Империядағы туған күн кеші

Ұлжалғас. Рас-рас!..

Пауза. Қонақтар енді көңілдерін бірлеп, бәрі жақсы тәбетпен ішіп-жеуге кіріседі.

Тойболды. (екі ұрты бұлтылдап, иегімен Берікболды ымдап көрсетіп). Айдеке, Сен бізге мына қонақ жігітті таныстырмадың ғой.

Айдар. А-а айтпақшы, айып менен. Бұ жігіт менің ауылда тұратын бауырым. Туған інім. Аты – Берікбол. Елдегі тірегіміз. Жаңа, осыдан бір сағаттай бұрын ғана кешкі пойыздан түсті.

Тойболды (Берікболға қолын ұсынып). Тойболды… Мына кісі – біздің үйдегі әпкең. Нұрсұлу ханым деген мықты осы кісі болат. Ал Сұлтекеңді жаңа дұрыстап таныстырдым. Қалғандарын өздеріңіз бұрыннан білесіздер дегендейін…

Айдар (сәл-пәл шыдамсызданып, Гүлден жаққа мойнын бұрып). Тойболды, сен бізге мына қонақ қарындасты таныстырмадың ғой.

Ұлжалғас (күйеуінің құлағына ысылдай сыбырлап). Немене, таныса алмай, арманда кетермін деп өліп бара жатсың ба?! Қазір айтайын деп жатыр ғой, сәл шыдасаңшы!..

Тойболды. (орнынан тұрып). О-о-о, бұ кісінің есімі ғажап!.. Гүлден!!! Гүлден бір жағынан Сұлтекеңнің шәкірті, ал бір жағынан… Иә-иә, бір жағынан аспиранткасы. (Гүлденге бұрылып). Гүлденжан, ал мына ағаңның ныспысы – Айдар. Айдар Сейтқалиевич… Бүгінгі кештің бас геройы. Ал ол кісінің қасындағы әпкеңнің аты – Ұлжалғас. Ұлекең – Айдекеңнің жұбайы, яғни оң қолы, кейде сол қолы, кейде мойыны, кейде тағы бір жері… Қысқасы, бұ кісісіз Айдекеңнің күні жоқ. Ақылды баласың ғой, оны өзің де мен айтпай-ақ шамалап отырған шығарсың.

Гүлден. Очень приятно!..

Айдар. Өзіңізбен танысқаныма бек қуаныштымын, айналайын. Түсіңіз жылы бала екенсіз.

Гүлден. Рахмет.

Тойболды. Ал енді танысып болсақ, келесі тосқа көшеміз. Келесі тост, келесі тост… дүние жүзіндегі ең сұлу, ең сымбатты, ең мейірімді…

Айдар. Ең сүйкімді келіншек Нұрсұлу ханымға беріледі.

Тойболды, Түһ, осы адамның ішіндегіні қалай біліп ұқоясыңдар, әй?!

Айдар. Е-е, білмей. Кімнің кім екенін білетіндей жасқа келдік қой.

Тойболды. Ал онда…

Нұрсұлу. Ау, ал онда мырза! Әуелі манағы Айдекеңе алып келген сыйлығыңды тапсырсайш! Сосын сөйлей жатамыз ғой.

Сұлтанбек. Нұрсұлудікі жөн. Тойболды, сыйлықты өзің тапсыр.

Тойболды . А-а, шынында да солай екен-ау. Біздің бәйбіше тек қана сұлу емес, оның үотіне ақылды да жан ғой. Қалай тауып алғам, ә, қалың қыздың арасынан адаспай. Есіме дәл уақытында салғанын қараш. Қой, мен сыйлықты әкелуге кетейін.

Кетеді.

Айдар. Айтпақшы, Жанбай мырза көрінбейді ғой. Сұлтекең мен Тойболдыдан кейінгі үшінші мушкетер…

Сұлтанбек. Жанбай келінді алып, аэропортқа кетті. Балаларын күтіп алуға. Асқар Кембридж университетінің үшінші курсын бітіріп, демалысқа келе жатқан көрінеді.

Нұрсұлу. Егер үлгерсек соңына таман болса да, жетеміз деген Шәрипа.

Ұлжалғас. Уақыт қалай зымырайды, ә? Асқардың оқуға түскен күні кеше ғана сияқты еді, содан бері демнің арасында үш жыл өтіп кеткен бе?

Нұрсұлу. Айтпа-айтпа…

Ұлжалғас. Асқар жарады. Кембриджде оқитын қазақтың баласы саусақпен санарлықтай шығар!

Айдар. (Гүлденге) Қарындас, салаттан, көкөністен былай… қысылып-қымтырылмай алып отырыңыз. Өзіңіздің үйіңіздегідей… Құдай қаласа, әлі бәріміз дос боп кетеміз.

Гүлден. Рахмет пейіліңізге… Алып отырмын.

Пауза.

Сұлтанбек(Берікболға). Бауырым, ел-жұрт аман ба? Демалысқа шығып па едіңіз?

Берікбол. Жоқ, аға. Бір-екі күнге ғана келгем. Пәлендей жұмыс жоқ, мына ағамыз бен жеңгемізге сәлем беріп кетейін деген ғой…

Сұлтанбек. Ие, жөн-жөн… Қазір қалай енді?.. Былай… елдің шаруашылығы түзеліп келе ме?

Берікбол. Құдайға шүкір, бірте-бірте халық еңсесін тіктеп келет. Жұрт әйтеуір жаппай Қытайдың ала қабын арқалаған заманнан құтыла бастады.

Сұлтанбек. Дұрыс екен, өстіп-өстіп ел боп кетеміз ғой. Еңбек етсек, біздің жұрттың басқа халықтардан кемдігі жоқ қой.

Брезент қапты көтеріп, Тойболды келеді.

Тойболды(қапты жерге қойып жатып). Айдар мына қаптың ішінде сенің туған күніңе арналған сыйлық жатыр. Қазір жоғары жақтан мөрмен бекітілген сценарий бойынша мен оның аузын ашуға тиістімін. Бірақ ол үшін сен мына көздері жәудіреп отырған жамағатыңа онда не жатқанын айтуың керек. Шарты – солай.

Айдар. Бұл бір қиын шарт екен. Оны мен қайдан білем? Өзің білесің, көріпкелдігім жоқ…

Тойболды. Жо-жоқ, білуге тиістісіз! Жаңағы біз бәріміз жабыла мақтаған алтын бас сізге не үшін берілген? Ойланыңыз! Толғаныңыз!..

Айдар(ойланған болып).Етегіне, шалғайы мен жағасына мынадай дәу-дәу қошқармүйіз ою салынған бір шапан…

Тойболды. Сосын?..

Айдар. Сосын баяғы хандар киетін үлке-е-н айыр қалпақ болар етегі делдиген… Әдетте, біздің қазекемнің фантазиясы осы төңіректерден табылатын сияқты еді ғой.

Сұлтанбек. Таппадың…

Тойболды(күйінген кісіше). Сұлтеке-ау, таппағаны өз алдына, оның үстіне, байқадыңыз ба, бұл мырза, сыпайылап айтқанда, біздің талғамымыздың жоғарылығына ептеп күмән келтіріп тұр ғой!..

Айдар. Жо-жоқ, көңіліңе келмесін. Бәріміз де қазақпыз ғой, сондықтан жаңағы айтқанымның ішінде өзім де бармын.

Тойболды. А-а, солай ма?!. Білмей жүрсем, Сіз де қазақ екенсіз ғой!.. Дегенмен әлгі версияң шындықтың маңайына да жоламайды. Демек, тағы да ойлануыңызға тура келеді.

Айдар. Онда не десем екен?.. А-а, таптым!.. Бұ қапта, мен білсем, Нарынқолдың ба, әлде Кегеннің бе, әйтеуір бір бейшара қойының еті бар сияқты. Сенің қапты мықшыңдап әзер көтеріп келе жатқаныңа қарағанда, сондай бір ауыр зат жатқан тәрізді онда. Менің тамақсау екенімді жақсы білесіңдер. Сірә, Айдар қызылсырап жүрген шығар деп ойлаған болуларыңыз керек.

Тойболды(басын шайқап). Жо-жоқ, мүлде басқа жаққа лағып кеттіңіз.

Нұрсұлу(шыдамай). Жарайт, енді жетер. Бәлсінбей былай… ашсайшы қабыңды! Айдеке, в самом деле все очень просто – қаптың ішіндегілер балықшының керек-жарақ заттары. Сенің балық аулағанды жақсы көретінің есімізге түсіп кетіп…

Тойболды қапты ашып, оның ішінен әуелі шағын резеңке қайық пен оның екі ескегін, балықшы қармағын, бір пар ұзын қонышты резеңке етікті,балықшылар мен аңшыларға арналған қалың брезент шалбар мен күртені, сондай-ақ брезенттен тігілген сұр қалпақты алып шығып, рет-ретімен жерге біртіндеп қоя бастайды. Сонан соң қайықты насоспен үрлеп, оны тез арада жұмысшы қалпына келтіреді де, ескекті тиісті тетіктерге қондырады.

Тойболды(Айдарға). Ал бәрі дайын!.. Тақсыр, Сіз өзіңіздің ең сүйікті ермегіңіз – балық аулауға баруға жүз пайыз әзірсіз!.. Тек мұнда келіп, мына дүние-мүкаммалдарыңызға иелік етуіңіз ғана қалып тұр.

Айдар орнынан тұрып, жұртты күлдіру үшін ерекше маңғазданып, қоразданып, сонан соң билей басып, Тойболдыға қарай цирк клоундарынша маймаңдай жөнеледі.

Нұрсұлу(Айдарға сүйсіне көз салып). Какой он сегодня важный, в то же время очень элегантный!..

Гүлден.Действительно, просто прелесть! Он оказывается не только бизнесмен, но и великолепный актер!..

Ұлжалғас. Иә, ағаңның талай өнері бар, шырағым. Амандық болса, бұдан басқасын да көрерсің.

Тойболды(Айдарға). Ал мыналарды енді үстіңе өлшеп көр. Меніңше. Нақ сенің размерің.

Айдар. Ыстықтап кетпейім бе?

Тойболды. Біз құтты болсын айтып болған соң, шешіп тастайсың ғой. Ештеңе етпейді.

Айдар әуелі шалбар мен күртені, сонан соң резеңке етік пен қалпақты киіп, қолына қармақты алып, сонан соң көз алмай өзіне қарай қадалып қалған публикаға бұрылады.

Айдар. Қалай, ұқсаймын ба?

Сұлтанбек. Айнымайсың!..

Гүлден. Тура кинодағы сияқтысыз!..

Тойболды. Құдды түйе!..

Нұрсұлу. Шынында да, бұ жолы тауып кеткен екенбіз!.. Между прочим, о баста бұл менің идям болатын.

Сұлтанбек. Иә-иә, идея Нұрсұлудікі болатын. Біз қоштадық.

Айдар үстіндегі балықшы киімдерін тастамай, жаңа көйлек киіп, сонысын жұртқа жариялауға құмартқан жас балаша олай-былай бірер минут көлбеңдеп жүреді.

Ұлжалғас. Құтты болсын!.. Жарайт енді үстіңдегілерді шеш, терлеп кетерсің.

Айдар(күліп). Біртүрлі шешкім келмей тұр-әй!..

Ұлжалғас. Қой, болды енді. Шеш!.. Мына жұртың күтіп қалды. Әлі талай адам тост көтеру керек.

Айдар балықшы киімдерін шешіп,өзінің орнына келіп отырды. Сонан соң жалма-жан қайтадан ұшып тұрады.

Айдар. Ханымдар мен мырзалар! Қазір мен бір-екі ауыз сөз айтып жіберсем деп тұрмын. Бұған қалай қарайсыздар? (Нұрсұлуға бұрылып) Нұреке, кешіріңіз, Сіздің кезегіңізді алып қойдым ба?..

Нұрсұлу. Өй, о не дегенің Айдеке! Сөйле-сөйле!.. Түн ұзақ, сөзді бәріміз қатырамыз ғой әлі.

Айдар. Онда, жігіттер, қыздар, бәріңізге рахмет! Мыналарыңыз бір керемет сый болды. Сіздер менің жанымды түсінеді екенсіздер. Шын айтам, өмірімде маған ешкім дәл осындай тамаша сый жасаған жоқ әлі.

Мына жалған дүниедегі азғантай қызықтың, рахаттың бірі осы балықшылық қой. Кешке қаладан жүз елу шақырым жол жүріп барып жарықтық Іленің басына барып қонасың. Палаткаңды тігесің. Дүние тым-тырыс, құлаққа ұрған танадай. Көктен сан миллион жымыңдаған жұлдыздар құттықтап тұрады. Өзен жақтан неше түрлі шөптердің жұпарын аңқытып,

болар-болмас самал желпиді. Түн ортасына дейін өсітіп табиғатпен табысып, түрлі қиялға шомып, жатасың. Содан таңертең орныңнан атып тұрып, апыл-ғұпыл киініп, бірдеңеден құр қалғандай өзенге қарай жүгіресің. Жардың басына шығып алып, бір Жаратқанға сыйынып, қармағыңды суға лақтырасың. Сонан соң екі көз – қалтқыда, деміңді ішіңнен алып, қатасың да қаласың!.. Бір кезде қалтқы қалтылдай бастайды. Бұл – балық қармақтың басындағы жемді түрткілей бастады деген сөз. Сәлден соң қалтқы суға батып, қармақтың жібі дір-дір ете қалады. Демек, балық қармақты қауып кеп алды. Осы сәтте жүрегің шымыр-шымыр етіп, бір сәтке тоқтап қалғандай болады. Шіреніп, қармақтың сабын құлаштай тартып кеп қаласың.

Дәл осы бір бақытты сәт үшін түн ұйқыңды төрт бөлесің-ау. «Балыққа барайық» деп, кейбір сал бөкселеу еріншек жолдастарыңды бір апта бойы үгіттейсің. Сонан соң арып-ашып 150-200 километр жол жүресің. Соның бәрі жаңағы бір мүйнеттік бақытты сәт үшін!..

Мұны тек аңшылар мен балықшылар ғана түсінеді. Тағы да айтам – рахмет сіздерге!.. Сіздер менің жанымды түсінеді екенсіздер.

Нұрсұлу(күліп, Ұлжалғасқа). Осы еркектер деген қызық, ә?!.

Ұлжалғас. Қызық деген ол бір жағы ғой. Құдай білет, осылардың бастарында бірдеңелер жетіспейді. Болмаса, өзің ойлап көрші – қайдағы бір бейшара балыққа қармақтағы жемді түрткізу үшін екі жүз шақырым жол жүру деген ақылға сыйымды нәрсе ме? Айтшы өзің енді!..

Нұрсұлу. Рас-рас…

Тойболды. Ханымдар мен мырзалар! Бүгін той – анау-мынау емес, императордың тойы! Сондықтан түк қалдырмай, ақтай алып тастаңдар. Кәне-кәне!.. Мен бәріңді бақылап тұрмын.

Нұрсұлу. Кеттік!..

Бәрі рюмкалардағы арақ пен шараптарды түбіне дейін алып қояды.

Тойболды. Жолдастар… Туһ, тағы шатасып кеткенімді қараш. Ханымдар мен мырзалар! Той жақсы өту үшін, әуелі бәріміздің жақсылап қызып алуымыз керек. Сол үшін мен кештің басында тәжірибелі тамада ретінде тостарды жиілетсем. Сосын кейінірек барып сирексітем. Сондықтан ендігі тост кезегін ауылдан, елден келген қадірменді ініміз…

Ұлжалғас. Берікбол…

Тойболды. Иә-иә, Берікбол інімізге береміз.

Берікбол(орнынан тұрып). Құрметті қонақтар! Ағалар, тәтелер, жеңгелер, қарындастар! Мен Сіздермен танысқаныма аса қуаныштымын. Шынымды айтсам, өзім бүгін Айдекеңнің туған күні екенін ұмытып та кетіппін. Елде, ауылда Сіздердегідей туған күн жылда-жылда тойлана бермейді ғой, дөңгелек даталар болмаса… Ал сіздер менің ағамның туған күнін ұмытпай, шақыртпай келіпсіздер. Нағыз достар екендеріңіз осыдан-ақ көрініп тұр. Рахмет, Сіздерге! (Айдарға бұрылып). Ал, аға, Айдеке, туған күніңіз құтты болсын, денсаулығыңыз мықты болсын. Біз, елдегі туысқандарыңыз, Сіздерді, Ұлжалғас жеңешем екеуіңізді мақтаныш етеміз. Алматыда осындай ағамыз, жеңгеміз бар деп. Қысқасы, Сіздер бақытты болсаңыздар, осы ақ дастарханның басына ақ ниетпен келіп отырған бәріміз бақытты болайық!..

Сұлтанбек. Жарайсың, інім! Міне, елдегі біздің азаматтарымыз қалай! Біздің болашағымыз осылардың қолында ғой!

Тойболды. Молодец!.. Өзі Берікбол болса, өзі біздің атақты Айдекеңнің інісі болса, ол қалай осал болмақ!.. Рахмет, інім!.. Кәне, бәріңіз бір тамшы қалмай алып қойыңыздар! (Гүлденге бұрылып). Гулечка, кәне-кәне!..

Гүлден. Мен алып отырмын.

Тойболды. Кәне, көрсетіңізші… (Гүлденнің жанына барып, оның рюмкесін тексереді).Жоқ, рас екен. Рахмет, қарындасым, біздің Сұлтанбек Ертуғанович өзіне анау-мынау кісіні шәкірт етпейді ғой.(Айдарға бұрылып)Айдеке, ал кеттік, сенің құрметіңе!

Айдар. Өзің білесің, бұл жағынан бізде отказ болмайды ғой.

Ұлжалғас. Иә, ол жағын қатырасыз ғой…

Нұрсұлу. Мырзалар, енді былай… сәл аяқ-қол жазып, билемейміз бе? Отыра берсек, тамақ жей береміз, сосын күпті болып қаламыз.

Тойболды. Әй, бір есептен менің бәйбішемдікі де дұрыс-әй!.. Музыка жағын кім басқаратын еді?

Ұлжалғас (дауыстап). Фар-а-а-п!..

Ресторанның ішінен Фараби шығады.

Фарап, музыканы қойшы!

Фараби магнитофон қойылған бұрыштағы биік үстелге қарай бет алады.

Гүлден.Черлюнис!..

Нұрсұлу. Раймонд Паульс!..

Сұлтанбек. Қалдаяқов!..

Бірақ магнитофоннан осы замандық биге арналған жеңіл музыка ойнала жөнеледі. Бәрі ортаға шығып, билей бастайды. Үстел басында тек Тойболды мен Айдар қалады. Екеуі рюмкелерін соғыстырады.

Айдар. Ал, кәне!..

Тойболды. Әй, осы тым көбейтіп жібергеміз жоқ па?! Той жаңа ғана басталды…

Айдар. Ничего-ничего… Ештеңе етпейт… Ал, кәне!..

Тойболды. Ал онда кеттік…

Екеуі де рюмкаларындағыдан тамшы қалдырмай алып қояды. Ұлжалғас келеді.

Ұлжалғас. Мырзалар, байқаңдар. Со кеткеннен «вытрезвительден» бір-ақ шығып жүрмеңдер.

Айдар (Ұлжалғасқа көзін алартып).Біз бе?.. Кім апарат бізді ол «вытрезвительге»?..

Ұлжалғас.Кім болушы ед?! Полицейлер де. Кешке қарай олардың көшеге қаптап кететінін білмейсің бе?

Айдар. Полицейлер?! Мына мені алып кете ме сол сенің полицейлерің?! Шамаларына қарасын! Мен олардың генералдары болмаса, анау-мынауларымен сөйлеспеймін. Тапқан екен алып кететін адамды!.. Әй, сен менімен қанша жыл отассаң да, мына күйеуіңнің кім екенін білмей-ақ қойдың ғой осы!..

Ұлжалғас. Ойбай, қойдық-қойдық. Іше бер онда…

Ұлжалғас кетеді.

Айдар. Е-е, бәсе, сүй демейсің бе… Тойболды, Тәке… Осы дүниеде мына өзіңнің туған әйеліңді мойындату қиын екен-әй бәрінен! Мені әлі сол осыдан жиырма жыл бұрынғы жалаңаяқ салага сияқты көрет!.. Сенің әйелің де солай ма, әлде тек менің әйелім бе сондай?..

Тойболды(қолын сілтеп). Өй, олардың бәрі бір сорттан ғой. Басыңды қатырып қайтесің соған.

Айдар. Жо, жәй әшейін реті келіп жатқан соң айтқаным ғой. Айдардың басы ол емес, одан да зорына қатпайды ғой. Айтпақшы… (Гүлденді иегімен нұсқап). Мына бикешің керемет қой-әй?!. Қайдан тауып алып жүрсіңдер?! Әй, бәлесіңдер ғой, бәлесіңдер!..

Тойболды. Айдеке, сен байқа. Ол бикешке көз сұғыңды көп қадай берме. Сұлтекеңнің шамына тиіп кетіп жүрерсің.

Айдар. Немене, ана қыз… Соның бірдеңесі ме?

Тойболды. Со кісінің аспиранткасы. Және анау-мынау емес, ең сүйікті, ерке аспиранткасы. Одан әрі қазбаламай-ақ қояйын, ақылың бар жігітсің ғой, ар жағын өзің түсініп аларсың.

Айдар(басын шайқап). Әй, біздің шал пәле, а?!. Вкусы күшті өзінің!

Тойболды. Әрине, пәле. Енді өзің айтпақшы, тегін адам профессор бола ма?

Музыка аяқталып, би бітеді. Тойболды мен Айдардан басқалары ресторанның жаздық би алаңында.

Нұрсұлу(сәл-пәл алқынып). Уф-ф!.. Терлеп кеттік қой… (Үстел басындағы Тойболды мен Айдарға). Ау, мырзалар!.. Иә-иә, Сіздерге айтып тұрмын, бері жақындасаңдаршы! Оған үлгересіңдер ғой әлі. Менің білуімше, (ресторанның жартылай ашық тұрған сыртқы есігін нұсқап) ана жақта «запаста» кемінде әлі бір-екі жәшік арақ-шарап бар.

Ұлжалғас. Соны айтам-ау…

Тойболды мен Айдар тағы да бір-бір рюмкені түбіне дейін қотарысып, дастархан жайылған үстелмен қимай-қимай қоштасып, үлкен топқа келіп қосылады. Сұлтанбек кіреберіс алаңда тұрған арыстандардың бірінің жалынан барып сипайды. Жұрттың назары енді сол жаққа ауады.

Сұлтанбек. Меніңше, мына біздің Айдардың «Империясына» айбат беріп тұрған – осылар. Өздерін қалай келістіріп жасаған, тура тірі сияқты әсер етеді екен адамға. Ал енді маған осы арыстандардың бірі – Айдар, екіншісі біздің келін Ұлжалғас сияқты болып көрінеді. Өйткені бұлар бұл жерде бекер тұрған жоқ, Әр нәрсенің өзінің символдық мәні болады.

Ұлжалғас (сыңқ етіп, ұялғансып) Ағай, қойыңызшы!..

Сұлтанбек. Жо-жоқ, рас. Ұлы сөзде ұяттық жоқ деген.

Тойболды (қуланып).Сұлтанбек Ертуғанович, демек, Сіз (арыстандардың мүсіндерін нұсқап) бұлардың бірі – еркек, екіншісі – ұрғашы демексіз ғой?

Сұлтанбек(күліп). Солай ғой енді…

Тойболды. Сонда, Сіздіңше, бұның еркегі қайсы, ұрғашысы қайсы? Енді бізге ажыратып бермейсіз бе?

Сұлтанбек(сәл-пәл ойланып барып). Меніңше, еркегі – мынау, (Айдарға бұрылып). Таптым ба?

Айдар. Тапқанда да дәл үстінен түстіңіз!

Гүлден(қызығып кетіп). Сұлтанбек Ертуғанович! Қалай таптыңыз, айтыңызшы, а-а?!.

Сұлтанбек. Ол үшін мына мүсіндерге дұрыстаңқырап, бажайлаңқырап көз салу керек.

Гүлден. Қалай дұрыстаңқырып, қалай бажайлаңқырап?..

Сұлтанбек енді «ұрғашы арыстанның» мүсінінің жанына келіп, оны жалынан сипайды.

Сұлтанбек. Мына арыстанның мүсіні әйелдікіне ұқсай ма, әлде еркектікіне ме? Әрине, әйелдікіне. Ананың денесі секілді тым шомбал, олпы-солпы емес, қаншырдай қатып қалған. Сосын бір жағынан өзі кісіге сүзіліп, сынай қарайтындай ма, қалай… Анау секілді мұрнын аспанға көтеріп, одырайып тұрған жоқ.

Тойболды (тамсанып). Сұлтекеңнің талғамдары, интуициялары қандай, ә?!.

Нұрсұлу. Ал қаншыр деген не сонда?

Сұлтанбек. Оны әуелі мына қадірменді публикадан сұрап көрейік. Ал, жамағат, қаншыр дегеніміз не? Кәне, кім айтад?..

Әуелі бәрі бір бірлеріне сұрақты жүзбен қарасады, сонан соң «Оны біз қайдан білейік?» дегендей иықтарын қомдасады.

Сұлтанбек. Міне, көрдіңдер ме қазіргі замандық қазақтарды!.. Мәселең, мына Гүлденді түсінуге болар. Бұл қалада, асфальтта өскен қыз ғой. Ал қалғанымыз ауылдың шаңдағын бұрқыратып өскен қараборбайлар емес пе едік?!.

Айдар. Сұлтеке, байқаңыз, жаңағы борбай жөніндегі әңгімеңіз келіндеріңіздің көңілдеріне келіп қалуы мүмкін.

Ұлжалғас. (сыңқ етіп) Қойшы-әй, сен де бір қайдағыны шығармай… Айта беріңіз, ағай.

Сұлтанбек. Өзі білмеген соң, әдейі сөзді бұра тартып қой бұл қу бала. Менің айтайын дегенім мүлде ол емес.

Берікбол. Сонымен, аға, қаншыр дегеніміз не болды?

Сұлтанбек. Қаншыр дегеніміз арыстанның аналығы, орысша айтқанда, львица.

Нұрсұлу(басын шайқап). Біздің ағайдың білмейтіні жоқ. Аға, осылардың бәрі бір басқа қалай сыя береді? Бұл енді тарих емес, филология ғой.

Ұлжалғас. Сұлтанбек Ертуғановичтің басы қазына ғой. Тойболды, сен нағыз ақ бас тарихтың қатесін түзеткіш кісі болсаң, ең үлкен ми Айдардікі емес, Сұлтанбек ағанікі екенін дәлелдеуің керек еді мана.

Тойболды. Солай ма, Ұлеке? Жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ жоқ дейт, сіз айтсаңыз, мен өзімнің қателігімді түзеуге әзірмін. Шынында да, қаншыр дегенді өмірімде бірінші рет есітіп тұрмын. Құдай білет, осы сөздің мағынасын біздің жазушыларымыздың өздері де білмейді!

Сұлтанбек. Жо-жоқ, олар білет. Қанша айтқанмен, мамандар ғой. Ал аюдың ұрғашысын не дейт, соны білесіңдер ме? (Ұлжалғасқа бұрылып). Келін, сен Кегеннің, таудың қызысың ғой, білетін шығарсың? Ал қалғандарының біле қоюы неғайбыл.

Ұлжалғас. Сұлтанбек Ертуғанович, ұят болса да айтайын, білмейді екем.

Сұлтанбек. Нұрсұлу, онда сен айтып көрш.

Нұрсұлу. Аюша дейтін шығар.

Бәрі ду етіп күліп жібереді.

Тойболды. Сұлтеке, сіз де сұрайтын адамды таптыңыз-ау.

Гүлден қуланып, бастауыш сыныптың оқушысынша майысып, қолын көтереді.

Гүлден(ойнақы үнмен).Ағай-ағай!.. Мен айтайынш!..

Сұлтанбек. Айта ғой, балақай!..

Гүлден. Меніңше, аюдың күйеуін –аю мырза, ал әйелін – аю ханым дейт.

Тағы да жұрттың бәрі ду етіп барып басылады.

Сұлтанбек (күлкісін әзер тыйып). Жоқ, мырзалар мен ханымдар! Аюдың ұрғашысын кірекей дейт. О, бұл жарықтық қазақ тілі дегеніңіз телегей теңіз ғой, түпсіз терең мұхит қой. «Жібекті түте алмаған жүн етеді демекші, бұл жарықтық, әулие тілді қор қылып жүрген өзіміз емеспіз бе?! Мәселеңки, ғұламалар дүние жүзіндегі ең бай тіл деп тапқан тіл – мына өзіміздің көршіміз орыстың тілі. Орыс тілі де, әдебиеті де әлемде теңдессіз, оны өзіміз өркениеттің шыңына шыққан ұлттар деп жүрген ағылшындар мен жапондар да, немістер мен француздар да – бәрі мойындаған.

Ал сол ұлы деп жүрген орыс тілінде түйеге қатысты үш-ақ сөз, яғни үш-ақ ұғым бар – верблюд, верблюдица, верблюженок деген. Ал қазақ тілінің білгірі Герольд Карлович Бельгердің айтуы бойынша, біздің ана тілімізде сол ойсылқараға қатысты, Құдай-ау, жүз бе екен, әлде екі жүз бе екен, әйтеуір сол шамалас атау бар көрінеді. Өздерің білесіңдер, бота, тайлақ, буыршын, бура, атан үлек, қайымал, мая, іңген – осылай кете береді ғой. Қазіргі күні осындай телегей теңіз тілді біреулер кедей тіл, тайыз тіл дейтін болыпты?.. Енді оларға не дейсің?

Берікбол. Иә, жібекті түте алмаған жүн етеді» дегеніңіз нағыз барып тұрған шындық.

Нұрсұлу. Иә, өзіміз ана тілімізді білмейміз, және білмегенімізбен қоймай оған кедей деп, мұрнымызды шүйіреміз ғой және.

Тойболды қойқаңдап ортаға шығады.

Тойболды (сөзінің бас жағын өлеңдетіп). Ау, жарандар! Маған дереу бәрің бірдей қараңдар! Енді дискуссияны осымен тоқтатып, билейміз! Және билегенде де түбін түсіріп билеуіміз керек!.. Өйткені бүгін аса қадірменді Айдар Сейтқалиұлының мерекесі! Ал ол болса, біздің туымыз, жалауымыз! Ендеше, Маэстро, музыка!.. Кәне-кәне!..

Фараби тағы да магнитофонды іске қосады. Бұ жолы әп дегеннен Шәмшінің «Бақыт құшағындасы» сызылып қоя береді.Жұрт жұп-жұп болып, ырғала басып, би алаңына беттейді. Қызара бөртіп алған Айдар шап беріп Гүлденнің қолынан ұстай алады да, оны би алаңының шетіне қарай басқалардан оңашалап ала жөнеледі.

Гүлден (қолын ауырсынып). Өй, ағ-а-а-й!..