скачать книгу бесплатно
– Таҥара үөрэҕэ да араас ини. Сурах хоту иһиттэххэ, итэҕэл да эгэлгэлээх курдук кэпсииллэр, – диир Настаа.
– Ыа-ыа-ыа!.. Бу да дьахтарыа, үчүгэй уонна куһаҕан, бэрт уонна мөкү таҥаралар бааллар үһү диэн ким кэпсээбитэй… Дьэ ити ээ… Ити курдук дьон өйүн-санаатын аймыыллар, бутуйаллар. Үөрэҕэ суохпут сии сытар… Үөрэҕэ суохпут… Киин сирдэргэ, соҕуруу таҥара дьиэлэрин урусхаллаан: суулларарын суулларан, уматарын уматан бүтэрбиттэрэ быданнаата. Сүрүн силис-мутук төрдүттэн түөрүллэн, ылҕанан, ыраастанан бүтэн турар, арай, ол биһиги тоҥ-килиэ муус дойдубут хайа эрэ дьаҕатын баһыгар, хайа эрэ эмээхсин, оҕонньор билиҥҥээҥҥэ диэри таҥараларын холоругун ылан кэбиспэккэ, өссө киһи көрбөт, сылдьыбат кэмигэр «Курустуостарын» мэтириэтин дьороччу туруора-туруора күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри үҥпүтэ, сүгүрүйбүтэ буолан тоҥхоҥноһоллор… Көр да маны, ааһан иһэр Дьөгүөрдэр, Ньукулайдар, Уйбааннар уруһуйдаабыт мэтириэттэригэр сүгүрүйэн, сөһүргэстээн онтон тугу туһанаары… Бэл, били, Өлөөһө эмээхсин, баар-суох уолун сэриигэ сүтэрэн баран, билигин да таҥаратыттан көрдөһө олордоҕо үһү. Таҥарата киниэхэ көмөлөһүөҕэ… Ол бэйэлээҕэ абырыырыгар соҕотох оҕото сэриигэ өлүө дуо. «Сүрэх» кэтэрдэн ыыппыт үһү, онон хайаан да тыыннаах эргиллэн кэлиэхтээҕин курдук. Оннооҕор буолуох ымыылаахтар, арчыламмыттар эргиллибэтилэр ини. Бэл «толору оҥоһуулаах», торума көтүрүллэн, төннүбэт амырыын алдьархайа буоллаҕа…
Айыыны, таҥараны куһаҕаннык, сидьиҥник ахтары хайа да киһилии киһи сөбүлээбэт суола. Таҥара туһунан дьон эҥини-эгэлгэни бары ыаһахтаһааччылар.
Кырдьаҕастар Курустуос туһунан биир дьикти үһүйээни кэпсэтэр буолаллара. Онно маннык кэпсэнэр. Ысыыттар Курустуоһу дэлби сынньан-сынньан бараннар: икки илиитин, икки атаҕын мас кириэскэ тимир тоһоҕонон батарыта саайталаан тиирэн кэбиспиттэр. Арай туран бүтэһиккэ, быарын туһунан тоһоҕолооботубут быһыылаах диэн эргиллэн көрбүттэрэ – Курустуостара хаба ортотунан тэһэ сааллан хоҥкуйан турара үһү. Ысыыттар сиэрин ситэрбит эбиппит диэн баран хаалбыттар. Онтулара баара Курстуос иһигэр күөх сахсырҕа түһэн олорбута эбитэ үһү… Ити иһин күөх сахсырҕаны өлөрөр – аньыы диэн этии былыр-былыргыттан баар. Ону сорох дьон билигин умнубуттар…
Эбэм куораттан тахсыбыт ньүдьү-балай тыллаах ыалдьытын ахсарбата тас дьүһүнүттэн да көстөр, отой сэҥээрбэт быһыылаах. Эмээхсин – өстөөҕө суох киһи, киирбити-тахсыбыты, сылдьыбыты эрэ барытын чэйдэтэр үтүө үгэстээх, ол кинилэр туох да диэн дойҕохтоотуннар.
Мин иһиппин тигэ-тигэ, боломуочунай кэпсэлин истэбин. Тыла-өһө ньуолбара, түргэн-түргэнник чапчык-чапчык гынан халтаһаларынан оонньуу-оонньуу саҥаран-иҥэрэн сабдыгыратара сүрдээх. Барыны-бары түөрэ эргитэн: баһы – атах, атаҕы – бас гынан араастаан эридьиэстээн, тылын-өһүн ыпсаран сатаан сааһылаан саҥарары баҕас сатыыр ахан киһи быһыылаах. Ол да иһин боломуочунай, аҕытаатар аатыран субу-субу кэлэн-баран тиэстэн эрдэҕэ. «Ынкыбыдыга» үлэлии сылдьан хайа эрэ «норуот өстөөҕүн» бириигэбэрин иннинэ дьаһайан кэбиһэн, «ол эйгэҕэ» үлэлиир бырааба быстыбыт курдук кэпсииллэр. Хата кинини ол буруйун иһин сууттаабатахтар даҕаны, хайыахтарай, син биир өлүөхтээх киһини арыый эрдэлээн түргэтэттэҕэ эрэ…
Бу кэлэн олорор Миитэрэй Ыкынаачайабыс диэн ааттыыр милииссийэлэрэ сэрии кэмигэр, биһиги эргин холкуостарга, нэһилиэк дьонун дьолугар эбитэ дуу, улаханнык кэлбэтэҕэ-барбатаҕа. «Свердловка» иккитэ хаста тахса сылдьыбыта үһү. Ол да кэлэн барыылара киниэнэ, суола-ииһэ суох хаалбатахтар… Сэрии саҕаламмыта иккис сылын күһүнүгэр, добдурҕа саҕана, «Свердловтан», Маахарап Ньукулай диэн эдэр уолу кытары атынан аргыстаһан иһэн, өссө биир, сокуоннайын саҥа туолбут уолу бэбиэскэннэн куоракка илдьэ киирээри, айан суолуттан туораан, Лоһороҥдо диэн күөлүнэн эргийбиттэр. Лоһороҥдоҕо, Купчугур Куруступуор диэн сүүһүн ааспыт кырдьаҕас аҕалаах Тэрэпиимэптэр диэн ыаллар, туруорбах балаҕаҥҥа икки ыал буолан дьуккаахтаһан, сылгы иитиэхтээн олороллоро үһү…
Баһылаайап милииссийэ кыра холуочук эбитэ. Маахарап Ньукулайга, тыыннаах испиирдээҕин уулаан иһэрдэ сатаабытын биирдэһэ буолумматах. Саарбах, дьалхааннаах киһини кытта аргыстаһа сылдьан арыгы иһэриттэн дьаарханан, сэрэхэдийэн туттуннаҕа…
Лоһороҥдо эбэ киэҥ бурдук бааһыналаах, тула өттө кырылас кумах кырдал, дьэндэйбит үрдүк сирдээх-уоттаах… Түҥ былыргыттан, чугас эргин өлбүт дьону Лоһороҥдо күөлүн үрдүк кырдалыгар аҕалан, көмүс уҥуохтарын көтөҕөллөрө үһү. Онон үйэлэр тухары – араҥастаммыттан саҕалаан, үгүс элбэх араас тутуулаах киһи уҥуоҕа бөҕөтө бачыгыраабыт дойдута. Кэлин, саха дьоно, бырабысылаабынай таҥараны итэҕэйэр буолуохтарыттан дьон уҥуохтарын кириэстэтэллэрэ…
Айан суолун аартыгын кытыытыгар, бэрт үрдүк сир саалыгар, сэрии иннинэ, өтөрдөөҕүтэ «бараахтаабыт», хастыы да туорайдаах кириэстээх дьон уҥуохтара, киэһээҥҥи, арҕаалаабыт күн уотун сардаҥаларын күөннэригэр түһэринэн кылбаһан тураллара эбитэ үһү. Ону, Баһылаайап атыттан түһэн хаппыт титириги сүллүгэс оҥостон, «дьаарай кыһыл» аатырдаҕым аатыран, иччини, таҥараны чахчы итэҕэйбэт киһи эбит дэтээри, дьон уҥуохтарын кириэстэрин туох да харса-хабыра суох, аҥаар кырыытыттан булгурута, тостурута сынньыталаабыт. Ол кэбилэнэрин тухары: «Таҥараны итэҕэйээччилэргэ бу баар!..», – диэн өйүнэн моһуогурбут киһилии өҥүргэһинэн көрө-көрө наар биири хатылыыра үһү. Маахарап Ньукулай тохтото сатаабытын истибэтэх. Кыыла турбут, эбиитин холуочук, бэл буруйа суох киһи тыынын быспыт киһиттэн, эдэр уол, баҕар, куттанан күүһүнэн тута да сатаабатаҕа буолуо. Өттүгэр бэстилиэттээх, ииримтийбит, дэрдэм милииссийэттэн тугу баҕарар күүтүөххэ сөп…
Баһылаайап милииссийэ бэрт элбэх киһи уҥуоҕун кириэһин булгурута сынньыбыт, үлтү кумалаабыт… Сүллүгэһин Суркуоп Ньукулай диэн киһи бэрт модьу остуолбалаах кириэстээх уҥуоҕар тосту охсон баран, абаран, хаппыт сэтиэнэҕи эргиччи бугуйан уот анньан кэбиспит… Ити уот Лоһороҥдо соҕуруу аартыгынааҕы дьонун уҥуохтарын бүтүннүүтүн сиэбит. Арай Бүлүү баай Хандыыларын төрүттэрин Уркуускайга оҥорторбут таас уҥуохтара эрэ ордубуттар. Олору Баһылаайап бэстилиэтинэн ытыалаабыта, кэлээччини-барааччыны чөҥөрүччү одуулаан, иҥнэл-таҥнал түһэн туралларын дьон саллан ахтар…
Боломуочунай утаппыт ахан, илии салҕата-салҕата улахан хончоҕорго хаста да чэй куттаран эмискэ үрүт-үөһэ тото иһэн, сүүһүгэр бычыгыраан тахсыбыт, икки чанчыгынан сүүрэн түспүт көлөһүнүн, сиэбиттэн өрбөх ылан, чөм-чөм баттыалаан, бэрт чэбэрдик туттан-хаптан соттор.
– Һуу, кулгааҕым чуҥкунаатаҕа сүрүн… эмиэ хайаларын үөрэ ытаан аастаҕай… – Талыабай уҥа кулгааҕын эминньэҕин имэринэр.
– Эмиэ сымыйаны итэҕэйэн, арааһы үөтэн, түөһэн бардылар… – Баһылаайап баһын быһа илгистэр, ахсарбатахтыы туттар.
Оҕонньоттор киирбит киһиттэн тугу да ыаһыйалаһан ыйыталаспаттар. Хайа уонна «тылга иҥнии» диэн эмиэ баар. Атын киһи киирэн олороро эбитэ буоллар «хайа, ити кэннэ сэһэниҥ, бу кэннэ кэпсэлиҥ» диэн сүрдээх буолуо этилэр. Дьон сөбүлээбэт, истэригэр киллэрбэт, китиэркиир киһилэрин кытта бэл айах атан сэһэргэһэртэн туттуналлар.
Арай эбэм эрэ, ким да кииртин иһин сыһыана биир:
– Дьокуускай диэки, ол эргин дьон-сэргэ туох, хайдах олорор?.. Улахан көһөрүүлэр эҥин буолбут сурахтаахтара дии?.. – эмээхсин боломуочунайтан ыйытар.
Мин эбэм эмээхсин ураты холкутун, ырааҕы-киэҥи ыраҥалыыр уһун санаалааҕын, киэҥ көҕүстээҕин мэлдьи сөҕөбүн. Кини кимиэхэ эмит таала кырыыламмытын көрбүт, истибит суох.
– Ол, көһөрүү, барыы-кэлии туһунан эһиэхэ ким кэпсээтэ? – Миитэрэй Ыкынаачайабыс дьиэ иһинээҕилэри кэриччи көрө-көрө дьоһумсуйа туттар. – Кыайыы буолан дьон бары онон топпукка дылылар. Сир-сиртэн, дойду-дойдуттан туох улахан уратыланыай… Сөп буоллаҕа… Буолумуна… – диэн ыалдьыт ылбат-биэрбэт ыккардынан хоруйдуур. – Кэлин улаханнык тэлэһийэн урукку курдук ыырданан сылдьыллыбат…
– Урут ол хайа дойдуларынан сылдьыбыккыный? – диир, эҥээрэ суох, сокуон хотуолаабыт киһитэ Чоойун.
– Ээ урут сылдьан буоллаҕа… Тиксииннэн, Сангаарга таас чоххо, бэл Бодойбоҕо кытта тиийиллибитэ… Күрүөйэхтэри сойуолаһан Түҥ өрүс үөдэн түгэҕинэн, ыһыытыыр баһынан: Күһүрбэҕинэн, Таманынан, Дьалыабайынан кытта, сири-сибиири биир гына тилийэ көтүллүбүтэ… – боломуочунай, кыра ыамай токкоолосто диэн омнуолаабакка, хата, чоҥ курдук хоруйдуур киһи буолан биэрдэ.
– Таах да эҥсэ тэлэһийбиккин эбит… – Ньөкөөрөр оҕонньор табахтаан бүтэн, такыйбыт модороон тарбахтардаах, килэрийбит ытыстарын көхсүн саҥа көрбүт киһилии кичэйэн кыҥастаһар. Дьиэлэрин тэлгэһэтиттэн ырааппатах оҕонньотторго, кырдьыга да, тойук дойдулар.
Куораттан тахсыбат сонун киһи кэпсэлин-ипсэлин истэн олорбут Талыабай оҕонньор, тугу эрэ дьиибэни, дьээбэлээҕи саҥараары сорунар быһыылаах, үөннүрээри гыннаҕына буолар үгэһинэн бастаан уоһун чорботон үмүрүҥнэтэр, мүлүк-халык тутта-тутта мүчүҥнүүр, онтон:
– Мин да эдэрбэр эт тилэхпин элэтэн, сыа тилэхпин сылатан сири-дойдуну син көрбөхтөстөҕүм… инньэ киэҥ Кэрэҥэччинэн, Хондуһанан, Кубаҕайынан сылдьыллааччы, оттон Дьаабыга баҕас бу бэрт өтөрдөөҥҥө диэри баран кэлиллэрэ… – диир.
Боломуочунай, тугу эрэ санаан, таас түннүк нөҥүө таһырдьаны одуулаһа олорон:
– Э-ээ… – диэн сэҥээрэн унаарытар. – Кырдьык ыраах сирдэр…
Эбээ эмээхсин саҥа таһааран күлбэт бэйэтэ, Талыабай оҕонньор тылыттан уонна ыалдьыт сэҥээрбит саҥатыттан улаханнык сонньуйан баран күлэн ылар…
Дьиэ иһинээҕилэр бары, оҕолортон уратылар, кистии-саба, уора-көстө, бэйэ-бэйэбитин көрсө-көрсө, тыаһа суох санныбытын титирэстэтэбит…
Күлсүмүнэ даҕаны, дьиҥинэн ити Талыабай оҕонньор эдэригэр «тэлэһийэ көтө сылдьан» көрөттөөбүт «тэгил дойдулара, сирин улаҕалара»: Кэрэҥэччитэ, Хондуһата, Кубаҕайа – киһи мантан, атынан, күнүнэн эргийэн кэлэр эбэлэрэ, оттон Дьаабы диэн, отой да бу биһиги дьиэбит кэтэҕинээҕи ычык ойуур иһигэр саһан сытар, сайын уолан хаалан хара бадараанынан көрөр, Баһыычааннаах баҕалыыр, чохулуур кыракый көрдүгэннэрин оҕото.
– …Бу да уолуо-а, этэрбэһин эмиэ онньоҕунан үктээбит, быатын аанньа бааммат дуу, туох дуу, көрүҥҥүтүүй бу… – дии-дии Настаачыйа, Чоойун ынах этэрбэһин тилэҕин убахтыы-убахтыы онтон сонньуйбут киһилии туттар, уол этэрбэһин хат чиҥэтэн баайар.
Дьиэ иһинээҕи дьон кэпсэтиитэ аны нэһилиэк олоҕор иэҕилиннэ. Ааспыт кыһын, тохсунньуга, ыаллыы сытар «Жданов» уонна «Молотов» холкуостар холбоһон биир холкуос буолбуттара, ити холкуостар нэһилиэнньэлэрин ахсаана аҕыйаан итинник дьаһал ылыллыбыта эҥинэ барыта ахтылынна…
Бу олордохпутуна кулууп остуораһа Саабынаба Харытыана киирэн боломуочунайы бырабылыанньаҕа, туох эрэ, дьыалы-куолу ситэ быһаарыллыбатаҕар дуу, туох үөдэҥҥэ дуу бараҕын үһү диэн илдьэ барда.
Ыалдьыт тахсыбытын кэннэ, били, тыыммыт-быарбыт ыгыллан олорбут дьон дьэ үөһэ тыынныбыт. Талыабайбыт дьээбэтиттэн дэлби күлүстүбүт. Дьабараах мэрдьэннээх сүүһүн имэринэ-имэринэ:
– Дьэ лаппа ыраата сылдьыбыт киһи эбиккин, били, эдэр, эмньик эрдэххинэ, көссүүгэр Күөйэр Огдооччуйаҕа, инньэ Күккүрүүр аҕатын ууһун сиригэр күрээн тиийэн хонон-өрөөн, таптаһан кэлэргин эрэ умуннуҥ быһыылаах, – дии-дии, ыгыста-ыгыста иэрийэр.
Талыабай оҕонньор дьээбэҕэ дьээбэнэн хардараары, үөлээннээҕин үөннээҕинэн, мутук үүтүн курдугунан супту көрө-көрө, үгэһинэн уоһун чорботон үмүрүҥнэтэн барбытыгар, Дьабараах киһитэ саҥарыан иннинэ:
– Ээ, бу киһи эмиэ дьиибэлэнээри гынна, көрүҥҥүтүүй ол, уоһун, үүт-үкчү саҥа саахтаан бүппүт ынах эмэһэтин курдук үмүрүҥнэтэн, бүүчүҥнэтэн барда… – диэбитигэр түөрэ күлүстүбүт. Ордук Баһыычааннаах Чоойун адарай оронноругар иттэннэри кэлэн түһэ-түһэ омуннурдулар. Ол быыһыгар Баһыычаан өй булан:
– Эһээ, ос-остуоруйата к-кэпсээ эрэ… Били, уруккугуттан атыны… – диэн Ньөкөөрөр оҕонньортон көрдөһөр. Ньөкөөрөр – остуоруйаһыт, кэпсээнньит, олоҥхоһут бэрдэ. Бу эҥээр дойдуга, чугас эргин олоҥхоһуппут кини эрэ. Оҕонньор бэйэтэ да кыра ыамайдары кытары ыаһахтаһарын сөбүлүүр киһи…
Илин Кыргыдайга Ноотуйап Уоһук диэн кырдьаҕас олоҥхолуур эрээри, тоҥхоччу кырдьан онно-манна кэлбэт-барбат буолан турар. Кыра эрдэхпинэ, Тээкиччэҕэ олордохпуна сылдьан олоҥхолуура, ол онтон: «…Тимир тэҥэргэнэ сыарҕалаах, тимир өкөчөҥ соноҕостоох, тимир бэкир бэйэлээх киһи баар үһү…» – диэни эрэ өйдөөн хаалбыппын…
Чоойун доҕорун кытта адарай ороҥҥо кэккэлэһэ олорон:
– Үнүр, илэ сылдьар абааһылаах өтөх туһунан кэпсээбиккин өссө биирдэ кэпсиигин дуо? – диир.
– Ээ хайа муҥун, а-атыны, саҥаны тугу эрэ… – Баһыычаан сөбүлэспэт. Уолаттар бэйэ-бэйэлэрин кытта оҕонньортон тугу кэпсэттэрэн истиэхтэрин туһунан мөккүһэн, күйгүөрсэн ылаллар.
Ньөкөөрөр, кылгас гына кырыйтарбыта биир кэм өрө ытыллан турбут баттаҕын, такыччы барбыт тарбахтардаах ытыһынан ээр-сэмээр имэринэр. Анды хоргунунан аҕаммыкка дылы килэрийбит, күн уота быһа сиэн баас оннун курдук эриэннээн чэрдиппит сирэйин кыра оҕолуу мыттытан, бэркэ астыммыт, сылаанньыйбыт киһилии туттан, үөл тириини алҕас быһа соппуттуу онто да суох кыараҕас харахтарын эбии кыаратан, тугу эрэ ырааҕы-киэҥи өтө көрөн толкуйдаабыттыы олоро түһэр:
– …Бээ-бээ… бээ эрэ… тугу кэпсиэх бэйэбиний… – диэмэхтиир.
Бу кэмҥэ эбээ, уһук ыаллар кыыстара суорат бүрүйтэрээри аҕалбыт үүт аннылаах ыаҕаһыгар кутуйах түһэн өлбүтүн көрөн:
– Оо, бу бытааһаҕыа-а… көрөөхтөөбөтөх муҥа буоллаҕа, күүдээх чол гыммыт дии… – диир.
Уолаттар оччону истибит дьон ойон туран, ыаҕастан уула сытыйбыт күүдээҕи орууллар. Баһыычаан сонно тута, Настааччыйа кыптыыйын ылан кутуйах кутуругун быһа кырыйар, онтон ааны өҥөйөн туран:
– Чоҕулук!.. Чоҕулук!.. Чук-чук-чук!… – диэт таска быраҕар.
Чоойуннаах кутуйахтарын кутуругун уурунан кээһэллэр, ону көрөн Талыабай:
– Бу дьон бэйэлэрэ бултаабатах бултарын кутуругун быһан ыллылар, Сэксэкэ Сэмэни албынныырдыы оҥоһуннулар, – диэн дьээбэлэтэлиир.
– Ким булбут – ол булда… Үнүр эмиэ, биир чыһы ити курдук дөбөҥнүк бултаабыппыт һи-һи-һи… – диир чобуо киһи Чоойун.
Биһиги ыал дьиэбитигэр кутуйах суох, «аны икки хаалла, ити кэннэ биир орто…» дэһэ-дэһэ булчут уолаттар сорук, дьарык оҥостон туран түөрэтин дьууктууллар. Хантан эмит саҥа кутуйах кэллэ, киирдэ да тута билэллэр. Хайа кутуйах буоларын өҥүнэн, бэл улаханынан, кыратынан кытта эндэппэккэ быһаараллар. Ордук алдьатылаах – уһун кутуруктаах кутуйах. Кутуругунан да сиппийэн эрдэҕэ, аска-үөлкэ буору тибийэн кэбиһэр адьынаттаах, аны харбыыр, эркиҥҥэ хатаастар буолан, убаҕас астаах, толору истээх иһиккэ түстэҕинэ тахсан баран да хаалара үгүс.
Эбээ суораттыыр үүтүн аннын кыынньаран ыаҕаска кутан баран хаппахтаан кирпииччэ оһох үрдүгэр уурар. Урут, саҥа оһох үөдүйүөн иннинэ, сылаас үүтү таҥаска суулаан ороҥҥо ууран бүрүйэллэрэ, ардыгар, сайыҥҥы өттүгэр, сирэй оһох хабаҕалыгар ыйаан тэйгэтэн кэбиһэллэрэ.
Настааччыйа, таска, балаҕан дьиэҕэ күөһүн булкуйан, көрөн-истэн киирбитигэр Биэрэ утары тиийэн атаҕын кууһа-кууһа атаахтаан, били, онто да суох былдьыры тыла эбии булдьуйа-булдьуйа:
– Ийээ, хаһан күөппүт буһайый?.. Хаһан буһайый?.. Ийээ куппутун хаһан һиибитий? – диир.
– Тохтоо тоом, сотору буһуо, кыратык күүтэ түс, – Настаа кыыһын сүүһүттэн сыллаан ылар.
Мин иистэнэ олорон Биэрэ атаахтаан, ньыраҥнаан бэлтэйбит сирэйин аһына көрөммүн, уоспун-тииспин эҥин араастаан хамсатан баран мырдыччы туттабын, кыыс бэйэтигэр холооно суохтук хатан үлүгэрдик күлэн чачыгырыыр, онтон өрбөх кыыһын өрө быраҕан хабан ыла-ыла, күөс буһарын кэтэһэр киһи быһыытынан санаата сайан, оронун үөһэ ыттан Лэгэйдээх Маарыйатын кытта салгыы оонньуур… Кыралар бэйэлэрэ туспа «буруо таһаарынан» тыаһа-сыма суох бүгэллэр.
Баһыычаан үөнүрбэтэҕинэ «иһэ ыалдьар». Кини киһи дьээбэтин, дьиибэтин истэргэр, көрөргөр эрэ тиийэҕин, инньэ диэн киһи иһин «ыарытыннарыаҥ» дуо. Баһыычаан ыйытар:
– Биэрэ, эн к-кус сиигин дуу, оҕус сымыыта с-сиигин дуу?
– Кут һиибин…
– Мин эмиэ… – Лэгэй, киһи аһыныах, оҥой-соҥой көрө-көрө, кини эмиэ кус сиэн баҕарарын биллэрэр.
– Мин эмиэ кус сиэҕим… – бырдах тэһитэ кэйэн түөрэтэ ымынаҕыран бырдьыгынаабыт, онно эбии көлөһүн-балаһын аллыбыт сирэйин дэлби ньухханан, тарбанан күрдьүгэс уорҕатыныы тараахтаабыт, киһи эрэ көрдө-көрөөт, сүрэҕэ бобуллаҥныы аһыныах Маарыйа кыыс барахсан доҕотторун үтүктэн саҥа саҥарар…
Ирипээйдэммит, тырыпаайдаммыт таҥастаах-саптаах, түөрэ бары, өссө сорохторун киэнэ онньоччу барбыт эргэ ынах этэрбэстээх, бэйэлэрин кыайан көрүнэн-истинэн бэриммэт, сыыс-буор буолбут кыра оҕолору көрөммүн, кинилэри аһынарым бэрдиттэн – сүрэҕим дьиктитик нүөлүйэ тэбиэлиир, тоҕо эрэ ис-испиттэн уйулҕам хамсаан кэлэр… Устар уһун күнү супту хара үлэни кытары тустан күн солото суох дьонноох оҕолор, ыалтан-ыалга тээспэрэйдэнэллэригэр таҥас-сап тырыттара, сирэй-харах, дьүһүн-бодо киртийэрэ-хараарара, лабаҕырара ханна барыай. Ол эрэн төһө да тас көстүү илдьиркэйдэммитин иһин, туохтааҕар да чэбэртэн-чэбэр, сырдыктан-сырдык – кинилэр көрөн-истэн чоҕулуспут, кир-хах сыстыбатах, быртах санаа ыалласпатах ыраастан-ыраас харахтара… Оҕо аһыннарыахтыы санньыччы туттан көрбүт харахтарыттан ордук уйулҕаны уйуһута хамсатар көстүү ама туох баар үһүө…
– Аана саҥа таабырынна тааттар эрэ, үнүргү таабырыннаргын, хонуктаах да буоллар, сүбэлэһэ-сүбэлэһэ бэркэ таайбыппыт ээ… – диир Настааччыйа.
– Хата… Хайаан да икки таабырыны! – Чоойун өрө көтө түһэр.
– Тааттаран бөҕө буоллаҕа дии, – мин ийэм барахсан эгэлгэ таабырыннарыттан сыымайдаан ылан тута тааттара охсобун:
– Тирэнэрэ биллибэт дьиэрэҥкэйдиир бухатыыр баар үһү?
– …Өссө би-биирэ… – аны Баһыычаан дьэргэйэ түһэр.
– Сөп. Аны биир таабырын… Обуо-чобуо уоллаах, сэттэ саллааттаах дьирибинэ куорат баар үһү?..
– Тохтоо эрэ…
– Сиип-сибилигин…
– Бээ-бээ… – дьиэ иһинээҕилэр бука-бары, кыралыын-бөдөҥнүүн, таабырын таайаары өйдөрүн-санааларын түмүнэллэр: сорох сүүһүн имэринэр, сорох кэтэҕин тарбанар, ким эрэ сымыһаҕын ытыран дьиэ өһүөтүн мээнэнэн мэндээриччи көрөр, ким эрэ кыҥначчы туттан оттомноох аҕайдык таалан, таастыйан турар…
Мин дьоммун улахан толкуйга түһэрбиппиттэн, тоҕо эрэ, күлэбин:
– Чэ, өтөр таайыыһыта суоххут быһыылаах, тура-олоро наҕылыччы сыымайдаарыҥ, хата билигин, күөспүт буһуор диэри киирбит ыалдьыт, эһээ кэпсээнин истиэҕиҥ… – диибин.
– Күөспүт буһуор диэри… – Настаа сөбүлэһэр. – Аана таабырыннар таайыыларын отой кимиэхэ да этээйэҕин. Туохха сыһыаннаахтарын, хайысхаларын да букатын тумуһурдатан биэрээйэҕин… – диир. Дьиҥэ таабырыннар таайыылара олус уустуга суох: бастакы таабырын таайыыта – ат дугата; иккис таабырын таайыыта – обуо-чобуо – анньыы, сэттэ саллаат – алта (угунуун сэттэ буолан тахсар) талах сэриилээх мас сүүр, дьирибинэ куорат – ойбон күөлэ (уута).
Баһыычаан адарай ороҥҥо түүрүллүбүт таҥас үөһэ таабырын таайыытын тобула сатаан улаханнык оттомуран, ынах этэрбэстээх атаҕын сото кээһэн, кэтэх тардыстан дьоһумсуйан сытан:
– Мин буучугураһы сиэҕим, – диэн эбэтигэр эрдэттэн үлэһэр. Бу саас Улахан Баһылай саһаан тиэйэ сылдьан хабдьыга ииппит туһаҕар, ыалыкылар быыстарыгар, элэтэ биир бочугурас иҥнибитин аҕалбыта ол онон «ханыы тардыһан» уһун сааһы быһа булууска сыппытын, эмээхсин баарыын куһу кытары холбуу тутан таһааран үргээн буһарбытын көрөн, Баһыычаан «мин сиэҕим» диэн эрдэттэн үлэһэ сыттаҕа үһү.
– Буучугурас, дьэ кырдьык, минньигэс эттээх көтөр, итинтиҥ, бэйи, ыраахтааҕы аһылыга ээ, оннук күндү ас, – диир Ньөкөөрөр оҕонньор уонна тугу эрэ сыымайдыы санаан таала түһэн баран, салгыы, бэлэм сылтах көстүбүччэ, бочугурас көтөр туһунан кэпсээн барар: – Истиҥ эрэ оҕолор, былыр, арай биирдэ, биир баай ыал күөс буһарынан чэйдээн ньылҕаарыта олордохторуна, тастан хамначчыттара киһи, туох эрэ быстах сорукка киирэн кэлбит. Ол кэмҥэ, дьиэлээх тойон үстээх-түөртээх уол оҕото, аан чанчыгар саахтаан ыгыста олорор эбит. Тастан киирбит киһи маны көрөн: «Па, бу оҕо сааҕа тоҕо харатай!..», – диэн саҥа аллайбыт. Итини истэн баай өһүргэммит: «Ээ били, эн кылбаа маҥан саахтаах оҕолоох киһиэхэ дылы ньаамыргыы тураҕын, кэрэдэх…», – диэбит. Атын, отох-бытах үлэһитэ ити курдук тыл тылласпыта буоллар, баҕар, отой да үлтү күргүйдээн-көбүөлээн таһаарыах, өссө сынньыах да киһи, баар-суох үлэни-хамнаһы кыайа тутар, элэ-была хамначчыта буолан туттуммут. Кырдьыга да, хамначчыт сааһын үгэнигэр, күөгэйэр күнүгэр сылдьар, күүстээх-уохтаах, симмит-куппут курдук эттээх-сииннээх дуулаҕа киһи эбитэ үһү. Эбиитин бу киһи – ыал эбит. Ойохтоох, хас да сии-кырбас оҕолордоох. Бэйэтин күүһүн-уоҕун билиммит да буолан тойоно диэтэх оҥостон, айгыстан, дархаһыйан аһыы олордоҕуна, күүтэ-кэтэһэ түспэккэ эрэ, суота-солуута суох сорукка киирэн «уу нуурал олоҕун аймыы-аймыы», эбиитин оһоҕос түгэһэ оҕотун «хара саахтаах эбит» диэн тыл ыһыктан эрдэҕэ…
Дьэ туран хамначчыт, туһугар эмиэ, дьээбэ тыллаах-өстөөх киһи буолан биэрбит. Тойоно өһүргэммитин истэн куттамматах, дьаархамматах, сонно тута тахсан барбатах, хата эбиитин бу курдук диэбит: «Ээ, мин оҕом сааҕа баҕас кырдьыга да, кыытта маҥан…».
Баай сүрдээх өс киирбэх урааҥхай эбитэ үһү. «Дьэ нөйөн, инньэ диир буоллаххына, сааттаахтык хотторуоҥ да буоллар, сакалааттаһыах, үс хонугунан оҕоҕун аҕалаар, көрүөхпүт, дьэ хайабыт оҕотун сааҕа ордук үрүҥүн, маҥанын… Өскөтүн – мин оҕом сааҕа, эн оҕоҥ сааҕынааҕар ордук кылбайдаҕына – эн миэхэ, бу олорор эбэбит ходуһатын буор-босхо охсон биэрэҕин; өскөтүн – эн оҕоҥ сааҕа, мин оҕом сааҕынааҕар маҥан буолан таҕыстаҕына – мин эйиэхэ… – баай чабырҕайын имэринэ-имэринэ олорон толкуйдуу түспүт, хараҕын кыаратан үөннээҕинэн көрбүт уонна эппит, – ити саҥа көлүллэн эрэр өҕүрүмэр оҕуспун биэрэбин…».
Хамначчыт чэгиэн бэйэлээх эдэр кэргэннээх, от-мас үлэтин кыайа тутар киһи, тойонун өтөҕүн кытта хатыҥ чараҥынан быысаһар кыракый өтөххө туспа балаҕаннанан «бур-бур» буруо таһааран олороро эбитэ үһү. Оҕо эрдэҕиттэн үлэһитинэн сылдьыбыт, «убаммыт» баайыттан арахсан туспа сирдэринэн быралгытыйан, тэлэһийэн хаалбатах, онно эбии тойоно хамнаһын ой-бото төлүүрэ үһү, эппит тылыгар баҕас турар баай эбит. Чахчыта да, күүс үлэтин кыайа-хото тутар, ээҕи кытта, тук хоту сылдьар тилигирэс хамначчыт оччоҕо да, баччаҕа да мээнэ көстүбэтэ, ол да иһин бэйэтиттэн тэйитимээри сыһыана сымнаҕаһа эбитэ…
Баай, хара дьиэттэн, сорук-боллур уолунан, туоһу гынаары, хас да үлэһити ыҥыртаран киллэрэн, олор көрөн турдахтарына, дьиэлээх дьон ортотугар, хамначчытын кытта «эрбэх тардыһан» сакалааттаспыт, ойоҕунан «илии быстарбыт».
Дьэ онон, баай үлэһитин кытта ити курдук сакалааттаспыттар. Тойон киһи иһигэр: «Хата, быйыл эбэм ходуһатын буор-босхо оҕустарар киһи буоллум…», – диэн күлүгэр имнэммит… Баай, били, оһоҕос түгэҕэ кыра ыамайын, хойуута кылбайдын диэн хас да күнү быһа аҥаардас үрүҥ эрэ аһынан аһаппыт: курупчаакы бурдук алаадьытынан, халбыллыбытынан сүөгэйинэн, көбүөрүнэн, күөрчэҕинэн аҥаардастыы хатаҕалаабыт. Сиэбэтин үрдүнэн сиэппит, аһаабатын үрдүнэн аһаппыт…
Күн-хонук дьаалатынан устарын туох тохтоппута баарай, сотору дьэ били үлэхтээх күннэрэ тиийэн кэлэр.
Хамначчыт күннэҕи үлэтин эрдэ үмүрүтэн бүтэрэн-оһорон баран, тойонун ыамайын кытта араа-бараа саастаах уол оҕотун сүнньүгэр сүкпүтүнэн баай уораҕайын диэки бэдьэҥэлээн хаалбытын, чэгиэн бэйэлээх эдэр ойоҕо дьиктиргээн батыһа көрөн эрэ хаалбыт…
Өс хоту, оҕолор иккиэн ол киэһэ саахтаабыттар. Маҥнай баай уола чохчойбут, дьэ кырдьыга даҕаны, оҕо ыыс араҕас сырдык өҥнөөх баҕайыны эмэһэтин анныгар уурбут туостарыгар эрилиҥнэппит. Дьиэлээх тойон: «Ама мантан ордук кылбаа өҥнөөх баар үһүө», – диэн саҥа аллайбыт. Сотору буолаат аны хамначчыт уола ыгыстыбыт, арай, онно көртөрө – оҕо сааҕа отой, киһи эрэ итэҕэйиэ суоҕунуу, кыытта маҥан эбит…
Баай – бары дьиэ кэргэнинээн, аҥаардас ынах, сылгы сүөһү этинэн, үрүҥ аһынан уонна күөл быйаҥынан аһылыктанан олорор ыал эбиттэрэ үһү. Тойон – эргэнэ хара тыа көтөрүн-сүүрэрин бултуур дьоҕура суох, булт-алт өттүгэр букатын салаҥ киһи эбитэ… Дьэ, дьиэлээхтэр бары «бэри диэн бэркиһээбиттэр, сөрү диэн сөхпүттэр…». Хара аһы аһылыктана сылдьыбыт хамначчыт оҕото хайдах бу айылаах үрүҥүнэн дэлбэрийдэ диэн бэркэ дьиктиргээбиттэр. Баай сык гына түспүт эрээри, сүүттэрдим диэн сүөм түһэн соччо сөҥөдүйбэтэх, хоттордум диэн хом түһэн хомойбутун биллэрбэтэх, оҕотун сааҕын көрөн тура түспүт, кэтэҕин тарбаммыт уонна: «Хаарыан оҕуспуттан мэлийдэхпин…», – диэбит. Хайыай, бэриллибит, этиллибит мэктиэ тылы кэһэр ыар аньыылааҕын чахчы итэҕэйэр баай, тылын толорон, саҥа лахса эт тутан, үлэҕэ хото көлүллэн эрэр өҕүрүмэр оҕуһун хамначчытыгар биэрбит… «Тугу сиэтэҥҥин оҕоҥ бу айылаах кыытта маҥанынан кылбатта?..», – диэн үлэһититтэн ыйыппыт. Онуоха «бэдэр мэйии» хамначчыт: «Итинтиҥ мээнэҕэ этиллибэт…», – диэн тыллаах киһи буолан биэрбит. Билиэн-көрүөн баҕаран сирэйэ-хараҕа турбут баай, дэлэ буолуо дуо, санаата батарбакка: «Чэ-чэ нохоо, ону-маны үөтэ турума, ыл эт… «мээнэ этиллибэт» диир буоллаххына… чэ бэйи… бу оҕоҕор, ыл, саҥа этэрбэс биэриэм…», – диэбит. Онуоха хамначчыт эппит киһи дуу, эппэтэх киһи дуу диэбиттии, оҕуруктаах өй муҥутаан, тура түспүт уонна: «Оҕобун үс күнү быһа аҥаардас буучугурас этинэн аһаттым…», – диэн «кистэлэҥин» кэпсээбит…
Дьэ ити курдук хамначчыт сакалааттаһан тойонун сүүйэн, били, өҕүрүмэр оҕуһун үрдүгэр уолун олордон сиэтэн, санныгар саҥа саары этэрбэһи иилинэн, үөрэ-көтө балаҕаннарыгар таһынньахтата турбуттар…
– Һэ… дьэ бэркэ сүүйбүт киһи эбит, бүтүн оҕуһу. Дьон дөбөҥнүк да көнөллөр… – диэн Дьабараах, Ньөкөөрөр кэпсээнин сэҥээрэр.
– Эбиитин, уола саары этэрбэстэммит, – Настааччыйа түммүт сабын кыптыыйынан кырыйа-кырыйа кэпсэтиигэ кыттар.
Настааччыйа иистэнньэҥ киһи, туох-ханнык иннинэ таҥас-сап туһунан ордук сэҥээрэрэ сөп даҕаны. Сылгы самыытын тириититтэн тигиллибит ыас хара саары этэрбэс – баар киһитигэр баар мааны таҥас. Дэлэҕэ да өс хоһоонугар тураах «мин оҕом саары чаккылаах» диэн киһиргиэ дуо. Онтон сылгы уорҕатын түүлээх тириититтэн көҥүллэх этэрбэс тигиллэр. Настааччыйа, Кыра Баһылайга кэргэн тахсыан иннинэ, хоту олорон, таба тириитинэн, тыһынан иистэммит ахан дьахтар. Туруйа, хаас сототун уҥуоҕа иннэликтэрдээх, онтутугар, дьахтар аймах тыына, араас, эгэлгэ иннэ барыта баар. Настаа кырыйбыт туос ньимиэттэрэ Айдаҥҥа былдьаһык.
Сэниэлээх илиигэ үчүгэйдик имиллибит таба тириитэ ньып-ньылыбырас, бэйэтэ өрбөх таҥас кэриэтэ сымнаҕас буолар. Өссө бөҕөтүнэн нуучча таҥаһыгар тэҥнэһиэ дуо, сүрдээх бөҕө. Таба тириитэ талкыга имитиллибэт (түүтэ түһүө диэн), соҥоһооннуу-соҥоһооннуу, кэдэрээннии-кэдэрээннии, наар илиинэн убахтаныллар. Кэдэрээнэ суох дьон саха хотуура тостубутунан да кыһыйа-кыһыйа имитэллэр.
Таба таҥас сүрдээх нымса, чэпчэки, ичигэс. Түүтэ түспүтүн да иһин сылааһы тутара сүрдээх. Таба саҥыйах кэтэн истэҕиҥ аайы имиллэн-хомуллан киһи этигэр-сиинигэр олороро ордук тупсар. Ол да иһин, түүтэ соролоон холто буолбут арбаҕаһы бэл сайыннары сөбүлээн кэтэр дьон баар буолаллар. Куобах таҥас эмиэ нэгирдэҕинэ: түүттэ таакырыйдаҕына, кылгаатаҕына ордук сылааһы тутар.
Мин эбэбин кытары, кытаанах тириини: ынах, сылгы, тайах киэнин талкыга баттыыбыт. Киһи барыта имииһит буолбат. Имииһит – айылҕаттан бэриллибит дьоҕурдаах киһи. Куобах Тириини талкылыах иннинэ бэлэмнээһин – бэйэтэ биир туспа суол улахан сатабылы эрэйэр үлэ. Саастаах, улахан сүөһү халыҥ тириитин сүлбэ быһаҕынан (кэдэгэр моһуоннаах, бэрт чараас тимирдээх олус сытыы быһах) икки аҥыы хайытан араҥалаан сүлэллэр. Онон, сатыыр дьон, биир сүөһүттэн «икки тириини» ылаллар. Түүлээх өттүн дэлби имитэн, сымнатан баран, сорох ыал, өрбөххө сирийэн кыһын тымныыга суорҕан оҥостоллор (үксүн оҕо тэллэҕэ, суорҕана гыналлар). Субалаах, өҥ өттүнэн этэрбэс тигэллэр. Тоҥ тириини түүтүн уонна субатын кыһыаҕынан кыһыахтыыллар, оччоҕуна халыҥа син биир сүлбэлэммит тирии курдук буолар. Саппыйаанныырбытыгар инчэҕэй тириини (ынах киэнин) дэлби түүрэн суулаан баран, икки хас хонукка сылаас сиргэ сытыарабыт, оччоҕуна куулайан түүтэ дөбөҥнүк хоҥнор, киһи илиитинэн үргүүр. Таба тириитин мас эмэҕин ууга суурайан сиигирдэн, түүрэн уурдахха сымныыр (олус ньолҕоппокко дэмин көрөн сиигирдэҕин), сымнаабытын кэннэ үрүөҕүнэн үрэн кэбиһэҕин, онтон имитэҕин. Таба түүтүн үрдэххэ, имиттэххэ сарыы буолар. Аны тигиллибит таҥаһы буруоҕа ыыһыыллар. Тирии таҥас, тигиллибитин кэннэ биирдэ эрэ ыыһанар. Ыыһаммыт тириинэн таҥас тигэр сэрэхтээх, иистэнэ олорон илиигин алҕас иннэнэн тэһэ астахха, ол тэһэ анньыбыт бааһыҥ оһо охсон биэрбэт, судургутук сүһүрүөн сөп. Бэл ыыһаммыт этэрбэһи, курумууну кэтэ сылдьан саҥа аттаммыт, сиикэй баастаах сылгыны, оҕуһу (арҕаһа бааһырбыт аты эмиэ) буостуктууруҥ, миинэриҥ көҥүллэммэт. Сүөһү аттааччылар ортолоругар, тутуһан-хабыһан көмөлөһөр дьоҥҥо – саҥа ыыһаммыт этэрбэстээх киһи суох буолуохтаах.
…Сир-сир аайы дьон-сэргэ тирии таҥаһы (этэрбэс, курумуу) араастаан ыыһыыллар. Сорохтор – анал омуһах хаһан, атыттар – сир үрдүгэр намыһах, сытыары эркиннээх отуу курдук тыын тахсыбат гына буорунан сыбаан, тутуу тутан. Иккиэннэригэр эмэх маһынан буруолаталлар, ол иһигэр тирии таҥаһы ыйыыллар, үс-түөрт хонукка туруораллар. Омуһах иһинээҕи таҥас, үөһэттэн тардан ыларга быаланар. Ыыһаммыт этэрбэс, курумуу мээнэ сиигирбэт, сытыйбат, өҥө – сыа-арыы иҥмиккэ дылы ыыс-араҕас үчүгэйкээн көстүүлэнэр.
Саары этэрбэһи өҥнүүргэ, үксүн, «ыт муннун», эргэ от сөрүөнү, бурдук отун уматан, чоҕун ылан арыыга эбэтэр хааҥҥа булкуйан баран, тириини онон биһэн тэниччи ууран хатараллар. Онтон кыра бурдуктаах суоратынан илитэллэр. Уҥуох, уоһах арыытынан умунуохтуу-умунуохтуу сымныар диэри имитэллэр. Ити кэннэ маһынан сынньаллар, оччоҕо кэлэбэчийэн тахсар.
Ынах тыһын үрэн баран солуурчахха оргуттахха (уһун күнү быһа лыглыгыратаҕын) бэртээхэй силим тахсар. Син биир хатыыс куутун курдук. Тахтайга кутан илдьэ сылдьан хаһан баҕарар силим гыныахха сөп.
Эмээхсин тикпит этэрбэстэрин, курумууларын буорунан сыбаммыт эргэ хотон иһигэр таҥнары ыйаталаан ыыһыыр. Тимир иһиккэ эмэх маһы уматан буруолатар.
Киспэ Борокуоппай ойоҕо Айдаарар Даарыйа этэрбэстэрин сайын, сирэй оһоҕун ураатыгар ыыһыыр. Кыра-кыратык түптэлээн хас эмэ хонугу быһа туруорар. Ардах түһээри гыннаҕына хомуйан, ылан кээһэр. Самыыр астан күн тыкта да, хат ыйаан тэйгэтэлээн эмиэ салгыы буруолаппытанан барар.
Сорох дьон хороҕо ыыһыы сылдьан көрбөккө, аралдьыйан, умнан, оһохторун маһа умайан этэрбэстэрин сиэппит да түбэлтэлэрэ баар…
Бочугурас туһунан, ийэм кэпсээбит өссө биир үһүйээнэ баар.
