скачать книгу бесплатно
…Бошимни кўтариб вақтинчалик ҳамхоналаримнинг ададини чамаладим: ўн икки киши, ҳаммаси яқинда хирург қўлидан омон чиққан беморлар.
Сал наридаги бемор ҳушига келди:
– Дўхтир, операция бўлдимми? – деди заиф товушда.
– Бўлдингиз, гапирмай тинч ётинг, – деб танбеҳ берди ҳамшира.
– Операциядан тирик чиққан бўлсам, энди бир чой ичайлик…
– Қанақа чой?! Эсингиз борми?!
Ҳамшира уни тергай-тергай тинчлантирувчи дори бериб яна ухлатиб қўйди. Ҳамшира у беморни тушунмади. Биз, ўзбеклар, айниқса водийликлар учрашиб қолсак ҳам, бир ишни охирига етказсак ҳам “қани энди бир чой ичайлик”, дейишга ўрганиб қолганмиз. Бемор беихтиёр равишда шундай деб юборганди, аслида чой ичиш нияти йўқ эди. Янглишмабман, эртасига эрталаб билдим, у бемор чиндан ҳам водийлик чойхўрлардан экан…
Профессор Низомхўжаев келдилар, ҳамшира аҳволим баёнини билдирди.
– Тоҳир ака, кўринишингиз яхши, – дедилар.
– Зайниддин, қорнимни ёриб кўрдингиз, ичим қора эмас эканми, ишқилиб? – дедим.
Кун бўйи давом этган амалиётлардан чарчаган шифокор ҳазилни дастлаб тушунмади, илмий савол ўрнида қабул қилиб, ички чарвларда ҳали қорайиш бошланмаганини, бу яхши аломат эканини айта туриб, кейин бирдан кулиб юбордилар.
Ташқари шом қоронғулигига бурканиб, ичкарида ҳам ҳаловатли онлар бошланди. Югур-югур камайди, беморларнинг аксари уйқуда. Хаёл беланчаги қаттиқ-қаттиқ силкиниб, мендан уйқуни ҳайдайди.
Хона тўрида бир бемор ётибди. Ўзи менга кўринмайди. Юрак зарбларини акс эттирувчи экран эса аниқ кўриниб турибди. Юрак зарбининг заиф чий-чийи қулоққа чалинади. Юрак уриши безовта. Ярим кечада овоз тинди. Экрандаги безовта чизиқ тўғри чизиққа айланди. Беморнинг жони узилди. Бир ўзи, яқинларига бир оғиз сўз айтолмай, эҳтимол беҳуш ҳолида жон берди. Жағини, оёқларини боғловчи яқинлари ҳам йўқ… Худди етимчадай, худди мусофирдай. Балки деворнинг нарёғида, даҳлизда жигарлари бу онда Аллоҳга илтижо қилиб унга шифо тилашаётгандир. Шифохоналарнинг тартиб-интизомига қарши сўз айтишга ҳуқуқим йўқ. Лекин эшик ортида яқинлари тургани ҳолда одамнинг бундай ўлим топиши адолатдан эмасдир. Тонгга қадар яқинлари айрилиқдан бехабар, умид билан ўтирадилар.
Ярим кеча, навбатчи врач ҳам, ҳамширалар ҳам уйқуда. Ёш ўзбек ҳамширасигина уйғоқ. “Ўликни кўриб қўрқиб кетармикин?” деб ўйладим. Йўқ, кўринишида қўрқув сезилмади. Менинг уйғоқлигимни кўриб, ўликни кўрмаслигим учун тўсиқ парда қўйди. Кейин ўликнинг билак томирига санчилган эм игнасини олди. Тепасига оқ чойшаб ёпгач, навбатчи врачни уйғотди. Бу ҳамшира қизнинг жасоратига қойил қолдим.
Бировлар мурдадан қўрқарлар, ажаб!
Қўрқмоқ керак,
ўлик қалблардан.
Мен ўша томон қараб ётиб, марҳум дўстим Абдужалил Зокировни эслайман. Бир неча ой муқаддам у ҳам шундай ҳолатда жон берган эди. Абдужалил билан дорулфунунда бирга ўқиганман, узоқ йиллар мобайнида матбуот соҳасида ҳамкасб эдик. Ғоят содда, кўнгли покиза, вафоли дўст эди. “Шайтанат”ни ўқиган ё кўрганлар Жалилни эслашар. Бу образда икки дўстимнинг ҳаёти, феъли атвори, гапларидан фойдаланганман. Бири – Абдужалил, унинг исмини ўзгартирмаганман, ундан кўпроқ олганман, иккинчиси – Тўра, қўшним, синфдошим. Қўли ширин ошпаз, аммо ҳақиқатпарвар, дангалчи, тилини заҳар дейдиганлар бор. Чунки ҳамиша тўғрисини гапиради. Кўнглида кири йўқ. Себзор маҳалласида яшовчи Абдужалил Ёдгор Саъдиев билан қўшни, ҳамда бир синфда ўқиган экан. Шу сабабли Хайрулла Саъдиев бу образга қизиқиб, кино юзига олиб чиқдилар. Китобдаги Абдужалилнинг уйини ҳаётдаги Абдужалилнинг уйида суратга олишган. Раҳматли дўстим дастлабки олти қисмини кўриб, “Ҳа, боплабсанлар”, деб қўйган эди. Телефондаги охирги суҳбатимизда шундай деб эди…
Яна бир дўстим, синфдошим – Дилмурод Муҳамедов, тиббиёт фанлари доктори, профессор ҳам ёлғизликда жон бериб эди. Лекин бундай муолажа чоғида эмас. Ўз хонасида, юрак хуружи юлиб олибди уни ҳаётдан. Минглаб беморларга ёрдамга етиб келган шифокорга ҳеч ким ёрдам бера олмаган…
“Реанимация” аталмиш кенг хона тўрида ҳозиргина ҳаракатдан тўхтаган юрак зарбини акс эттирувчи экрандаги тўғри чизиққа қараб ётиб бу дўстларимни бир-бир эсладим. Гарчи, каминада назм ёзмоққа лаёқат бўлмаса-да, ғалати сатрлар қуйилиб келаверди. Менда назм ёзмоққа ҳам, ёд олмоққа ҳам қобилият йўқлигини кўпчилик билади. Лекин ўша тун шеърга ўхшаган сатрлар қуйилиб келаверди, ажабки, ёзмоққа имконият йўқлиги учунми, хотирамга михланди. Уни кейинроқ, шифохонадан чиққач, қоғозга тушириб қўйдим.
Қуёш бир хил нур сочаверар,
Айланаверар экан Ер ҳам бир хилда,
Дўстлар вафот этиб кетса ҳам.
Бунча қаҳрли экан бу йил,
Бунча очофат экан
Мурдаларга тўймаган бу ер.
Бир-бирин танимасди бу икки дўстим,
Бир йилда баравар Эгам чақирди.
Олдинма-кейин туғилган эгизак каби,
Олдинма-кейин жўнадилар
Боқий дунёга,
Ҳатто “хайр” демай…
Бир-бирин танимаган бу икки дўстим
Кўп жиҳатдан ўхшар эди бир-бирига.
Дилмурод жисмларга даво топарди,
Абдужалил руҳларга изларди шифо.
Чекишни яхши кўрарди иккови,
Яхши кўрарди иккови ҳам ичишни,
Яхши кўришарди қарта ўйнамоқни ҳам.
Аммо сира ютишмаган,
Бу ёғи ҳам ўхшаш,
Бунга мен кафил.
Мумкин ҳам эмасди ютмоқликлари.
Ютмоқ учун қартада
Албатта, шарт ғирромлик қилмоқ.
Ғирромлик йўқ эди уларда.
Тескари қаралса, қиморнинг айни ўзидир
ҳаёт ҳам.
Ғирромнинг ошиғи олчи ҳамиша.
Билимга тоқати йўқ унинг,
Виждон ҳам на керак унга?
Эплай олса ғирромликни бас.
Ғирромлик булоғидан сув ича туриб,
тўқийдилар
Бахт ҳақида балчиқ фалсафа.
Чапларлар қоғоз юзига
ҳақиқат ҳақидаги
иркит фалсафаларни.
“Ҳақиқат!” деб қичқирарлар,
ҳақиқатни
бўғизлаб бўлгач.
Ажаб дунёдир бу:
зарларга тўймаган,
ёқутларга тўймаган хотин сингари,
дарров тўйиб қолажаклар фалсафаларга.
Вафо, адолат ҳақидаги фалсафалари
кўзларидан оқизар ёшлар,
худди аччиқ пиёз сингари…
Ғирромликни билмаган икки дўстим
Ташлаб кетди ғирром дунёни…
Абдужалил маҳоратли радиожурналист эди. “Ёшлик” радиосининг шаклланишида кўп хизмати бор. Ҳозир радио-телевидениенинг етакчи ходимлари сафида унинг шогирдлари кўп. Абдужалил бадиий адабиётда ҳам машқ қилиб кўрган эди. Шингил ҳикояларини минг тўққиз юз саксон учинчи йилда “Шарқ юлдузи”га тавсия қилганди. Бир томондан журнал талаби ғоят юқори бўлгани учун, иккинчи тарафдан таниқли адибларнинг роман-қиссалари тўлдириб тургани учун бу ҳикояларга ўрин берилмади. Албатта, бундан ранжиди. Шунда “Ҳикояларинг чиқиб, танқидчиларнинг маза-бемаза танқидларини эшитиб кўнглинг хира бўлганидан кўра “чиқмади-я” деб ачинганинг яхшироқ”, деб ҳазиллашганимда “тўғри айтасан”, деб сигарет тутатган эди. Ҳозир матбуотда берилаётган ҳикояларнинг заифлигини кузатиб, “Абдужалилнинг ўша ҳикоялари булар олдида нодир эди, бир амаллаб чиқишига ёрдам берсам бўларкан”, деб афсусланаман.
“Вақт ўтган сайин йўқотганларингизнинг алами каттариб, ўзингизни йўқолиб бораётганингизни ҳис қилиб яшар экансиз, – деган эдилар Рауф Парфи. – Ҳамма йиллар, ҳамма ойлар, ҳамма соатлар айрилиқлардан иборатдек туюлади мен учун. Хаёлимда изтироблар сира камаймади, аксинча, ортиб боради. Чорасиз сайёрамиз инсон фарёдини кўтариб айланаверди, айланаверди…”
Ўрни келганда дўстларим ҳақида яна сўз айтаман. Ўшанда ўлим билан ҳаёт оралиғидаги қилкўприк устида ётганимда уларнинг сўнгги нафаслари ҳақида ўйладим.
Дарвоқе… сўнгги сўз… сўнгги нафас…
Шу ҳолатни ҳеч ўйлаймизми? Билмаймиз… билолмаймиз… Ҳозиргина тилимиздан учган сўз сўнггиси бўлиши эҳтимол… Эндиги чиқарган нафасимиз охиргисидир балки? Киши бу оламни тарк этгач, яқинлари унинг сўнгги ҳаракатларини, сўнгги гапларини эслашади ва ундан ҳикмат излашади. Ажойиб болалар ёзувчиси, кўп йиллик қадрдон акамиз Сафар Барноевнинг касал бўлиб ётганларини эслолмайман. Шу киши олтмиш уч ёшларида кеннойимизга “Малика, ўлиш шунақа осонми?” дебдилару, жон таслим қилибдилар. Бу ҳол каминани кўп ўйга солган эди. Улуғларнинг сўнгги сўзларини эслагандим: англиялик шоир лорд Байрон ўлими олдидан қоғоз ва қалам сўраган экан. Аммо қалам тутишга ҳоли бўлмай: “Тамом, энди жуда кеч”, деб кўз юмган экан. Шоиримиз Шавкат Раҳмон ҳам қўлига қалам тута олмай, 1996 йилнинг 9 август куни сўнгги сатрларни айтиб турган экан:
Ғазабланма дейдилар,
Асабланма, дейдилар?
Диққат бўлма дейдилар
майда-чуйда гаплардан.
Гўёки бу дунёда қолмагандай
бедиллар.
Суқрот ҳаким “Ўлим руҳнинг танадан ажралиши ва танадан айри ҳолда яшаши, мавжуд бўлишидир, шундай экан, мен ўлимдан қўрқмайман”, – деб яшаган. Сўнгги сўзи эса… “Аскулепиосга бир хўрознинг баҳосича қарзимиз бор эди, эсингдан чиқмасин, Критон”, – деб васият қилган экан. Салмон Форсийнинг сўнгги сўзлари насиҳат тарзида бўлган экан: “Нимаики қилсанг, Аллоҳ розилиги учун қил ва буни сира унутма!” Сўфий Ҳалложни “анал ҳақ!” ақидаси учун қийнаб ўлдирганлар. Олдин панжалари, қўллари кесилган, кўзлари ўйилган. Навбат тилни кесишга келганида деган эканларки: “Аллоҳим, сенинг розилигинг учун менга ушбу уқубатларни раво кўрганлардан раҳматингни аяма. Сенинг муҳаббатингга эришиш йўлида мени қўлларимдан, оёқларимдан жудо қилган бу қулларингни афв эт. Кечир, Аллоҳим, уларни кечир! Муҳаббатинг ҳурмати кечир…”
Сўнгги нафас… сўнгги сўз…
Ишқ аҳлининг ўлим билан учрашуви ҳам ўзига хосдир. Мавлоно Жалолиддин Румий ўзларининг ўлимларини “Шаби арус”, яъниким, “никоҳ оқшоми” – келинни кўрадиган, лаззат оладиган, ҳаяжонланадиган, висолга эришадиган оқшом, деб атайдилар. “Ўлганимда менинг орқамдан йиғламанг, “алвидо!” деманг. Мен ажралишга эмас, учрашувга кетяпман”, – деганлар… Эътиқодли, ошиқ бир инсоннинг сўнгги нафаслари…
Иймон эгаларининг умиди охирги нафасда иймон калимасини айтиш. Шундай жон бериш улуғ бахт! Бир қизиқчи саҳнада масхарабозлик қилаётганида жон берган экан. Ҳамкасблари уни “санъатга бўлган фидойилик” деб улуғладилар. Агар иймон калимаси билан жон берганида эди, у банда Аллоҳ ҳузурида улуғланарди. Бировлар ашула айтиб туриб ҳам ўлишлари мумкин. “Қошу кўзингдан акагинанг айлансин, вой дод-е!” деганича жон таслим қилса, Қиёматдаги дод-фарёдидан наф бўлармикин? Бир чойхонада шахмат, нарди, қарта ўйнаб ўтирганларни кўргандим. Уларнинг аксари “ҳожи”лар экан. Беш вақт намозни масжидда ўқиб, орадаги вақтни чойхонада ўтказар эканлар. Ажабки, шахмат ўйнаб туриб “шоҳ!” ёки “мот!” деган сўз билан жонлари чиқиши мумкинлигини ўйлашмаса?! Ана ўшанда… (Аллоҳ сақласин!) шахматда “мот” бўлмайдилар-у, аммо иймон бобида мот бўладилар, охират саодатини бой берадилар…
Ўшанда у биродарларга бир ривоят сўзлаш истаги туғилган эди:
Дейдиларки, жон чиқар вақтида одамнинг ичи олов каби ёниб, қизир экан, ташналикдан азоб чекар экан. Шунда ўлим талвасасидаги одамга шайтон алайҳилаъна қўлида бир коса зилол сув билан кўринар экан. Дер эканки: “Мен сени ташналик азобидан қутқараман, фақат сен “Худо йўқ, пайғамбари ёлғончи” десанг бас”. Иймони заиф кимсалар бу васваса қармоғига илинар эканлар. Тақвода собит мўъмин эса калима келтириб шайтонни ҳайдар экан. Шунда шайтон унинг оёқ томонига ўтиб, зилол сувни кўз-кўз қилиб яна васваса тўрига ўрар экан…
Умри тақво либосида ўтган бир мўъмин ўлимни кутиш тараддудида ётганида биродарлари йўқлаб келишибди. Мўъмин сўнгги нафасларини олаётганида биродарлари “Ла илаҳа иллоллоҳ”, деб калима келтиринг”, деб эслатишибди. Бунга жавобан мўъмин “Мен бу гапни ҳаргиз айтмасман”, деб пичирлабди-ю, жон берибди. Буни эшитган биродарлари кўп маъюс бўлишибди. “Дўстимиз иймонсиз кетди-я!” деган гумонда йиғлашибди.
Орадан кунлар ўтиб улардан бири тушида вафот этган биродарини кўрибди. Оппоқ либос кийиб олган биродари жаннат боғларида юрганмиш. “Биз сизни иймонсиз кетди, деб армонда эдик, Аллоҳ сизни буюк ажр билан сийлабди-ку?” деб савол берибди. “Ажабланманг, дўстим, – дебди вафот топган банда, – сизлар уйга кириб келганингизда мен шайтони алайҳилаъна билан олишиб ётиб эдим. У менга васваса қилиб “Худо йўқ, пайғамбари алдамчи” демоқликни амр этди. Мен сизларга эмас, у лаънати шайтонга қараб “Бу гапни ҳаргиз айтмасман”, деб эдим. Жонимни иймон калимаси билан топширганим эвазига Аллоҳ мени сийлади”…
Умр яхшиликлар билан бирга дўстлардан айрилиш йиллари ҳамдир. Дўстлар бирин-кетин бизларни ҳам, дунёни ҳам ташлаб кетадилар. Яна қанча дўстни сўнгги манзилга узатар эканмиз? Бизни қайси дўстларимиз кузатар эканлар?
Киши ҳаётида дийдор ҳам, айрилиқ ҳам кўп. Зийракроқ разм солсак, ҳаёт учрашув ва ўлимдан иборатга ўхшаб кўринади. Қай бири кўпроқ?.. Учрашган, танишган, кўнгил қўйганларимизни ўлим аёвсиз равишда бизлардан юлиб олади. Бирида қайғурамиз, иккинчисида… Одамлар билан учраша-учраша оқибат ўлим билан ҳам учрашамиз. Бизнинг бу сўнгги учрашувимиз кимнидир қайғуга солар, кимнидир эса…
Фоний дунёдаги ҳар қандай дийдорнинг оқибати –айрилиқдир. Одамлар охир-оқибат айрилиқ майини ичмоқ учун учрашадилар. Бу дунёда ҳар бир нарса омонат бўлгани каби дийдор ҳам омонат. Боқий дийдор фақат жаннатдир. Энг бахтли дийдор ҳам ўша маконда. Узил-кесил айрилмоқлик ҳам Қиёматда содир бўлади. Унга қадар ота-она, дўстлар ва бошқа яқинлар билан жаннатда юз кўришмоқлик умиди мавжуд. Умид ушалмаса-чи? (Аллоҳ сақласин!) Бу дунёдаги айрилиқ фожиа эмас, ўткинчи ғам холос. Энг даҳшатли фожиа– Қиёматдаги айрилиқдир. Бу фожиага учраш ёки учрамаслик масаласини ҳар бир инсон тириклик чоғида ҳал қилиб олмоғи зарур.
Бир йигит қазо қилди. Бундай ҳолларда “Бевақт вафот этди”, дейишга кўникканмиз. Билмаймизки, ўлим бевақт келмайди. Аллоҳ тайин этган аниқ нафасда келади. Инсон ризқида белгиланганидан бир луқма ҳам кўп, бир луқма кам ҳам емайди. Бир нафасни ортиқча ҳам, кам ҳам олмайди. Юраги битта кўп ҳам, кам ҳам урмайди. Ҳар бир одам ўз вақтида ўлади. Биз буни билмаймизми? Биламиз, фақат “бевақт” деб ўзимизни алдаймиз. Хўп, алдамас эканмиз, “вақтида” келган ўлим қандай бўлади? Қачон ва қай ҳолда келади? Етмиш ёшдами ё саксондами? Балки тўқсон бешдадир. Аниғи шуки, ўлим айни вақтида келади. Биз, ўзимиз уни қаршилашга, Тангри берган омонатни қайтариб беришга, у дунёда кутилажак савол-жавобга вақтида тайёр бўлмаймиз.
Ўқишда имтиҳон куни, соати белгиланган бўлади. Тунни кунга улаб, тайёрланиб борамиз. Тайёргарлигимизга кўра баҳо оламиз. Фоний дунё ҳам имтиҳон экан, тайёргарлигимиз қандай, ўйлаймизми? Муаллимга пора бериб, баҳо олиш мумкин. Охират имтиҳонида эса бунақа гап йўқ. Баъзилар йилда бир ёки икки, ёки ундан-да кўп марта қўй сўйиб, номи “худойи” деб аталмиш зиёфатлар беришади. Пешоналари эса бирон марта саждага тегмайди, бузуқ йўллардан ҳам қайтмайдилар. Улар ўша “худойи”ларини охиратга тайёргарлик, деб ҳисоблайдилар. Аслида эса улар муаллимга пул бериб имтиҳондан ўтмоқчи бўлаётган билимсиз ва нодон талабага ўхшашади.
Мавзудан чекинмоқни бас қилиб, асосий мақсадга қайтай: хуллас, “бевақт” вафот этган биродарига ачиндилар. Дўстлардан бири суҳбатга аралашмай ўтирган эди. Кимдир “сиз ачинмайсизми?” деган мазмунда гап ташлади. У бир оз қўпол тарзда бўлса-да, тўғрисини айтди: “Мен биродаримизнинг ўлганига ачинмайман”. Давра аҳли ажабланди, ҳатто кўнгиллари оғриди. У эса изоҳ берди: “Йиғилиб олиб ачинганимиз билан тирилиб, дўстимиз қайтиб келмайди-ку? Ундан кўра дуолар қилайлик ва сағирларига ёрдам беришни ўйлайлик. Ким, қандай ёрдам бериши мумкин – шуни сўзласин. “Унинг вафотига ачинмайман”, дейишимнинг боиси, у бугун бўлмаса эртагами ё ўн йил кейинми бу дунёни барибир ташлаб кетарди. Мен унинг ибодатсиз кетганига ачиняпман. Унинг нариги дунёдаги аҳволи нима бўлади энди? Менинг қайғум шунда. Бу дунёдаги улфатчиликлар, зиёфатлар, қизлар, қадаҳлар… у ёқда ёрдам бермайди, балки қабр азоблари эшикларини очади. Биродаримизни бу азоблар йўлидан қайтара олмаганим учун мен ҳам айблиман. Бу айбим учун балки Қиёматда жавоб берарман…”
Оқилона сўзлар… аммо.. дўстлар ҳақида қайғуриш олдинроқ бошланса нақадар гўзал бўлур эди…
Санъаткор биродаримиз оғир хасталикка учрагач, яқинлари унга фахрий унвон олиб бериш учун турли идораларга қатнай бошладилар. Ўлим эшик қоқиб тургандаги уларнинг бу ҳаракатини яхшиликка йўйиш ҳам мумкин. Ҳар ҳолда унвон берилса бемор қувонади. Азоблари салгина бўлса-да, ариши мумкин. Лекин… унвону мукофотлар ортда қолади-ку? У дунёда буларнинг қиммати йўқ-ку? Савол-жавобда булар инобатга олинмайди-ку?
Аввалроқ бир танишимиз “Биттагина медаль олиб ўлсам армонсиз кетардим”, – дер эди. “Медаль сизга шунчалик зарурми?” – деб сўраганимизда “Ҳа, ўлгандан кейин духоба ёстиққа тикиб, тобут олдида олиб боришга нимадир керак-ку? Болаларим отамнинг ҳеч нарсаси йўқ экан”, деб изза чекишмасин”, – деган эди.
Ҳамонки, барча нарса ортда қолар экан, хаста биродаримизнинг яқинлари нишон ҳақида эмас, иймон тўғрисида қайғурсалар дурустроқ бўларми эди. Жон чиқмай туриб, иймон калимасини ўргатсалар қандай яхши эди! Агар фарзандлар доно бўлсалар “отамиз медалсиз ўтди”, деб куюнмайдилар, балки “отамиз иймон билан кетдилар”, – деб Яратганга шукрлар қиладилар.
Баъзилар туғилган кунларини тантана билан нишонлайдилар. Шу кунга, шу ёшга етишмоқ ўзига хос байрамдир, бу учун Яратганга шукрлар қиламиз. Аммо туғилган кунга етмоқ – яна бир йилнинг ўлганига нишонадир. Ўтган ҳар кун, ой, йил умр адоғига яқинлашмоқликдир. Демак, ароқ ичиб чулдирагандан кўра “қандай яшадим, қандай яшамоғим керак?” – деган саволга жавоб излаб топишга интилмоқ дурустдир. Туғилган кун яна бир йил ўлганига нишона эмас, балки жаннатга етмоқ учун бир йил яқинлашувдир, деб яшаган банда бахтлидир.
Дўстларим Абдужалил билан Дилмурод сўнгги нафасларида нималарни ўйлашди, қандай сўз айтишди, буниси менга номаълум. Аммо уларнинг иймон билан кетганларини умид қиламан. Чунки ҳаётлари бошқаларга яхшилик қилиш билан ўтган эди. Дарвоқе, Абдужалилнинг жон беришдан бир кун олдинги армонли сўзларини менга айтиб эдилар. Абдужалилни шифохонага олиб боришганда врачлар унга етарли эътибор беришмабди. Ҳатто маълум муддат қаровсиз ётибди. Шунда у хўрсиниб “Агар тўрт юз доллар пулим бўлганида ўлмай қолар эдим”, деган экан. Буни у алам устида айтиб юборган. Чунки унга тўрт юз эмас, ундан-да кўпроқ пул бериши мумкин бўлган дўстлари кўп эди. Лекин у барибир олмаган бўларди. Феъли шунақа эди раҳматлининг…
Ўтга ҳам,
Сувга ҳам ўзини урди.
Сира аямади ғайрати, кучин.
Хатарга, кулфатга басма-бас юрди
Дўстлари учун.
Силкитди каттакон қўлчаларини…
Юзида табассум, кўзида учқун.
Ҳамиша тутди у елкаларини
Дўстлари учун.
Дўстлари босиб ўтди
Бахтиёр, шодмон,
Орқалаб дунёнинг вафосиз кўчин.
У зина мисоли яшарди ҳамон
Дўстлари учун.
Дўстлар гуноҳидан қийналди, ёнди,
Дўстлар қилмишига йиғлади беун.
Кечалари танҳо чўчиб уйғонди
Дўстлари учун.
Халақит бермангиз, айтманг яхши сўз,
Ҳолсиз қўлларини ушламанг бу кун.
У сўнгги марта юмаётир кўз
Дўстлари учун…
Хуллас, реанимация бўлимидаги уйқусиз тун шундай тизгинсиз хаёллар, хотиралар гирдоби оғушида ўтди.
Хотира бир тўловдир,
Инсондан тортиб олинган
қимматбаҳо нарсалар учун.
Эртасига яра қайта боғланиб, “энди ҳаёти хавф остида эмас”, деган қарорга келишгач, аввал ётган хонамга олиб ўтишди. Аҳли аёлим, фарзандларимни кўрганимдан сўнг тирик қолганимга ўзим ҳам аниқ ишониб, шифо бергувчи Аллоҳга яна-яна, қайта-қайта шукрлар қилдим. Фарзандларнинг кўнгли тинчиб, хизматларига кетишгач, аҳли аёлим маъюс ҳолда менга тикилиб ўтираверди. Унинг одати шу – камгап. Айниқса, ҳозирги аҳволда гапирай деса йиғлаб юбориши мумкин. Кўнглини кўтариш мақсадида жилмайдим.
– Нега куляпсиз? – деб ажабланди.
– Бу сафар битталигингча турибсан.
Шундай деб бундан аввалги жарроҳлик амалиёти (операция)ни эслатдим. Қарийб уч соат давом этган амалиётдан сўнг хонага беҳуш ҳолда олиб чиқишган экан. Уйғотишга уриниб, исмимни айтиб чақиришди. Ҳушимга келгач, врач “кўзингизни очинг!” деб амр этди. Очдим-у яна юмиб олдим.
– Бошингиз айланяптими? – деб сўради.
– Шунақага ўхшайди… тепамда турган хотин иккита бўлиб кўриняпти, – дедим.
– Хотин иккита бўлса яхши-ку? – деб ҳазиллашди врач.
Оғзим қуриб қолган, гапиришим қийин эди, шундай бўлса-да, ҳазилини жавобсиз қолдирмадим:
– Иккита бўлгани яхши-ку, аммо иккаласи битта хотин-да…
Аҳли аёлим ўша воқеани эслаб кулимсиради. Ташвиши сал чекингандай бўлди… Врач кириб, қаддимни кўтарди. Кейин кўпчилик бўлиб, туришимга ёрдамлашишди. Икки кундан кейин ўзим юра бошлагач, кашанда тамакини қўмсагандай, қўлимга қоғоз-қалам олишни хоҳладим. Шифохонага отланганда китоб, қоғоз ва қалам олволган эдим. Китоб ўқий олмадим. “Наркоз” деб аталмиш дори бошимни гаранг қилиб қўйган эди. Кечки пайт аҳли аёлим бир оз безовталангандай бўлди. Даҳлиздаги телевизордан чиқаётган овозлардан билдимки, хоним афандим ёқтирган Мексика киноси бошланибди.
– Чиқиб кўравер, – дедим.
У “ҳозир кўнглимга кино сиғадими?” дегандай бош чайқади.
– Сен бечора мен билан андармон бўлиб кечаги кунни киносиз ўтқаздинг, бу қаҳрамонлигинг учун ҳали сени мукофотлашим керак, – дедим.
