скачать книгу бесплатно
Яна бир оз ноз қилган бўлиб, телевизор томон қанот чиқариб учди. Мен эсам қоғоз-қаламни олиб ёзишни бошладим. “Сўнгги уч дақиқа ёки ўлимдан олинган маънолар”… Реанимация бўлимида ўйлаб қўйганларимни бир-бир қоғозга туширдимки, бу тумтароқ баён билан асар аввалида танишишга улгурдингиз.
Эртасига аҳли аёлим “мексикалик меҳмонлари”ни кутиб олгани чиққач, ёзишни давом эттирмоқчи бўлдим. Қоғозга тикилиб узоқ ўтирдим. Лекин ёза олмадим. Хаёлимни ёритаётган фикрлар ожиз бўлиб туюлаверди.
Китобхонлар билан бўлган турли учрашувларда мухлислар “Ўзингизнинг ҳаётингиз ҳақида ҳам ёзинг, бу биз учун қизиқарли”, деган таклифларни айтишарди. Мухбирлар билан суҳбатда ҳам бу таклиф тилга олинарди. Адабиётимизда шундай асарлар бор. Устоз Ойбекнинг “Болалик”, Абдулла Қаҳҳорнинг “Ўтмишдан эртаклар” асарларини ёшлигимда қизиқиб ўқиганман. Бу асарларда тарихий воқеалар ажиб тарзда баён этилган. Лекин коммунистлар ғояси чегарасидан чиқилмаган. Айниқса, атеистларча дунёқараш устун бўлган. “Бой ёмон, диндор ёмон”, деган ғоя асарлар ўзагини ташкил қилган эди. Бу хатоликни ўша пайтда тўла англамаганман. Айниқса, Абдулла Қаҳҳор асарларида ўтмишни атайин ёмонлаш кучли эди. Бундан ажабланиш керак эмас, чунки у “Мен партиянинг солдати эмасман, онгли аъзосиман”, деб баралла эълон қилганди. Демак, партия ғояларига онгли равишда содиқ бўлган. Унинг барча асарлари партия дастурларига мос ҳолда ёзилган: “халқ душманлари”га қарши кураш бошланди (буни биз ҳозир “Сталин репрессияси” деймиз) – “Сароб” ёзилди; колхозлаштириш ҳаракатига бағишланиб “Қўшчинор чироқлари” романи дунёга келди. Мирзачўл ўзлаштирилишига бағишланиб “Шоҳи сўзана” битилди ва Сталин мукофоти билан тақдирланди. Хрушчев деганлари Сталин даврини ёмонлаган эди – “Синчалак” ёзилди… “Ўтмиш шу қадар разил ва ёмонки, воқеалар ўқувчига эртакдай бўлиб туюлади”, деган мақсадда таржимаи ҳол ўрнида ёзилган асарга “Ўтмишдан эртаклар” деб ном берди. “Эртак” деб номланмиш бу битикларда ёлғон кўп эди. “Кўриб қўйларинг, Ўзбекистоннинг ўтмиши қора, совет тузуми мунаввар”, деган ғоя ётарди. Ғояси таққосланилса, Ҳамзанинг “Бой ила хизматчи” драмасидан фарқ қилмасди. “Бой ила хизматчи”дан воз кечилди. Ажабки, “Ўтмишдан эртаклар”ни яна қайта нашр қиляптилар. Асарда бир қора баён бор: боланинг отаси Қуръонни улоқтиради, яъни Аллоҳга исён қилади! Алҳазар! Бу қадар ёлғон! Бу ҳолат бўлиб ўтган воқеа эмас, аксинча, ёзувчи истаги бўйича ўз онгида содир бўлган мантиқсиз баён деб ўйлайман (Аллоҳга исён “Шайтанат”нинг тўртинчи китобида Асадбек мисолида баён қилинган, бу хусусда кейинроқ, ўз ўрнида фикр юритажакмиз). Худога исён ғояси унинг “Бемор” сингари кичик асарларига ҳам сингдирилган эди. “Анор” ҳикояси-чи?! Қаранг, бир йигитнинг хотини анорга боши қоронғи бўлибди. Ўтмиш шундай зулмкор эди, камбағал битта анорга зор эди. Бўлмаган гап! Қишлоқларда анорзорларда девор бўлмаган, боғларда ҳозир ҳам девор йўқ. Мол кириб пайҳон қилмасин, деб шох-шаббадан четан девор қилинади. Қўни-қўшнидан битта анор сўралса, бир сават берилган ва ҳозир ҳам шундай. Энг хасис ва энг разил бойдан сўралса ҳам берган. Бу бирламчи. Иккиламчи шуки, хотиннинг боши қоронғи бўлган пайтда унга ўғирланган ҳаром таом берилмайди. Хуллас, адибнинг юқори даражадаги бадиий маҳоратини олқишласам-да, бу асарларига муносабатим яхши эмас. Қайсидир адабий учрашувда бир мухбир синглимиз шу мавзуда савол бердилар. Мен Абдулла Қаҳҳорнинг нуктадон адиб эканини, унинг маҳоратини ёшлар ўрганиши лозим эканини таъкидлаган ҳолда, ҳикоя большевиклар ғоясига хизмат қилишини ва шу сабабли бугун қайта нашр этиш дуруст эмаслигини айтдим. Синглимизнинг савол беришларида шумлик яширинганини сезмаган эканман. Жавобимни интернетга қўйибдилар ва оқибатда Абдулла Қаҳҳор мухлислари томонидан каминага ҳужум бошланибди. Мен интернетдаги гапларни кузатмайман. Танишларим қўнғироқ қилишиб, танқидларга жавоб беришимни сўрашди. Мен фикримни ошкора айтганман, ортиқча изоҳ беришга ҳожат йўқ. Интернетдаги танқидчилар олтмишинчи йилларда Абдулла Қаҳҳор ижодига бағишланган мақолаларни топиб ўқишсин. Адабиётшунослар ҳикоядаги атеистик ғояга юқори баҳо беришган. Яъни, асар атеистик руҳда ёзилгани мақталган. Мен ҳам ҳикоя атеистик руҳда ёзилган, деяпман, фақат мақташ ўрнига танқид қиляпман. Мен фақат бир нарсани ҳисобга олмаганман: большевиклар жамияти йўқ бўлгани билан уларнинг ғоялари ҳали тирик экан. Шайтон бор экан, атеистлар ҳам бўлади, шуни унутмаслигим керак эди.
Узр, мақсаддан сал узоқлашдим. Дастлаб “Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи” деб номлаганим бу асарни ёза бошлашдан муддао ҳаётим мобайнида кўрган кечирганларимни фалсафий йўналишда баён этиш эди. Менинг ҳаётим тенгдошларимникидан фарқ қилмайди. Бугунги ёшларни ҳайратга соладиган воқеалар ҳам йўқ. Шу боис қуруқ баён қилмай, воқеаларнинг фалсафий таҳлили ва талқини услубини танлаган эдим. Назаримда, ўлим олдидаги ўйлар ўқувчини ўзига тортиши мумкиндай туюлганди. Ёзишдан тўхтаб қолишимнинг сабаби: фалсафий йўналишда юришга фикр қуввати етишмаслигини ўзим сездим. Иккинчи сабаб: ҳадеб ўлим атрофида сўз айтавериш ёқимсиз услуб бўлиб кўринди. Тўғри, Пайғамбаримиз алайҳиссалом ўлимни ўйлаб юриш, ўлимга тайёргарлик кўриш ҳақида гапирганлар. Лекин бу “оҳ, эртага ўлар эканман”, деб ташвиш чекишни билдирмайди. Балки, “Ҳамонки ўлим бор экан, кўпроқ яхшилик қилишим керак, савоб топишим зарур, ўзимни жаннатга тайёрлашим керак”, деган маънони англатади. Худди Фаридуддин Аттор баён қилган бу ҳикмат каби:
Бир мамлакатда подшоҳ роппа-роса ўн йилдан кейин тахтдан тушириларкан. Сўнг қайиққа ўтқазиб уни кимсасиз оролга ташлаб келишаркан. Навбатдаги подшоҳ тахтга ўтиргач, у маъюсланиб вазирига дебдики:
– Наҳот менинг ҳам қисматим шу бўлса? Наҳот мен ҳам кимсасиз оролнинг чўлу биёбонида жазирама азобларида яшашга ҳукм этилсам?
Доно вазир шундай маслаҳат берибди:
– Муҳтарам шоҳим, сиз кимсасиз оролда яшашни истамасангиз, шоҳлик даврини беҳуда айш-ишратлар билан совурмай, умрингизни ва мол-давлатингизни ўша оролни обод қилишга сарф этинг.
Подшоҳ мулоҳаза қилиб кўрсаки, вазир ҳақ экан…
Мазкур ривоятни шарҳлашга уриниб кўрамиз: подшоҳ – шахснинг ўзи. Яъни ҳар бир одам ўзи учун ўзи шоҳдир. Ақли ва иймони унинг вазиридир. Ақл ва иймон худди эгизак сингари ҳамиша биргадир. Ақл йўқ жойда иймонни изламанг, иймон йўқ ерда ақлни қидирманг. Демак, ақлимиз ва иймонимиз бизга доно маслаҳатчидир. Кема – тобут. Одамнинг қисмати шу – бир кунмас бир кун ўз тахтидан тушади, ўша кема – тобутга солиб олиб борадилар. Кимсасиз орол – йўқлик дунёси, биз борадиган жой. Бошқача айтганда, охират ороли. Агар биз бу дунёйимизни ҳою ҳавасларга совурсак, ўша орол чиндан ҳам кимсасиз бўлади, чиндан ҳам чўлу биёбондан иборат бўлади. Агар Ҳақ йўлидан юриб, яхши ишлар билан банд бўлсак, ўша кимсасиз оролни обод қилган бўламиз. Борар жойимиз саҳро – дўзах азоблари эмас, жаннат боғлари бўлади, инша Аллоҳ! “Охиратинг обод бўлсин!” деб дуо қилишганда шу назарда тутилса керак. Барчаларимиз охиратларимиз обод бўлишини истаймиз. Охират оролини фирдавс боғлари билан обод қилмоқлик эса ёлғиз ўзимизга боғлиқ экан. Ҳазрат Али, Аллоҳ ул зотдан рози бўлсин, айтганларидай, жаннатга иштиёқи бўлган одам яхшилик қилишга шошилади. Жаҳаннамдан қўрққан одам нафсини ёмон хатти-ҳаракатлардан қайтаради. Ўлимни ҳақ деб билган одам дунё завқларини тубан кўради.
Турли хаёлларга бориб, ёзишдан тўхташни маъқул кўрдим. “Уйга чиққанимда ёзарман”, деб ният қилдим. Уйда ҳам оппоқ қоғозга тикилишдан нарига ўтмадим. “Вақти-соати келиб қолар”, деган умидда бу мавзуни четга суриб, бошқа ишлар билан банд бўлдим. Кейин яна уч марта жарроҳлар муолажаси насиб этди. Айниқса, бешинчисида “омон чиқмасам ҳеч ким сизларга даъво қилмайди”, деган мазмунда тилхат берганимда, сўнг реанимация бўлимида бу сафар узоқроқ ётганимда яна ўша “Сўнгги уч дақиқа…” туйғуларимни безовта қила бошлади. Навбатчи врач – рус йигити адабиётга, айниқса фантастикага ишқибоз экан. У билан қувватим етганича суҳбатлашдим. Сўнг шифтга, бир нуқтага тикилиб ётдим. Врач ҳолатимни кузатиб турган экан. Бир маҳал келиб:
– Нимадир ёзгингиз келаётганга ўхшайди, мен қоғоз ва қалам бера олишим мумкин, афсуски, бошқа ёрдам бера олмайман, – деди.
Икки оёғим боғлаб ташланган, чап қўлим томирига эм игнаси санчиб қўйилган. Ўнг қўлимда эса куч йўқ. Қоғоз-қалам берган тақдирда ҳам ёзиш имкони йўқ.
– Қоғоз керакмас, калламга ёзяпман, – дедим ҳазил оҳангида.
Лаззат бор ҳар қандай оғриқда,
Кечалар оғриқдан инграб ётаман.
Ва ўша оғриқни беғам, бўғриққан
оғриқсиз юзларга отаман…
Изғиринга юринг, очинг кўкракни,
Йиқилинг, қон қусинг – барибир кераксиз.
Қийнанг, ўз ҳолига қўйманг юракни
Яшамаслик учун юраксиз…
(Шавкат Раҳмондан)
Нималарнидир ўйладим, нималарнидир ёзгим келди. Ижод ҳақида ўйлаганимда вужудимга қувват оқиб кираётгандай бўларди. Тезроқ туриб, тезроқ уйимга қайтиб, ёзув столига ўтиришни истардим. Хаёлимда икки-уч асарнинг чизгилари бор эди. Назаримда буларни ёзишга кучим етадигандай эди…
Мен қадам ташлайман чайқалиб, секин.
Оғриқдан юзларим буришар…
Йиқилмак,
тўхтамак – мумкинмас!
Қаерга бўлса ҳам юрганим яхши…
Менинг ҳар қадамим муқаддас,
Менинг ҳар қадамим
ўлимга қарши.
* * *
Яшамоғим зарур ҳар дақиқани
Ғазаб билан, севги билан тўлдириб.
Дунёдаги барча қора нарсани
Ёруғ лаҳзаларда ўлдириб.
Токим
Бош кўтариб қарай Қуёшга
Токим кўзларимда ёнсин ҳақиқат.
Токим тош мисоли тегмасин бошга
Мен яшай олмаган ҳар бир дақиқа.
(Булар ҳам Шавкат Раҳмондан)
Уйга қайтгач, кўрган-кечирганларимни ёзиш фикри яна уйғонди. Ўзимга бўлган ишонч қатъийлашди. Деганларки, одамнинг ўзига-ўзи ишониши гўзал фазилатдир. Бу фазилат ўз қобилияти даражасини билувчи кишиларга хосдир. Кишининг ўзига бўлган ишончи ўзгаларга бўлган ишончининг асосини ташкил этади. Ҳаёт йўлида учровчи кўпгина муваффақиятсизликнинг асосий сабабларидан бири кишининг ўзига ишонмаслигидан келиб чиқади. Чунки ўз-ўзига ишонч буюк ишларнинг энг биринчи зарур шарти ҳисобланади. Энг даҳшатли ишончсизлик эса – кишининг ўз-ўзига ишонмаслигидир. Шубҳа – хоин, дейдилар ва у одамни уриниб кўришдан, ҳаракат қилишдан қўрқитиб, эришиши мумкин бўлган кўп нарсалардан маҳрум қилади. Ўзига ишониш, ўз қадр-қимматини англаш ақлли одамни янада камтарин, шунинг баробаринда янада саботли қилади. Яна донолар деганларким: “Безбетлик ва мақтанчоқлик – жирканчлидир, бироқ ўзига ишонмайдиган, бу фазилатга эришиш учун ҳаракат қилмайдиган киши жирканчликда ундан қолишмайди”. Яна деганларким: “Кимки интилмаса, у ҳеч нарсага эришмайди, кимки шижоат кўрсатмаса, у ҳеч нарсалик бўлмайди, кимки ўзининг маънавий қувватидан фойдаланмаса, бу қувват уни тарк этади”.
Ана шу ҳикматлар каминага далда берди. Лекин дастлабки услубдан воз кечдим, сал ўзгачароқ йўналиш маъқул келди-ю, иш бошладим. Аммо дастлабки ёзувларимни ташлаб юбора олмай, асар аввалига жойлаштирдим. Чунки ўша воқеа ҳам ҳаётимнинг бир зарраси эди. Асарнинг илк номи – “Сўнгги уч дақиқа ёхуд ўлимлардан олинган маънолар”ни сақлаб қолгим келди, фақат “Ўлимлардан олинган маънолар” эмас, “ҳаёт ва мамотдан олинмиш маънолар” десам мантиқан дуруст бўлурмикин, деган хаёлга бордим. Қўлёзмани бир неча киши ўқигач, асар номига эътироз билдирилди, мен уларнинг фикрини маъқулладим. Энди бу номдан совуқ нафас келиб тургандай туюлди. Ўйлай-ўйлай, хаёлимда туғилган номлар орасидан “Охирги манзил (Остона олдидаги ўйлар)”ни танладим. Агар умрни автобусдаги саёҳатга ўхшатсак, умр ўтган сайин бекатлар бир-бир ортда қолаверади. Киши истаса-истамаса, охирги манзилга етиб боради. Касбидан қатъи назар, ортига бир қараб олади. Ўтган сурурли йиллари уни ширин хотира шабадаси билан ҳузурлантиради. Уятли дамлари қалбини эзади. Қиёмат куни гуноҳлари кечирилишини умид қилиб, остона ҳатлайди.
Орадан ойлар ўтиб, бу ном ҳам ўзимга эриш туюлди. Кўпгина адабиётларда “ҳаёт уммони” деган иборани учратамиз. Одам гўё ўз қайиғида уммон бўйлаб сузади. Кимдир қирғоққа етади, кимнидир ярим йўлда довул ғарқ этади. Шуларни ўйлаганимда, “Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи” деган номда чуқур маъно яширингандай туюлди. Бу ном муҳтарам мухлисларимизга маъқул келар деб умид қилган эдим. Ортиқча танбеҳ эшитмадим, лекин ном ўзимга ҳам чўзилгандай туюлиб, иккинчи нашрни қисқа тарзда “Ҳаёт қайиғи” деб қўйдим.
Киши ҳаёти давомида яхши-ёмон одамларни кўп учратади. Ёмонларнинг ёмонлигидан азият чекади. Бировлар ўша ёмонга нисбатан кек сақлаб яшайди. Бировлар унутади. Мен кек сақламайман. Бу ҳикматга амал қилиб яшашга интиламан:
Донишманд шайхнинг ҳузурига бир мўйсафид келиб: “Шайх ҳазратлари, энди мен қариб қолдим, кун ўтказишим ҳам машаққатга айланяпти. Менга панд-насиҳат қилинг, шояд Аллоҳ ишларимни яхши йўлга бошласа”, – дебди.
Шунда шайх мўйсафидга хитобан дебдики:
– Биродарим, агар сен эсда тутувчи бўлсанг ҳам, хотиранг юқори мақомда бўлса ҳам, икки нарсани эсдан чиқаргин: аввали – халқ учун қилган яхшилигингни, кейини – бировнинг сенга қилган ёмонлигини.
– Мардлик ва одамийлик ҳақида ҳам сўз айтинг.
– Миннат юкига бардош бермоқлик – одамийлик нишонасидир. Қўлидан келадиган ишни ўзгадан дариғ тутмаслик эса мардликдир.
– Ҳамиша мўъмин ва мусулмон бўлиб юрмоқлик ҳақида ҳам айтинг, шайхим.
– Кишининг айбини қидирмаслик – мусулмонликдандир. Ёмон сўзларни айтмаслик мўъминликдандир, – деб шайх насиҳатига якун ясаган экан.
Ҳикматга амал қилиш шарт бўлса-да, бошқаларга ўрнак бўлсин учун ёмонларнинг ёмонлигини ҳам эслашга тўғри келади. Уларнинг айримлари вафот этган, марҳумлар ҳақида нолойиқ сўзлар айтиш яхши эмаслигини биламан. Уларнинг фарзандлари ўқиса ё ўқиганлардан эшитса, кўнгиллари оғришини ҳам ҳис қиламан. Шу сабабли ёмонлик қилган одамларнинг исмларини ўзгартириб баён қиламан. Ўзгартирилган исмлар бошқача ҳарфда ёзилади. Шунинг баробаринда айрим идораларнинг номлари ҳам ўзгартирилади.
Кўнглим сезиб турибди, бу асарни ёзиш осон бўлмайди. Чунки каминанинг хотираси ҳавас қиларли даражада эмас. Кўп воқеаларни унутганлигим шубҳасиз. Йилларни, ойларни беришда, исмларни эслашда қийналсам керак. Исмларни ёшлигимда ҳам адаштирардим. Ҳатто асар қаҳрамонларининг исми ҳам чалкашиб қоларди. Бу камчиликдан қутулиш учун қаҳрамонларнинг исми ёзилган рўйхат столим устида турарди. Бир куни дўстимнинг кўзи бу рўйхатга тушиб, “Булар кимлар, туғиладиган ўғилларингнинг исмими?” деб ҳазиллашган эди. Яна бир дўстим келиб, “Янги китобинг чиқибди, дастхат ёзиб бер”, деди. Мен китобга “Қадрдоним Ҳикматжонга…” деб ёзиб узатдим. У дастхатни ўқиди-да, кулиб: “Бўпти, мен бу китобни Ҳикматга бериб қўяман, энди ўзимга ёзиб бер”, деди. Бу дўстимнинг исми “Асадулла” эканини эслаб, хотирамнинг айби билан яна битта китобга тушган эдим. “Бир кўрган таниш, икки кўрган билиш”, деган мақол бор. Лекин мен янги танишни ўн марта кўрсам ҳам, ўн биринчи марта рўпара келганимда “қаерда учратган эканман?” деб тураман. Ўғлим билан бозорда эдик, кўриниши таниш одам яқинлашиб келиб, саломлашди. Ўғлим сал нарида савдолашаётган эди. У киши хайрлашиб кетгач, ўғлим келиб:
– Ада, нега яхшироқ сўрашмадингиз? – деди.
– Нега яхшироқ сўрашишим керак эди, мен уни танигандай бўлдим-у, қаерда учратганимни эслолмадим, – дедим.
– У киши қайнотам-ку?
– Қайнотанг бўлса, яхшироқ сўрашишим шартмиди?
Шундай деб гапни ҳазилга буришдан ўзга чорам йўқ эди.
Бир куни қайин эгачим келиб, суҳбат чоғида ўттиз йил аввалги воқеадан гап очиб, “Фалончининг гапи эсингиздами?”, “Пистончи бизникида келганда кўришган эдингиз” дедилар. Шубҳасизки, у воқеалар, гаплар ёдимда йўқ эди, бунақа ҳолларда мени ҳазил қутқаради. Дедимки:
– Опа, синглингиз сизникига бориб, уч кун туриб қайтиб келса, “Бу хотинни қаерда кўрган эканман”, деб танимай тураман. Сиз мендан ўттиз йиллик гапни сўраяпсиз.
Бу ҳазилнинг асоси бор эди: Мадинаи мунавварада эканимизда Масжидул набавияга кира туриб, аҳли аёлимга “Намоздан кейин соат иккида шу майдонда учрашамиз”, деб тайинладим. Мен айтилган вақтда чиқиб, атрофдаги қурилишларни томоша қилиб турдим. Бир маҳал қарасам, каминадан эллик қадамча нарида бир аёл менга қараб турибди. Бегона аёл хижолат бўлмасин, деб ундан нигоҳимни узиб, яна қурилишга боқдим. Салдан сўнг кўзим яна ўша томон тушди. Оппоқ либосли аёл мен томонга тикилиб турибди. “Тоҳир Маликни танийдиган аёл Мадинада ҳам бор экан-да”, деб ўйлаб, ғурурланиб қўйдим. Кейин яхшироқ тикилиб қарасам, ўзимнинг аҳли аёлим экан.
– Нега бир жойда қотиб турибсан? – дедим унга яқинлашиб.
– Шу ерда кутгин, деб тайинладингиз-ку? – деди у соддалик билан.
Менинг бу одатимни (“камчилик” десам, хотиранинг бундай заифлиги ўзимга боғлиқ эмас) билганлар ҳазил-ҳузул қилиб юришади, билмайдиганлар “Бу ёзувчи керилиб, одам танимайдиган бўлиб кетибди”, деб ранжишади.
Ғоят узун тушунтиришлардан сўнг Аллоҳнинг мададига ва сиз азизларнинг дуоларингизга умид қилиб, дастлабки ҳикоямни бошлайман.
Биринчи бўлим
АЖДОДЛАР ДУНЁСИ
Дуо қилдилар:
“Бошинг тошдан бўлсин”.
Қалбинг тош бўлмаса бас.
Ўтмиш донолари дедиларки:
– Сиз ўтган умрингизга қараб: “Тўғри яшай олдимми?” – деб ўз-ўзингизга савол берганмисиз? Агар ишонч билан “ҳа!” деб жавоб қайтара олсангиз, буюк ишлар қилибсиз экан. Кишининг оқилона китоблар битиши шарт эмас, аммо ҳаётда ўзини оқилона тута билиши мутлақо зарур! Зеро, Одам боласининг энг улуғ ижоди –оқиллик билан умр кечирмоқликдир. Қолганлари: мансаб йўлида сарсари кезиш, бойлик орттириш, шоҳона қасрлар қуриш каби ишлар ўз кўнглини тўйдиришга уринишдан бошқа нарса эмас. Қани эди, кўнгил қурғур тўя қолса…
Азизлар, баён этилажак сатрларни охиригача сабр билан ўқиб чиққанингиздан сўнг “Тоҳир Малик тўғри яшай олдими?” деган саволга биргаликда жавоб топамиз. Албатта, жавобнинг энг тўғриси, адолатлиси сизники бўлади. Агар манманликни, худбинликни, шахсиятпарастлик ва шу каби қатор иллатларни енга олган бўлсам, менинг жавобим ҳам ҳақиқатга яқинроқ туради, инша Аллоҳ!
“Ўзингни ўзинг англаб ет!” дейишади. Хўш, қандай англамоқ мумкин? Бунинг учун киши ўзига қараши, ўзини ўзи идора этмоғи лозимми? Ўз-ўзини англамоқ учун бу кифоя эмас. Бунинг биринчи шарти: одам атрофидагиларни зийраклик билан кузатмоғи шарт: яъни ўз кучини, зеҳнини, идрокини бошқаларники билан таққосласин, манфаатларини ўзгалар манфаатига солиштирсин-да, уларнинг назарида ўзининг қандай кўринишда эканини тасаввур этсин. “Менда бошқаларни қойил қолдирувчи ҳеч афзаллик йўқ”, демоққа куч топсагина, ўзини англашни бошлайди.
Азизлар, ўқиш жараёнида диққат қилинг-а, мен шундай куч топганмикинман?
Ҳикмат аҳлидан бири: “Кунлар ўқ, инсонлар эса нишондир. Эй инсон, замон, ҳар кун сени ўқлар билан ўқлаётир ва бутун вужудингни ҳар бир ҳужайрасигача илма-тешик қилиб кечаю кундуз илгакли игнаси билан тўрлаётир. Кундузлар ҳам, кечалар ҳам бир зумдай ўтиб кетади. Бу аҳволда сенинг вужудинг қандай қилиб соғ-саломат сақланиб қолсин? Агар кунларнинг сенга етказаётган нуқсонлари кўз ўнгингда кўргазма қилиб ёйиб қўйилган бўлсайди, ҳеч шубҳасиз, келиб кетган у кунлардан ўтаканг ёрилар, сўнг эса югуриб кетардинг. Тез келиб кетган соатларинг нималарга сарфланганини кўриб, жирканардинг. Лекин Аллоҳнинг тадбири тадбирларнинг аълосидир. Дунё ташвишларидан узоқ бўлинганда ҳаёт тотли кўринади, албатта, лекин аслида сен завқ деб ўйлаган нарсалар, кимёгарнинг ханталдан олган аччиғидан ҳам аччиқдир. Ҳавойи нафсга берилиб яшалган дунё ҳаётининг иснодлари шу қадар кўпдирки, буни тушунтирмоқчи бўлганлар гапира-гапира чарчайдилар. Аллоҳим, сен бизни тўғри йўлга сол!”
“Иҳдинас сиротал мустақийм” – “Эй Парвардигоро, бизни тўғри йўлга солгил”, шу муножот билан яшадим. Оқибатини билгувчи Аллоҳнинг ўзидир.
Ҳикмат аҳлининг бири бўлмиш мўътабар донишмандга мурожаат қилиб, дунё ҳаётини тавсифлашни сўрашганида у зот мазкур жавобни берган эканлар:
“Дунё ҳаёти – сен ичида бўлган ОНдан иборатдир. Чунки ўтган ўтмиш бўлиб қолади. Ортиқ ҳеч нарсалик бўлолмайсан. Келажагинг эса қандай бўлишини билмайсан. Вақт шундай нарсаки, тун кундузнинг ўлимидан хабар беради. Туннинг бошланиши у куннинг завол топганини билдирувчи бир ишоратдир. Тинимсиз келиб кетган ҳодисалар инсонларни ўзгартиради, эскитади, қаритади. Вақтнинг вазифаси жамоаларни сочиб ташламоқ, сараламоқ ва неъматларни йўқотмоқдан иборатдир. Амал узун, умр қисқа, ҳар нарса эса ёлғиз Аллоҳга қайтади…”
Унга қадар ўзимизга ўзимиз ҳисоб берайлик-чи… Донишманд дер эканки: мен кунда уч марта ўзимни ўзим тергайман: одамлар учун ҳалол ва холис хизмат қиляпманми, дўстлар билан суҳбатда риё йўқми менда, муносабатим самимийми, устозлар таълимини такрорлаб турибманми?
“Қазисан, қартасан,
ўз аслингга тортасан”.
Наслинг ўзи ким?
Энди муддаога ўтайин:
Аллоҳ таолонинг улуғ инояти билан тарих минг тўққиз юз қирқ олтинчи йилнинг охирги ҳафтасида, тизза бўйи қор ёққан кунда туғилган эканман. Ўтмишдаги одат бўйича ифода этилса, насабим бундай кўринадир: Тоҳир ибн Абдумалик ибн Ҳобил ибн Мирсоли. Ҳужжатларда “Хабилов” шаклида ёзилганким, кўпчиликни таажжубга соладир. “Тоҳир” ўрнига “Тахир” ёзилганига кўпам эътибор беришмайди (тилимдан тахир сўзларнинг кўп учиши балки шундандир). Ҳужжатлаштириш идораларида ўзбекчадан бехабар ё рус ё татар ходимлар хизмат қилганлари учун кўплаб насаблар русча талаффузга мосланиб ёзилгани ҳаммага маълум. “Ходжаев”, “Кариев”, “Кадиров”, “Таджиев”, “Магомедов”… каби ёзувлар ҳали ҳануз ўзгартирилгани йўқким, бу янада афсусли ҳолдир. Бир синглимизнинг насаблари “Борисовна” деб ёзилибди, билсак, аслида “Боисовна” экан. Фақат тилини эмас, ақлини ҳам қарға чўқиган ходима бу синглимизнинг отасини бира-тўла рус қилиб қўя қолибди. Шунга ўхшаш бизнинг насабимиз “Ҳобилов” ўрнига бир опамда “Кабилова”, яна бирида “Кабулова”, бизда эса “Хабилов” бўлиб қолган. Таассуфки, Одам Ато ва Момо Ҳаввонинг ўғиллари Қобил ва Ҳобил воқеасини баъзилар билмайдилар. Қобил укаси Ҳобилни ўлдирган. Бизда нечундир ана шу “Қобил” исми кенг тарқалган. Яхши одамлар исмларини қўйиш одатига кўра, “Ҳобил” кўпроқ бўлиши керак эди. “Муса(о)” исмлари кўп, лекин ҳеч ким “Фиръавн” деб қўймайди-ку?
Ўзим Тошкентда туғилган бўлсам-да, ота шаҳрим Марғилон ҳисобланур, нединким, раҳматли дадажоним Марғилонда ҳунарманд оиласида таваллуд топганлар. Раҳматли опоқдадамиз Мирсоли шаҳар ҳунармандларининг оқсоқоли бўлган эканлар. Атлас каби матолари билан машҳур Марғилон қадим шаҳарлардан. Бу хусусда Мирзо Бобур тарих китобларида ёзмишларки: “Қасабалардин яна бири Марғинондур. Андижоннинг ғарбидадур, Андижондин етти йиғоч йўлдур. Яхши қасаба воқе бўлубтур, пур неъмат; анори ва ўруги асру кўп ва хўб бўлур. Бир жинс анор бўлур, “дона калон” дерлар, чучуклигида зардолу майхушлиғидин андак чошни бор. Самнон анорлариға таржеҳ қилса бўлур. Яна бир жинс ўрук бўлурким, донасини олиб, ичига мағз солиб қурутурлар, “субҳоний” дерлар, бисёр лазиздур. Ови қуши яхшидур, оқ кийик ёвуқта бўлур. Эли сорттур ва муштзан ва пуршару шўр элдур. Жангаралиқ расми Мовароуннаҳрда шоеъдур, Самарқанд ва Бухорода номдор жангаралар аксар Марғинонийдур. Соҳиби “Ҳидоя” Марғиноннинг Рушдон отлиқ кентидиндур”.
Ота томондан қариндошларимиз асосан Марғилонда истиқомат қилишади. Ҳобил опоқдадамизнинг биргина акалари бўлгани, ул киши Шаҳартепада деҳқончилик қилганларини эшитганман, бошқа маълумот йўқ. Шаҳар аҳли томонидан “Отинча хола”, деб эъзозланган бувижонимиз Тожинисо отин мен туғилмасимдан олдин, дадажоним ҳарбийдалик пайтларида 1942 йилда вафот этган эканлар, Аллоҳ мағфират этсин. Бувижонимизнинг София исмлиқ опалари бўлиб, зурриётлари билан қариндошлик ришталари ҳозиргача сақланиб қолган. Дадажонимизнинг Буважон ва Шокиржон исмли тоғалари ҳам бўлган. Кичик тоғаларининг зурриётлари ҳозир Янгийўлда истиқомат қилишади. Дадажонимнинг акалари Тошматжон ака ҳам тўқувчи бўлган эканлар. Урушда фронт орти батальонига хизматга олиниб, Урал томонлардаги оғир шароитларда худди қул мисол ишлатилганлар, ўша ерда хасталанганлари туфайли 1944 йилда Марғилонга қайтиб, вафот этган эканлар. Ўзим кўрмаган амакимнинг Шаҳодат исмли қизлари бор эди. Акаларининг вафотидан кейин дадажонимиз жиянларини Тошкентга олиб келиб, кейин қовунчилик (Янгийўл илгари шундай аталган) йигитга турмушга узатганлар. Биз Шаҳодат опани ўз туғишган опамиз каби билардик, ўзаро меҳр ҳам шу даражада эди. Дадажонимнинг тоғаваччаларини “опоқ дада”, холаваччаларини “амма”, деб улғайганмиз. Аяжонимнинг ўгай оналарини ҳам “катта буви”, ҳатто у кишининг кейинги эрларини “опоқ дада” дердик. Бизни шундай тарбия қилишган ва опоқ дадалар, аммалару бувилар бизларни ўз набираларидай севишарди.
Аяжонимиз – Санобархон бинти Исмоилхўжа Андижонда, айрим гапларга кўра, Ўшда таваллуд топганлар. Бу мавҳумликка сабаб, катта опоқдадамиз Муҳаммадалихўжа ҳожининг бу икки шаҳарда уйлари, Булоқбошида ерлари бўлган экан. Аяжоним бу уйларнинг қай бирида, қайси йили туғилганлар, ўзлари ҳам билмасликлари табиий ҳолдир. Демак, Андижон ва Ўшни “она шаҳрим” десам янглишмайманким, тарих китобларида Мирзо Бобур ҳазратлари ажиб меҳр ила тасвир этмишлар (Тушунишингиз осон бўлсин учун бугунги адабий тилдаги баёни):
“Жанубий тарафидаги қасабалар(шаҳар)ларидан бири Андижондурким, ўртада жойлашган. Фарғона вилоятининг пойтахтидур. Ғалласи мўл, меваси фаровон, қовун ва узуми яхши бўлур. Қовун пишиғида полиз бошида қовун сотмоқ расм эмас. Андижоннинг ношвотисидин яхшироқ ношвоти (нок) бўлмас. Мовароуннаҳрда Самарқанд ва Кеш (Шаҳрисабз) қўрғонидин сўнгра мундин улуғроқ қўрғон йўқтур. Уч дарвозаси бор. Арки (подшоҳ саройи) жануб тарафида жойлашган. Тўққуз тарнов сув кирар. Бу ажабтурким, бир ердин ҳам ташқарига чиқмас. Қалъанинг гирдо-гирди хандақнинг тош ёни тош тўкилган катта кўчадир. Қалъанинг гирдо-гирди (атроф-айланаси) маҳаллалар билан қуршалган. Бу маҳаллалар билан қалъа оралиғи хандақ ёқасидаги катта кўчадир. Ов қушлари ҳам кўп бўлур, қирғовули беҳад семиз бўлур. Андақ ривоят қилдиларким, бир қирғовул гўштини тўрт киши еб тугата олмайдур. Эли туркдур (ўзбекдур). Шаҳр ва бозорисида турки билмас киши йўқтур. Элининг тили адабий тилга мувофиқ. Шунинг учун ҳам Мир Алишер Навоийнинг асарлари гарчанд Ҳирийда (Ҳиротда) шуҳрат қозонган бўлса-да, бу тил билан ёзилган. Элининг орасида санъаткорлари кўп. Юсуф Хожаким, мусиқида машҳурдир, Андижонийдур. Ҳавосининг рутубати бор. Куз кунлари халқ кўп безгакка чалинади.
Яна бир Ўш қасабасидур. Андижоннинг шарқи-жанубий тарафидур, шарққа мойил, Андижондин тўрт йиғоч йўлдур. Ҳавоси хўб ва оқар суйи фаровондур. Баҳори бисёр яхши бўлур. Ўшнинг фазилати ҳақида кўп овозалар бор. Қўрғонининг шарқи жанубида бир кўркам тоғ ростлаган, Барокўҳ деб номланади. Бу тоғнинг чўққисида Султон Маҳмудхон бир ҳужра солибтур, ул ҳужрадин қуйироқ ушбу тоғнинг тумшуғида тарих тўққуз юз иккида (1497) мен бир айвонлиқ ҳужра солдирдим. Агарчи ул ҳужра мундин юксакроқда бўлса-да, вале бу ҳужра бисёр яхшироқ воқе бўлубтур: бутун шаҳар ва маҳаллалар кафтдагидай кўриниб туради. Андижон сойи Ўш маҳаллалари ичи била ўтуб, Андижонға борур. Бу сойнинг ҳар икки томони ҳам боғлар билан обод. Боғлар шундайгина сойга туташиб кетган, бинафшаси бисёр латиф бўлур. Оқар сувлари бор, баҳори бисёр яхши бўлур, қалин лола ва гуллар очилур. Барокўҳ тоғи доманасида шаҳр била тоғнинг орасида бир масжид тушуптур, масжиди Жавзо отлиқ, Тоғ тарафидин бир улуғ шаҳжўй (ариқ) оқар. Ушбу масжиднинг ташқари саҳни нишаброқ, себаргалик, пурсоя, сафолиқ майдондир. Ҳар мусофир ва раҳгузар (ўткинчи) келса, анда истироҳат қилур. Ўш авбошининг зарафоти (бебошларининг қалтиқ ҳазили) будурким, ҳар ким анда уйқуласа, ул шаҳжўйдин сув қуярлар. Умаршайх мирзонинг охир замонларида қизил била оқ мавжлиқ тош ушбу тоғда пайдо бўлди (топилди): пичоқ дастаси ва такбанд ва баъзи нималар қилурлар, хейли яхши тошдур. Фарғона вилоятида сафо ва ҳавода Ўш чоғлиқ қасаба йўқтур”.
Ҳужрага доир сатрларни ажратиб ёзганим бежиз эмас. Болалик кезларимда Бобурнинг ҳужраси ҳақида кўп ҳикоялар эшитганман. Аяжоним Ўшга ҳар борганларида бу жойларни зиёрат қилар эканлар. Сулаймонтоғдаги “қил кўприк” деб ном берилган қияликдан ўтмоқчи бўлган кишининг гуноҳи кўп бўлса – пастга йиқиларкан, гуноҳсиз бўлса – ўтиб оларкан. Бу албатта, бир афсона, чунки неча минглаб гуноҳкорлар “қил кўприкдан” осонгина ўтиб олгач, гуноҳли ишларини бемалол давом эттираверганлар. Одамзод Қиёматдаги ҳақиқий қил кўприкдан ўтиш учун бу дунёда ёмонликлардан тийилиб яшаши керак. Мирзо Бобур ҳужрасини олтмишинчи йилларнинг аввалида бузиб ташлашга фармон берганлар тоғдаги “қил кўприк”дан ўтганларми ё йўқми, билмайман, Қиёматдаги қил кўприкдан ўтишда бу кабира гуноҳлари оқибатини кўрармикинлар, бу ҳам бандага номаълум. Лекин бу дунёда халқнинг лаънатига қолганлари аниқ. Аяжонимнинг ҳикояларидан завқланган қўшни аёллар биргалашиб, Ўш зиёратига бориб келишгач, ҳужранинг бузиб ташланганидан афсуслана-афсуслана бу ишга қўл урганларни роса қарғашган эди. Гуноҳкорларнинг бошига неча юз минг қарғиш ёғилган экан, Худо билади. Ҳужранинг нимаси коммунистларга ёқмаган экан, мен ҳануз тушунмайман. Бу аҳмоқона иш шунчаки оғзаки фармон билан эмас, партия раҳбарларининг қарорига асосан амалга оширилган. Бу бадбахтларнинг айёрлигини қаранг: вилоят ва шаҳар партия қўмиталари раҳбарлари асосан қирғиз ва рус коммунистлари бўлгани ҳолда, қарорга фақат ўзбек амалдорларига имзо чектиришган. Ташаббус кимдан чиққану, ким имзо чеккан?! Бу айёрлар кимнидир йўқ қилишни истасалар, гулханга ўтин тўплайдилар, бир бечорани занжирбанд қиладилар, аммо ўзлари олов ёқмайдилар, гугуртни қайсидир овсарнинг қўлига берадилар. Ҳужранинг бузилиш тарихи худди шундай. Етмишинчи йилларнинг ўрталарида халқ бу ҳужрани тиклади. Ёшлар пастдан то тоғ тепасига қадар турнақатор бўлиб, қўлма-қўл ғишт узатдилар. Ҳужранинг тиклангани қувонарли ҳол, аммо у аслининг ўрнини боса олмайди. Ўзбеклар учун зиёратгоҳ бўлган бу ҳужраларнинг бузиб ташланганидан юраги зардобга тўлган шоир Шавкат Раҳмон алам ва армон билан бу сатрларни битган эди:
…Ўйладим
юксакка чиққан чоғимда
ўз зотин, ўз отин унутганларни,
қадимий булоқлар кўзини кўмиб,
азим дарёларни қуритганларни.
Ўлсам-да ёдимдан чиқмайди бири:
кибру ҳаво билан пастни кузатиб,
буздириб ташлади ярим кечаси
тўрт юзу олтмиш йил турган ҳужрани.
Тўрт юз олтмиш йиллик
қуёш ҳам, сув ҳам,
энг қаттол душман ҳам қилмаган ишни
тўнғизфеъл бир нокас бажариб кетди,
авлод-аждодига олиб қарғишни.
Бундайлар ким ўзи –
Абадиятнинг
нурли изларини йўқотаётганлар,
элнинг қалбин бузиб,
ёдини бузиб,
қарғишу лаънатга ботиб ётганлар?!
Юксакда бўлса-да
бошим эгилган,
юрагим йиғлайди, Барокўҳ тоғим.
Кўриб бўлармикан бу нокасларнинг
қора курсиларга ўтирар чоғин?
Аммо тўлармикин кўнгил шу билан,
шу билан кетарми хотирдан ғашлик,
юраклар куларми,
куларми буткул
шу билан юксакда ўсган пасткашлик?
Агар мен бақирсам, ёрилар осмон –
ҳар дамим оламнинг дамин тўзитар.
Аммо Барокўҳда бошим эгилди,
қарашга ор қилдим
элнинг кўзига.
Эй Мирзо,
Бошимни қандоқ кўтарай?!
Эй Мирзо,
эгикдир мирзолар боши –
