҳбатга гувоҳ бўлиб эдим. Ўшанда беш-олти зиёли иштирокида мактаб директорлиги вазифасига номзодлар норасмий равишда муҳокама қилинган эди. Бу мансабга юқори идора лойиқ топаётган номзодни зиёлилар давраси кескин рад эди. “У яхши мутахассис, лекин бизнинг қишлоқдан эмас. Мактаб бизнинг қишлоқ ерида жойлашганидан кейин директор ҳам бизнинг қишлоқдан бўлиши керак!” Ана холос! Қишлоқ зиёлисининг онги шу қадар торми?! Бу даъвони маъқуллаётганларнинг иккитаси Тошкентда керилиб юрадиган зиёлилардан, бунисига нима деймиз? Номзоди рад этилаётган муаллим бошқа вилоятдан, ўзга тумандан эмас, суҳбат бўлаётган чойхонадан беш юз қадам нарида яшайди. Мактабда икки қишлоқ фарзандлари ўқийди. Икки қишлоқни бир қулоч кенгликда оқувчи ариқ ажратиб туради. Ана сизга маҳаллийчиликнинг энг тубан кўриниши!
1993 йил эди шекилли, маҳалламизда жойлашган масжид қавми орасида бундан-да ачинарли муҳокама бўлиб эди. Диний идора имомликка бир домлани юборди. Бундан маҳалла аҳли норизо бўлиб, бомдоддан сўнг ўзларича муҳокама издиҳомини ўтқаздилар. “Маҳалла масжидига ўзимизнинг маҳаллалик одам имом бўлиши керак!” – асосий масала шу. Агар шу маҳаллалик одам ислом илмини пухта биладиганлардан бўлса, талаб инкор этилмаслиги керак. Лекин имомликка даъвогар, бу ғалвани бошлаётган одамнинг билими ниҳоятда саёз, тажвиди ҳам норасо. Лекин талаб қилувчиларни бу қизиқтирмайди, чаламулла бўлса-да, шу маҳалла одами имомлик қилсин. Бу талабда маҳаллийчиликдан ташқари жоҳиллик ҳам зоҳир эди. Менинг фикрим билан қизиқишган эди, дедимки, агар намоз аввалида имомликка икки киши даъвогар бўлса, ислом одатига кўра, уларнинг билимлироғи ўтади. Имомнинг қаерлик экани эмас, билими даражаси муҳим. “Ўзимиздан бўлсин!” деган талабингизни нима учун масжид қурилиши пайтида айтмадингиз? Маҳалламизда усталар кўп эди-ку, нега хоразмликлар ғишт теришди? Сантехникларимиз ҳам кўп, нега ароқхўр рус ишчиларини ишлатдингиз? Муҳтарам ҳожи оталар, ҳажга борганингизда нега бошқа мазҳабдаги араб имомига иқтидо қилиб намоз ўқидингиз, шу маҳаллалик имомингизни бирга олиб кетсангиз бўлмасмиди?”
Бизнинг бу гапимиз таъсир этмади, ўшанда маҳаллийчилик ва жоҳиллик устун келди, афсусимиз шундан. Лекин вақт – олий ҳакам, чаламулланинг имомлик фаолияти узоққа чўзилмади.
“Шу йигитни ишга олайлик, ўзимизнинг Бухородан”, “Бўш ўринга ўзимизнинг чустлик қизнинг номзодини кўрсатиш керак”, “Ўғлим бойсунлик қизни яхши кўриб қолибди, унга уйлантирмайман, ўзимизнинг Деновда шунча гўзаллар турганда Бойсунга бош эгиб бораманми?”…
Бу каби нодонликлар қачонгача давом этаркин, ҳайронман!
Бугун келажакда буюк давлат бўлиш умиди билан яшаётган эканмиз, тилимиздаги “қаерликсиз?” деган саволдан воз кечайлик. “Биз бир миллатмиз!” деган руҳ вужудимизга сингмас экан, орзу орзулигида қолиб кетаверади.
* * *
Нима учун ёзувчи бўлганим сабаби билан қизиқишади, билганлар “Тоғаси ёзувчи бўлгани учун шу йўлни танлаган”, дейишади. Бу гап ҳам ўринли. Тоғамнинг яна йигирмата жиянлари бор, лекин уларнинг барчаси адабиётдан ғоятда узоқ. Афсус билан айтаманки, ҳатто китоб ўқимайдиганлари ҳам бор. Тақдир Аллоҳ томонидан белгиланади. Касбга доир қобилият берилади. Дейдиларки, “Агар Аллоҳ бермаган бўлса, эшак бозорига даллол ҳам бўлолмайсан”. Аллоҳ бировнинг тақдирига заргарликни, бошқасига кимёгарликни битади. Шунга яраша иқтидор беради. Ёзувчилик ҳам шундай. Русларнинг адиби “Ёзувчиликнинг бир фоизи истеъдод, тўқсон тўққиз фоизи меҳнат”, деган экан. Ёзувчи учун истеъдод ҳам керак, тинимсиз меҳнат ҳам лозим. Лекин “1%+99%” тарзида эмас. Балки мутаносиблик “100%+100%” бўлиши керак. Лекин ҳаётда бу мутаносибликнинг бузилиш ҳоллари кўп кузатилади. Истеъдоднинг қай даражада берилиши ҳам Аллоҳнинг ихтиёридадир. Лекин озми-кўпми бўлган бу истеъдоднинг қандай ишлатилиши банданинг ақлига боғлиқ. Кузатамизки, қайсидир касб эгасига Аллоҳ улуғ истеъдод берган, лекин у ўзининг танбаллиги ёки мансабпарастлиги ёки маишатпарастлиги ёки дунёпарастлиги туфайли бу истеъдодни исроф қилади. Билиш жоизки, нон исрофи қанчалик гуноҳ бўлса, Аллоҳ берган истеъдодни исроф қилиш ҳам шунчалик гуноҳдир.
Баёним аввалида ўз уйимиз бўлмагани, беш фарзанд ижара уйларда туғилганини айтиб эдим. Акаларим ва опаларимдан фарқли ўлароқ, мен ижара уйда эмас, тоғамнинг хонадонларида туғилган эканман. Тоғам – Мирзакалон Исмоилий Иккинчи жаҳон урушида Сталинграддан Берлинга қадар бориб, сўнг маълум муддат у ерда хизматда қолганлар, аниқроғи, Берлинда ўзбек тилида газета чиқарганлар. У ерда хизматда қолишлари муносабати билан оилаларини ҳам Берлинга кўчириб кетганлар. Ёлғиз қолган Исмоилхўжа опоқ дадамга, хусусан, тоғамнинг ҳовли-жойларига қараб туриш мақсадида оиламиз Дархондаги уйга кўчиб келишган экан. Мен ёзувчининг уйида туғилганим учун Аллоҳ тақдиримга шу йўлни битгандир? Ҳар ҳолда мен шундай фикр қиламан. Аммо билгувчи Аллоҳдир!
Берлиндан қайтишгач, биз Кўкчадаги бир уйни ижарага олиб кўчиб келдик. Етти жон бир хонада яшай бошлаганимиз ёдимда. Бозорқўмликни эплолмаган дадажоним 40-мактабда ҳарбийдан дарс берардилар. Директорнинг марҳамати билан мактабнинг битта синфи бизга уй қилиб берилди. Ёнма-ён жойлашган синфларнинг бирида биз, иккинчисида қоровул билан фаррошнинг кичик оиласи яшарди. Турсунхўжа ака билан Махсума опа паркентлик эдилар. Аллоҳ уларга фарзанд берарди-ку, лекин болалигидаёқ омонатини оларди. Кўнгиллари яримта эди бечораларнинг. Бизни, айниқса, кичкинтой бўлганим учун мени яхши кўришарди. Ўз боласидай эркалашарди. Турсунхўжа ака шоп мўйловли бақувват киши эдилар. 1949 йилда ҳукумат кўп қатори бизга ҳам уй қуриш учун жой ажратганда Турсунхўжа ака пахса уриб берган эдилар. Биз, катта акам бошчиликларида лой тепиб берган эдик. Пойдеворсиз қурилган бу уйда ҳозиргача яшаймиз. Турсунхўжа акани, Махсума опаларни кўп эслаб, ҳақларига дуо қиламан. Биз уйни чала-ярим битириб кўчиб кетганимиздан кейин Турсунхўжа аканинг кўзлари кўрмай қолди. Шунинг учун ўзларига уй қура олмадилар. Улар бир қизни асраб олиб Холида деб исм қўйдилар. Ҳукумат уларга ҳам жой берган эди. Ўзлари қуролмаганликлари учун оқтепалик бир одамнинг кичикроқ уйига алмаштирдилар. Махсума опамиз шу уйда байрам куни тўсатдан жон таслим қилдилар. Шундан сўнг қариндошлар Турсунхўжа акани Паркентга олиб кетдилар. Узоқ йиллар дарак бўлмади. 1970 йилда ҳарбийда паркентлик йигитлар билан бирга хизмат қилиб, улардан суриштирдим, танишар экан. Ҳарбийдан қайтганимдан кейин “қуролдош” дўстим Миртўла билан зиёратларига бордим.
Жониворларни, айниқса ит боқишни ёқтирардим. Ҳозиргача бу қизиқиш сўнмаган. Ит боққим келади, лекин барча оилаларда бўлганидек, бизникида ҳам аёллар бу хоҳишимга йўл бермайдилар (Эҳтимол “Ит – вафо, хотин – жафо” мақоли бекорга тўқилмагандир).
Мактабда яшаётганимизда дайди бир кучукчани олиб келиб боқдим, “Жек” деб ном бердим. Бу кучукча наслдор экан, тез ойларда катта бўлиб кетди. “Немис овчаркаси”, дейишди. Жуда ақлли ит эди. Мактаб директори “Ўқувчи болаларни тишлаб олмасин, йўқотинг”, дегач, дадажоним уни Турсунхўжа аканинг қариндошларига бериб юбордилар. Икки кун йиғладим. Учинчи кун эрта тонгда итнинг ғингшиган овозидан уйғониб кетдим. Чиқиб қарасам, Жек мўлтиллаб қараб турибди. Қувончдан думларини ликиллатиб, бетларимни ялаб ташлади. Бўйнига боғланган қалин арқонни ғажиб-ғажиб узиб, Паркентдан Тошкентга қайтиб келибди. Олти ёшли бола учун бу улуғ мўъжиза эди. Жекни ўз уйчасига олиб бориб, ингичка арқонга боғлаб қўйдим. Менга итоат билан бўйсунди. Дадажонимни кўрганда вовуллади. Директорни кўрганда ириллади, лекин ташланмади. Икки кун жойидан жилмади. Овқат емади, сув ҳам ичмади. “Касал бўлиб қолган”, дейишди. Менинг назаримда касалга ўхшамасди. Учинчи кун эрталаб чиқиб қарасам, Жек йўқ. Ўзи кетиб қолганми, ё директор йўқотиш чорасини қилганми, билмайман. Йиғлаганимда “Паркентга бериб юборганимиз учун хафа бўлиб кетиб қолди, кутгин, балки яна қайтиб келар”, дейишди. Кўп кутдим. Ҳатто ҳозир ҳам баъзан тушимда кўраман. Ислом дини талабига кўра, уйда ит боқиш маъқулланмайди. Мушукка ижозат бор. Русларда мушукни ўпиш мумкин эмас, лекин итнинг тумшуғидан ўпишга ижозат бор, шунга ҳайронман. Итнинг яхши томонлари кўп, ҳатто айрим сўфийлар “Итга берган фазилатларингдан бизга ҳам бер”, деб дуо қилишаркан. Яъни, итдаги вафо, сабр, итоат… айрим одамларда йўқ. Саёқ итлар ахлат титишдан ҳам қайтишмайди, шу сабабли уларнинг тумшуғи кийимга тегса ёки ҳидласа таҳорат бузилади, дейишади. Мен у пайтда буларни билмасдим, эҳтимол, болаликларида эски мактабда ўқиган дадажоним билгандирлар?
Ҳозир Амир Темур ҳайкали ўрнатилган жой, рус подшоҳи даврида боғ бўлган экан, унинг эшиги тепасига “итлар ва маҳаллий аҳолининг кириши мумкин эмас”, деган эълон осиб қўйилган экан. Зулмкорлар халқимизни итга тенглаштириб, ана шундай хорлаганлар. Бугун айрим оилаларда, айниқса кўп қаватли уйларда яшовчилар орасида ит боқиш расм бўлган. Улар итларини истаган жойларида, ҳатто истироҳат боғларида ҳам сайр эттирадилар.
Англияда қабристонларга итлар билан кириш таъқиқланган экан. Бир корчалон ўлганидан кейин қимматбаҳо ити йўқолиб қолибди. Қидира-қидира, қабристонга боришса, ит хўжайинининг қабри тепасида ётиб ўлиб қолган экан. Итнинг бу вафодорлиги инглизларга таъсир қилиб, қабристонга итлар билан киришга рухсат этувчи қонун қабул қилишибди.
Бу хабарни газетада ўқиб, “Инглизлар адибимиз Шукур Холмирзаевнинг овчи ити ҳақидаги ҳикоясини ўқиганларида бу қонунларини олтмишинчи йиллардаёқ қабул қилишармиди”, деган ҳазилнамо хаёлга бордим. Шукур аканинг бу ҳикояларини ёш йигит чоғимда ўқиб ғоят таъсирлаган эдим. Мазмуни ҳалигача ёдимда…
Ўзини олий ирқ сановчи инглизларга тушуна олмайман. Итларга жон куйдирадилар, ҳатто бойларнинг ов чоғи итлардан фойдаланишларини ман этувчи қонун қабул қилдилар. Мушукларга ачинадилар…
Яқинда Англия жамоатчилиги ғазабланди: бир аёл қўшнисининг мушугини ахлат қутисига ташлаб юборибди! “Қандай бераҳмлик!” – деб айюҳаннос солдилар. Ҳолбуки, инглиз аскарлари Ироқда, Афғонистонда мингларча бегуноҳларнинг қонларини тўкиб юришибди. Ҳимоясиз хотинлар ўлдириляпти, норасидалар ўлдириляпти, қариялар ўлдириляпти… Бу фақат йигирма биринчи асрнинг манзараси эмас, юз йиллар мобайнида шундай бўлиб келган. Ўтган асрнинг биринчи ярмида “исёнчи” деб қирган эдилар. Энди улар анча “маданий” бўлиб қолишган. Энди “террорчи” деган тамға билан аёвсиз ўлдиряптилар. Бераҳмлар мамлакатида бир мушукни ахлат қутисига ташлаб юборган хотиннинг бераҳмликда айбланиши ғоят ажабланарли!
Ҳовлига кўчиб келганимизда ҳам дайди итни олиб келиб боқдим. Товуқлардан бирини еб қўйган экан, аяжоним ғазабланиб шу қадар урдиларки, бечора акиллай-акиллай жон ҳолатда арқонни узиб қочиб кетди-ю, қайтмади. Унга ҳам ачинаман… Ажабки, ўзим итдан жуда қўрқаман, лекин уйда боққим келаверади. Ити бор қўшниларникига чиқишдан қўрқардим, айниқса кечки пайт маҳалла итларига “озодлик” берилиб “итлар базми” бошлангач, кўчага чиқмас эдим. Бир қўшнимизнинг ити тўпиғимни тишлаб олгач, бу қўрқув янада ошган. Етмишинчи йилларнинг охирроғида Аҳмаджон исмли синфдош дўстим мени ит уруштириш маросимига олиб борди. Қиш пайти эди. Бир-бирини ғажиган итларнинг яраси қуртлаб кетмасин, тезроқ битсин, деб совуқда уриштиришарди. Итбозлар жониворларни йил бўйи боқиб, бундай жангларга тайёрлашарди. Ит уруштириш шунчаки томоша эмас, пул тикиларди, яъни қиморнинг бир тури эди. Шаҳар четидаги майдон сайл кўринишини олганди. Ошпазлар, сомсапазлар, кабобпазларнинг бозори чаққон. Шаҳар дўконларида топилмайдиган ароқ-виноларни икки-уч баравар қиммат нархда сотиб олиб, тик турганча ичадилар. Ит уруштириш бошланмай туриб, баъзилар шу зайлда итдан баттар кўринишга кирадилар. Мустақилликнинг дастлабки йилларида ит уруштиришни ҳам “миллий қадрият” хазинасига киритган нодонлар топилди. Хўроз, бедана, қўчқор уруштиришлар ҳам очиқчасига авжга чиқди. Ит уруштиришга ижозат йўқ, лекин турли тадбирларда хўроз, қўчқор уруштиришлар телевидение орқали ҳам кўрсатилади. Бу қадрият эмас, бу жоҳиллик, янада аниқ айтсак, ваҳшийликдир. Мен бир-бирининг жағини ғажиб ташлаётган, қулоғини узиб олаётган, кекирдагини чайнаган… қонга беланган итларни кўриб, кўнглим беҳузур бўлди. Бу томоша ташкилотчиларидан нафратландим. Кейинчалик бу манзарани “Шайтанат”га кўчирганман, эҳтимол танишгандирсиз?
* * *
Мактабда яшаганимиз менга ижобий таъсир этди. Кичкина бўлганим учун муаллимлар ҳам эркалашарди, истаган синфга кириб ўтираверардим. Кейин билсам, муаллимлар “ана катта комиссия келди”, деб кулишаркан. Мен кўпинча Дамира опамнинг синфларига кириб ёнларида ўтирардим. Замира опам ҳуда-беҳудага уравергани учун, ундан узоқроқ юришга уринардим. Дамира опам дарс тайёрлаётганларида ҳам бирга эдим. Ёдлашлари керак бўлган шеърларни мен дарров “илиб олиб” ёдлардим. Сўнг столнинг устига чиқиб айтиб берардим. Шеърларнинг кўпи “озод Совет ватани” ва “доҳий Сталин” ҳақида бўларди. Шу тарзда ёшим олтига етмай, ўқиб-ёзишни ўрганиб олдим. Натижада етти ёшга тўлмай, биринчи синфга бордим. Биринчи муаллимамиз Пўлатой опа эдилар. Гарчи минг тўққиз юз эллик учинчи йилнинг биринчи сентябрь куни биринчи синфга борганимда ўқиш-ёзишни билган бўлсам-да, биринчи ҳарфни ўргатган устозим деб мен шу истарали, мулойим аёлни биламан ва унинг ҳақига дуолар қиламан.
Ҳақ йўлида ким сенга бир ҳарф ўқутмиш ранж ила,
Айламак бўлмас адо онинг ҳақин юз ганж ила.
Устозлар ҳақида гап кетганда ҳазрат Алишер Навоийнинг бу байтларидан ошириб бир сўз айтмоқ мумкинмикин?
Дунёда исбот талаб этилмайдиган ҳақиқатлар кўп, Устоз ҳазрати олийларининг улуғлиги ана шундай ҳақиқатлардан бири. Ҳозир ўқувчилар, талабалар ўқитувчиларни “устоз” деб шарафлашади. Биз ўқиган пайтда ундай эмасди. Шу боис илм даргоҳларида бу одоб мени кўп хушнуд этади.
Мен оиламизни “муаллимлар оиласи” деб ҳамиша фахрланиб юраман. Раҳматли дадажоним ва аяжоним ўқитувчи бўлганлар. Опаларим ҳам ўқитувчилик қилишди, акаларим институтда, аҳли аёлим ва қудаларим мактабларда устозлик қилдилар. Бугунги кунда қизларим ўқитувчи ва ниҳоят камина ҳам ўқитувчи… Набираларим ҳам шу касбни танлашса ажаб эмас. Демоқчиманки, ўқитувчилик заҳмати ва шарафи бизга бегона эмас.
Баъзан нотаниш йигит-қизлар тўйга таклиф қилиб келишади. “Булар кимлар?” деб сўрайман аҳли аёлимдан. “Ўқувчиларим”, дейдилар хоним афандим фахр билан. Мактабни битирганларига беш-олти йил бўлса-да, устозларини эслаб, тўйга таклиф қилиб келишларида мен икки хил саодат кўраман: биринчиси, устознинг шодлиги – демак, унинг меҳнати самарасиз кетмабди, иккинчиси – шогирднинг одоби, гўзал фазилати – демак, устознинг ҳақини унутмабди. Мана шу фазилат уни ҳаётда камолотга етказувчи бир қанотдир.
Киши ҳаёти давомида кўп одамлар билан учрашади, танишади, вақт ўтиши билан эса айримларининг ўзини ҳам, исмини ҳам унутади. Лекин боғчадаги мураббиянинг, илм даргоҳидаги устознинг исмини ҳеч ким унутмаса керак. Афсус шундаки, исмини унутмаслик баробарида “у мени дарсда қийнарди, ҳеч яхши баҳо қўймас эди”, деб таъна билан эслайдиган ношукрлар ҳам учрайди. Арзимаган кичик бир хизмат билан кўнглини олишни ўйламайди. Устознинг талабчанлиги ўқувчилик кезлари ҳаммага “қийнаш” бўлиб туюлади. Ҳолбуки, ўша “қийнаш” оқибатда ширин мева беради. Камина мактабда ўқиб юрган кезларим ҳикояларим матбуотда босилиб турарди. Аммо адабиёт фанидан устозим раҳматли Саъдулла ака Исматов кўпинча “уч” баҳо қўярдилар. Дадажонимнинг шу мактабда директор ўринбосари, яна устоз билан улфат эканликларига қарамай “аъло” баҳо олмаслигим менга ҳам ортиқча қийнаш бўлиб кўринарди. Бу хулосанинг хато эканини дорулфунунга кириш имтиҳони топшириб “аъло” баҳо олганимда англаган эдим.
Мени ёки аҳли аёлимни шогирдлар иззат қилиб йўқлаб келишса ёки тўйга таклиф этишса, “Мен устозларимни иззат қила олдимми?” деб ўзимни ўзим сўроққа тутаман. Ҳа, ҳазрат Навоий айтмоқчи, кичик бир қийинчилик ила ҳарф ўргатган устознинг ҳақини дунё бойлиги билан адо этиб бўлмайди. Зотан, устоз биздан дунёнинг жавҳару олтинларини талаб этмайди. Уларни бир салом билан йўқлаб қўйсак ҳам бошлари осмонга етади. Қайсидир йили устозларимдан бирининг туғилган кунларида радио орқали синфдошлар номидан табриклаб, мусиқали салом йўллаганимда уйларига тўпланган меҳмонларига “Мен дунёдаги энг бахтли одамман” деган эканлар. Ҳолбуки, радиода ишлаганим сабабли шу хизмат учун икки-уч дақиқа вақт сарф қилган эдим. Қаранг: устоз шогирд учун соатлар эмас, ойлар ҳатто йилларни сарф этадилар, аммо миннат қилмайдилар. Шу меҳнатлари туфайли шогирднинг икки ёки уч дақиқали хизмати учун эса ўзларини дунёдаги энг бахтли одам ҳисоблайдилар.
Бир куни дадажоним раҳматли “Вақтинг бўлса Ҳайитбой акани кўриб келайлик, тоби йўқ экан”, дедилар. Ҳайитбой ака – мактабимиз директори эдилар. Бу вақтда дадам ҳам, Ҳайитбой ака ҳам ишламас эдилар. Лекин хизмат чоғидаги қадрдонликлари узилмаганди. Бордик. “Тоҳирни олиб келиб яхши қилибсиз, соғинган эдим”, дедилар. Орадан бир ҳафта ўтиб, жанозаларига бордик… Устознинг менга меҳр билан тикилиб қараганлари ҳали-ҳали кўз олдимдан кетмайди. Энди бу қараш менга “Даданг бошлаб келмаганларида ўзингча келармидинг?” деб савол бераётгандай туюлади. Бошқа устозларникига ҳам дадажонимнинг даъватлари билан борган эдим. Дадажоним ўзлари ҳам боришлари мумкин эди, мени бошлаб бориш билан зиммамдаги вазифани эслатмоқчи бўлган эканлар.
Устозларини йўқлаётган, тўйларига таклиф этаётган шогирдларга ҳавасим келади ва айни дамда армон билан ўкинаман. Чунки менинг йўқлайдиган, тўйга таклиф этадиган устозларим бу фоний дунёни тарк этганлар. Уларнинг руҳларига дуо йўллашдан ўзга хизматим йўқ. Ҳаётда топган савобларимдан ул зотларнинг аъмол номаларига ёзиб қўйишни Аллоҳдан тилайман ҳамиша.
Саййидимиз Муҳаммад алайҳиссалом устозлар хусусида: “Ким бировга бир нарса ўргатса, ундан ўрганиб, амал қилган одам савобича савоб олади”, деб марҳамат қилганлар. Яна таъкид этганларким: “Инсонларга яхшиликни ўргатиб, ўзини унутган киши инсонларга ёруғлик таратиб, ўзини эритган мум кабидир”.
Киши икки турлуг киши отанур
Бири ўгратигли, бири ўгранур.
Икидин нару борча йилқи сони,
Тиласа муни тут, тиласа они.
“Қутадғу билиг”да таъкид этиляпти: инсонлар бири ўргатувчи яна бири ўрганувчи деб икки турли бўлур. Бу иккисидин қолганини йилқи санаб, истасанг бу йўлни, истасанг у йўлни тут. Бу фикрнинг баъзи биродарларимизга қўпол туюлиши эҳтимоли бор. Лекин холис ўйлаб кўрайлик, киши бир нарсани бошқаларга ўргатмаса, ўзи ўзгалардан ўрганмаса, унинг ҳайвондан нима фарқи қолади? Инсоннинг бошқа жонзотлардан фарқларидан бири шунда эмасми?
Бола туғилиб, беш-олти кунлик бўлганида оналари уни бешикка соладилар. Кеча ва кундуз тинмасдан ҳаракат қилиб, кўкрак сутлари ила тарбия қиладилар. Қачонки болалар олти-етти ёшга етсалар, мактабга берадилар. Мактабда муаллимлар юрак меҳрлари билан тарбия қиладилар. Шу боис мактабни “илм бешиги”, деб ҳам атайдилар. Бу бешикда илм ва одоб ўрганиб, ақл ва фикрларини ўстирадилар. Бола учун тан саломатлиги қанча зарур бўлса, ақли ва фикрининг саломатлиги ҳам муҳимдир. Чунки ақл ва фикрсиз танадан на ўзи учун, на бошқалар учун фойда бор. Шунга кўра, биринчи бешикка қараганда иккинчиси афзал кўринади. Биринчи бешикда сут ва таом бериб боққан она ва ота қанчалик азиз бўлса, иккинчисида илм ва одоб ўргатиб тарбия берган муаллим ундан ортиқ азиздир.
Тарихга шон-шараф берган буюк давлат арбоблари улуғ устозлар парваришида етишган эдилар. Бу устозлар ўз тарбиясидагилар қалбига масъулият ва марҳамат туйғулари жойлаштирганлар. Инсоният тарихида ўтган шоҳу султонларнинг сон-саноғи йўқ. Лекин уларнинг оз қисмигина кишилик хотирасида қолган. Тарих зарварақларида номлари нақш этилган шахслар ҳаётига разм солсак, уларнинг доно устозлардан сабоқ олганларига гувоҳ бўламиз. Доно устоздан сабоқ олмоқ бир масала, бу сабоққа амал қилмоқ янада муҳимроқ масала. Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Мирзо Бобур… ҳазратларининг устозларга кўргазган меҳр-илтифотлари бизга маълум. Мирзо Улуғбек ёшлик чоғларида, гарчи шаҳзодаларга хос одат бўлмаса-да, устозлари Қозизодаи Румий ҳазратларининг тўнлари этагини ўпган эканлар. Мирзо Бобур Самарқандга лашкар тортиб келганларида Хўжа Аҳрор валий ҳазратларининг беҳуда қон тўкмаслик хусусидаги ўгитларига амал қилиб, жанг қилмай изларига қайтганлар. Туркиядаги Усмонли давлатининг асосчиси Усмон Ғозийга оталари Эртурғул Ғозий шундай васият қилган эканлар:
“Эй ўғил!
* Шайх Адабалини асло хафа қилма.
* У бизнинг қавмимизнинг машъалидир. Тарозуси бир дирҳамга ҳам адашмайди.
* Менга қарши келсанг ҳам унга қарши келма!
* Менга қарши чиқсанг – хафа бўламан. Унга қарши келсанг – кўзларим сенга боқмайдиган, боқса ҳам сени кўрмайдиган бўлади.
* Бу сўзларим шайх Адабали учун эмас, сен учундир.
* Бу гапларимни васиятим ўрнида кўр”.
Бу гапларни ўқиб ўйланиб қолдим: оталаридан сўнг тахтга ўтириб, саройдаги илм аҳлининг, хусусан устозларнинг қадрига етмай, хорлаганлар ва оқибатда ўзлари хорланганларга шундай васият қилинмаганмикин? Қилингандир. Устозларининг қадрига етган подшоҳ уларнинг келажагини ўйлаши табиий ҳолдир. Кўзлари хазинадаги олтин жилосидан кўр бўлган тахт ворислари бу васиятни назар-писанд қилмаганлар. Натижада, тириклик чоғлари элнинг қарғишига қолдилар, ўлгач, номлари қора билан ёзилди…
Истанбулда бўлганимда султон Аюб масжидининг яқинидаги “Бухоро” деб номланган қаҳвахонага кирдим. Девордаги тилла ҳал юритилган ёзув эътиборимни тортди, ўқидим: Эртурғул Ғозийнинг васияти экан. Қаҳвахона деворига устозни эҳтиром қилишга доир васиятнинг ёзиб қўйилиши менга ажабланарли туюлди. Кейин бу ишда улуғ бир доноликни кўрдим. Ва биз томонларда бундай қилинмаслигидан афсусландим.
Искандар Румийнинг (Александр Македонский) Арасту (Аристотель) исмли устози бор эди. Ундан бемаслаҳат иш қилмасди. Устози саройга кириб келса, ўрнидан туриб, иззат билан кутиб оларди. Ҳатто уни ўз отасидан ҳам ортиқроқ кўрарди. Бир куни Искандар Румийдан: “Нечун Арастуни отангиздан ортиқ иззат қиласиз?” деб сўрадилар. Ул дедики: “Отам гўёки мени осмондан ерга туширди. Аммо устозим Арасту мени ердан осмонга кўтарди. Яъни, отам менинг дунёга келмоғимга сабабчидир. Устозим ўргатган илм ва одоб эса мартаба ва иззатимнинг ортмоғига асос бўлди”.
Ислом қўшинлари Истанбулни фатҳ этгач, Фотиҳ Султон Меҳметхон оппоқ отга миниб қўшин бошида Тўпқопи дарвозасидан ҳашамат билан кириб борарди. Бизанс (Византия) халқи ғолибларни олқишлар билан қаршиларди. Қизлар қўлларида гулдаста билан подшоҳни олқишлаш учун пешвоз чиқиб, “Истанбулни забт этган саркарда ким?” деб сўрашарди. Иттифоқо улар оппоқ соқолли, виқорли ва салобатли Оқшамсуддин ҳазратларини кўриб қолдилар-у уни подшоҳ гумон қилиб гулларни узатдилар. Подшоҳнинг устози бўлмиш Ҳазрат бу қутловдан хижолат бўлиб, отларини четга сурдилар-да:
– Янги санани очган ҳукмдор Султон Меҳметхон ана удир, гулларни унга беринг, – дедилар.
Фотиҳ Султон Меҳметхон эса гул тутаётган қизларга Оқшамсуддин ҳазратларини кўрсатиб деди:
– Боринг-да, бу гулларни оппоқ соқолли муҳтарам ул зотга беринг, бу ҳурмат ул зотнинг ҳақидир. Филҳақиқат, ул менинг устозимдир. Бу эъзозга у зот лойиқдир. Чунки бу фазилатларни, бу жаҳонгирликни, бу қаҳрамонликни мен муҳтарам устозимдан ўргандим. Унинг илми ва фазилати соясида Истанбулни фатҳ этиш шарафига эришдим.
Яна ҳукмдорлардан бири Султон Салим Мисрни забт этиб, Истанбулга қайтаётган эди. У қўшин олдида устозлари, мулозимлари, шайхул-исломлар қуршовида эди. Зафар машқлари чалинганда ибн Камолнинг оти ҳуркиб, сакради-ю, Султоннинг сут каби оппоқ либосига лой сачради. Буни кўрган ибн Камол қўрқиб кетди. Бошқалар ҳам подшоҳнинг ғазабланишини кутдилар. Аммо Султон Салим дедики:
– Бу либосимни олиб, сақлаб қўйинг. Бу либос шундайлигича, лойи билан сақлансин!
Вазирлар бу буйруқ ҳикматини, сабабини сўраганларида Султон Салим шундай жавоб берди:
– Муҳтарам зот отининг оёғидан сачраган лой бизнинг шарафимиздир, у охиратда васиқаи баротимиз бўладир. Либосимизга теккан лойни кўриб, авлодимиз ҳам ибрат олсинлар, устоз отининг оёғидан сачраган лой бизнинг назаримизда қанчалик қадрли эканлигини дунё тургунча авлодимиз хотирласин.
Не афсуски, устозлар ҳақини адо этишни ўйламайдиганлар ҳам бор. Мактабларда устозларни ранжитувчи ўқувчиларни учратиб турамиз. Айрим ота-оналар фарзандлари олдида устозларни ҳақорат қилишдан ҳам тоймайдилар. Устозига меҳр ва ҳурмат кўрсатишни билмайдиган ва ўрганишни истамайдиган бахтсиз талаба бир умр фақат ўзигагина меҳрибон ва фақат ўзинигина ҳурмат қилувчи худбин бўлиб қолади. Саҳро тиконини экиб, гул оламан, деган одам ақлли одам эмасдир. Ўзига илм-ирфон ўргатувчи устозининг қадрини билмаган одам Ватан, миллат учун фойдали бир одам бўла олмайди. Ислом дини нуқтаи назаридан қаралса, адо этиб, тугатиб бўлмайдиган ҳақлар орасида устоз ҳузуридаги қарздорлик ҳам бордир.
Шу ҳикоятлар баҳонасида икки мазмун англатувчи бир мақолга изоҳ бермоқ зарурати туғилди. Устозларнинг мавқеи ҳақида гап кетганда айримлар бу мақолни “Устоз отангдан улуғ”, тарзида, бошқалар эса “Устоз отангдек улуғ” шаклида баён қиладилар. Бунга сиз нима дейсиз? Қайси бири тўғри? Фарзанд учун одамлар орасида отанинг мавқеидан баланд зот йўқ. Лекин ота ўрнида кўриб ҳурмат қилинадиганлар бор. Демак, устоз отадек улуғ экан. Лекин масаланинг бошқа томони ҳам бор: ота фарзандини боқишга, тарбия қилишга мажбур. Лекин устоз айнан шу фарзандга илм беришга мажбур эмас. Агар “бу болани ўқитмайман”, деса айбли саналмайди. Шу боис ҳам унинг отага нисбатан улуғлиги мавжуд. Ҳазрат Али (р.а.) “Менга бир ҳарф ўргатган кишининг хизматкори бўлишга тайёрман”, деганлар.
Ҳамонки устоз отадан улуғ экан, “Ота рози – Худо рози”, деган мақолни “Устоз рози – Худо рози” деган маънода ҳам англашимиз ва шунга яраша ҳаракат қилишимиз шарт экан. Кимки, устозининг розилигига етишибди, демак, у бахтиёрдир!
Яқинда соҳибқирони акбар Амир Темур ҳазратларининг баёнларини ўқиб, ундаги бу сатрлар диққатимни тортди:
“Мени ёшлигимда ўқитган мулла Алибек деган кишининг оғзида тиши йўқ бўлса ҳам, маҳалла болаларига Қуръон таълими бериб, хат ёзишни ўргатар эди. Мен етти ёшимда бу одамнинг мадрасасидан чиқиб, Шайх Шамсиддиннинг мактабхонасида ўқиганман. Мен Кеш шаҳрини бино қилдираётган чоғимда у одамнинг вафот этганига хийла вақт ўтиб кетган эди. Устозларимдан Шайх Шамсиддиндан қолган фарзандларининг ҳаёт вазияти ёмон эмас бўлса ҳам, Мулла Алибекнинг фарзандларида қийинчилик борлиги кўрунур эди. Бу аҳволни кўзда тутуб, устозим Мулла Алибекнинг фарзандларининг ҳар бирига бир донадан уй солиб бериш билан, уларни узилмас маош билан таъминлашни волийларимга таъкидлаб амр берган эдим.
Шу мавзу устида Шом шаҳрида кўрушганим Ибн Холдун деган зотнинг бир ҳикматли сўзи ҳамон ёдимда эди. У одам бундоғ дер эди: “Аллоҳ таоло инсонларга берган саломатлик неъматидан кейинги неъмати, улуғ одамлар билан дўст қилмоқ неъматидур. Чунки улуғ одамнинг дўстлиги орқасидаги кишилар, тилак ва орзуларига эришиб, халқ орасидаги ўрни ва ҳашамати ҳам юқорилайдур”, деб эди. Бу ҳикматли сўздан ташқари ўз идрокимда шундай бир ғоя ҳукмфармо эдики, менга нисбатан ҳар қандай жиҳатдан дўстлиги зоҳир бўлган, озу кўп хизматлари сабоқ айтган зотларнинг ўзларигина эмас, авлодлари ҳам маишат тўғрисидан қийналар экан, бу менинг паст фитратлигимга далил бўлғай, деб тушунар эдим. Бу умумий кўз қараш орқасида ёлғиз Мулла Алибекнинг авлод афродларигина эмас, киндигим қони тўкилган, кўзим очилганда биринчи марта шу шаҳарни кўрган, мен билан бирга бу шаҳарда ҳаёт кечирган эркак-хотунларнинг барчасининг устозларим каби зиммамда ҳақлари бор эди. Буларнинг бир ҳамшаҳарлари дунёга ҳоким бўла туриб, буларнинг қийинчилик ичида яшамоғлари муносиб бўлмағай, деган фикрда илгаридан Кеш шаҳрининг бўлиб келган ўз қуввату лоёмутига ҳожатманд қадим ерлик кишилардан бўлмоғи шарти билан туғулган шаҳримда бирорта фақир одам бўлмаслиги учун доимий ойлик тайин қилдим. Бирор одам оила таъминотидан қийинчилик кўриб ғамлик бошини тиззасига қўймаслигини тадбирини кўрдим”.
