скачать книгу бесплатно
Мин атым холунун дьиримэ сиҥэ уутугар сытыйбытын ньиккэрийэн баран бирээскитигэр ыга тардаат көлөбүн миинэбин:
– Миҥэлээх киһи бардаҕым дии, – диэт тиҥилэхтээн кээһэбин.
– Тыый, биһигини күүтэн туруоҥ дуо, – диир Халҕарыын.
…Быркылаах эбэни тохтоло суох сиэллэрэн тахсан баран, кэннибин хайыспытым – мас кэрдээччилэр, оол курдук, тиэтэйэ-саарайа харбыалаһан бары бииргэ иһэллэр. Тохтоон, мин кинилэри одуулаһан турарбын көрөн Халҕарыын икки илиитин өрө көтөҕөн хатыйа далбаатыыр…
…Дэриэбинэҕэ киирэн иһэн көртүм, бырабылыанньа дьиэ үөһэ уот кыһыл былааҕы саайбыттара, бу өрөгөйдөөх күҥҥэ сүгүрүйбүттүү умса нөрүйэн тэлимниир.
Дьыксаах Апанаас Уолбуттан хайыы-сах кэлэ охсубут, тэлгэһэтин бүтэйин аанын баҕанатыгар уу чоккурас буола тириппит Сиэллээх атыыр барахсан бааллан турар… Дэриэбинэ иһигэр, дьон, оҕолуун-улаханныын бары туохха эрэ тиэтэйбиттии сүүрэллэр-көтөллөр. Бэл ыттыын-кустуун сүргэлэрэ сүр күүскэ көтөҕүллэн дьиктитик дьэргэйбиккэ дылылар… Дьэримиэй оҕонньордоох дьэрэкээн өҥнөөх соҕотох бөтүүктэрэ, хайдах көтөн тахсыбыта эбитэ буолла, хотон салгылыыр ураатын үөһэ атын аҕай хонойон олорон кылыһахтаах, чөллөркөй куолаһынан хаһыытаан хахаарытар. Киниттэн хаалсыбатарбыт ханнык диэбиттии биһиги бөтүүктэрбит хааччахтарын иһигэр сылдьан солбуһа-солбуһа үрүт-үөһэ тэбис-тэҥҥэ түһэрсэллэр…
Бырабылыанньа таһыгар киэҥ чалбах тахсыбытын ити ыкардыгар хоро охсубуттара үөскэ хордоҕой анныгар түһэн, сылгы хаһыытын уута өссө эбии кэҥээбит. Ити килэйбит киэҥ ууга хомурах куһун ытаары, арыы талах анныгар, хайалара эрэ хайыы-сахха дурда оҥосто охсон чөкөппүт. Дэриэбинэ иһигэр, тэпсилгэҥҥэ, кир-хох быһа сиэн күүскэ ууларан, садырым уута харса суох халдьыгыраан, чэмэлкэй күн уотугар күлүмүрдүү-күлүмүрдүү онно-манна үрүҥ сүүрүктэр сырсыбыттар… Хоруур, тээпкэ, күрдьэх тутуурдаах оҕолор айманаллар, сүүрэкэлэһэллэр…
Балаҕаччыттан үөрэх оҕолоро дьиэлэригэр кэлбиттэр. Таппаҕаараптар тэлгэһэлэрин таһынан ааһан истэхпинэ, хотон кэннинээҕи ыллык суолунан сиэттиспитинэн аргыстаһан испит, төрдүс кылааска бииргэ үөрэнэр Болчох Сэмэн уонна Дьорой Маарыйа уун-утары тахсан кэллилэр… Аны хотон халҕана хаачыгыр гына тыаһаатын кытта Таппаҕаараптар ийэлэрэ Маарпа күрдьэх тутуурдаах түөрэҥэлээн таҕыста.
– Аана хантан кэллиҥ? – Болчох Сэмэн сүүрэн кэлэн атым көнтөһүн төрдүттэн тутан туран, Үргэл сымнаҕас сымыһаҕын имэрийэ-имэрийэ ыйытар.
Маарпа үөрэх оҕолорун көрөн:
– Хайа, үөрэммэтигит дуо тоҕойдорум? – диир.
– Тыый, бүгүн ханнык үөрэх кэлиэй!.. Кыайыы буолбут дии!.. Сэрии букатыннаахтык бүппүт үөрүүлээх сураҕа кэлтин кэннэ!.. Сэрии отой бүппүт!.. Аны сэрии суох!.. – Дьорой Маарыйа сүүрэн кэлэн Маарпаны кууһар, бэйэтэ да сылламтаҕай ахан кыыс, Маарпаны харса суох иэдэһиттэн сыллаталаан ылар.
– Оо, оҕолорум барахсаттарыа… – Маарпа кэмэ суох үөрэн, уйадыйбыт куолаһынан: – Бээ эрэ, оттон, били, мин киһим?.. Биэрэ?.. Ханна баарый, тоҕо кэлбэтэ?.. – аны баҕар көрбөккө турарым буолаарай диэбиттии тула-мала көрүөлэнэр…
– Биһиги эрдэлээтибит, ынтах, Балаҕаччыга кыайыы миитинэ буола турдаҕына манна түһүннүбүт. Биэрэлээх миитиҥҥэ сылдьан баран кэлиэхтэрэ, аныаха диэри бүппүттэрэ буолуо, иһэллэр ини… – диир Дьорой.
– Суол устун урут-кэлин түсүһүү… – Болчох Сэмэн биир кылааска үөрэнэр доҕор кыыһын саҥатын ситэрэн биэрэр, онтон салгыы: – Уу, аара суол устатын тухары, кэлэн иһэн хас да сиргэ көҕөттөрү көрдүбүт; чөркөөкүлэр, мородулар, моонньоҕоттор да бааллар. Кураанах кус, бу сылыйбытыгар, эмискэ билиннэ.
– Дьэ бэрт-бэрт… Оо, оҕолорум барахсаттар… – дии-дии Маарпа, Дьоройу бэйэтигэр эпсэри тардан, былаат нөҥүө оройуттан сыллыыр. – Чыычаахтарым кэлэн истэхтэрэ, оччоҕо мин бэйи, тугу эмэни боролутан тоһуйбут киһи. Кубус-кураанах кулугураа олорорум сүрэ бэрт, – Таппаҕаараптар ийэлэрэ күрдьэҕин хотонун киитэ хастанан суйдаммыт эркинигэр өйөннөрөн кэбиһээт дьиэтигэр тиэтэйэр. Баарыын сарсыарда Маарпа соҕотох ынахтааҕа оҕус тарбыйахтаммыта. Оол курдук, хотон кэннинээҕи куруҥахха ынах кэнэҕэскитэ санньылыйбыта көстөр. «Киэһэ уоһах алаадьыта сиэхпит», – диэбитэ, онтун дьэ ити, кыыһа иһэр сураҕын истэн, эрдэлээн астаары ыксаатаҕа.
– Кулуупка көрсүөхпүт Аана, – дэһэ-дэһэ Дьоройдоох сырсан эрдэхтэринэ тутуу былдьаһан:
– Оттон Моруусалаах, Маарпалаах ханналарый?.. Мундулуҥдаттан кэлтэрэ дуо?..
– Кэлиэхтэрэ… Дьиэлэриттэн, өтөхтөрүттэн өссө үргүлдьү манна кэлиэхтэрэ… Дьоннорун кытта бары мунньахха, миитиҥҥэ хайаан да кэлиэхтэрэ… – Дьорой дьиэрэҥкэйдээн сүүрэ-сүүрэ ыһыытыыр, онтон бүтэй маһын быыһынан төҥкөс гынаат, сонно ампаар кэннигэр киирэн сүтэн, мэлис гынан хаалар…
Мин, бүгүн, доҕорум ааҕы Маарпалааҕы көрсүөхтээхпиттэн олус үөрэбин. Кинилэр кэллилэр да, сэһэн-сэппэл, таабырыннаһыы, остуоруйалаһыы, араас эгэлгэ «мөккүөр-иккиэр» барыта буолара чуолкай.
Тэлгэһэм ыксатыгар кэлэн, сэргэ моонньугар аппын тэһииниттэн баайан баран холуннарбын төлүтэ тыытан ыҥыырбын күрүө үөһээ сиэрдийэтигэр ыйаатым. Үргэли аҥаардас сөрүөтүнэн эрэ хаалларан баран, бүтэй тоһоҕотугар иилбит кырыаччыбын ыламмын түүлээн бурҕачыйа сылдьар аппын тараатым. Хас тарыы тартаҕым аайы хойуу түү кырыаччыга өлгөмнүк иилиллэн кэлэр, ону мэкэчитэ-мэкэчитэ үрүт-үөһэ мунньан иһэбин. Муспут түүбүн ампаарга киллэрэн, өҥнөрүнэн наардаммыт сылгы түүтүгэр холбуубун.
Дэриэбинэ илин уһугар хайалара эрэ:
– Кубалар!!. Кубалар!!. – диир саҥата аймаммытыгар хантас гынан көрбүтүм – Арыылаах эбэ бэтэрээ түөлбэтинэн, ыһыахтыыр түһүлгэ үрдүнэн – тоҕус куба көтөн даллаһан ааһан иһэллэр эбит… Тоҕус куба… Эчи наҕылларын, холкуларын… Айыы көтөрдөрө барахсаттар багдаһан түһэн аата астыктарын: ыксаабакка, уолуһуйбакка, тиэтэйбэккэ – усталыы сараадыппыт кынаттарынан сэмээр, аатыгар эрэ сапсынан көй салгыҥҥа уйдаран, биир кэм, уу долгунунуу усталлар…
Сэлэлии анньан иһэн кубалар ортолоругар баар икки куба – ыас хара өҥнөөхтөр… Мин урут, айылҕа барахсан маанылаах көтөрдөрүн, кубалары саас даҕаны, күһүн даҕаны үгүстүк көрдөҕүм, ол эрэн манныгы хаһан да харахтыы илигим… Эчи дьиктитин!.. Ыас хара өҥнөөх кубалар!..
Ылы-чып испит кубалар, бэрт намыһаҕынан, дэриэбинэ үрдүнэн ааһа көтөн иһэн сүр хатаннык, иччилээхтик: «Куу-ук!!. Кулук!!. Куу-ук-кулук!!.» – диэн саҥарыстылар… Хайалара эрэ соһуйан, өмүрэн ахан: «Хара кубалар, көрүҥҥүтүүй!!. Хара кубалар!!.», – диэн чаҥкыныыр.
Ийэ айылҕа барахсан аһара да үгүс эгэлгэ дьиктилээх. Өскөтүн киһи сыныйан, болҕойон, сатаан анааран көрөр эбит буоллаҕына – урут сэҥээрбэтэҕиттэн, аахайбатаҕыттан даҕаны – куруук, мэлдьи туох эрэ дьиктини, сонунтан-сонуну хайаан да билэ, була турар буоллаҕа.
Кубалар Айдаҥ дэриэбинэтин ааһа көтөөт, баараҕадыйбыт суон чаллах тииттэрдээх кэриигэ тиийээт, эмискэ эгдэс гынан өрө ханарыйан үрдээн таҕыстылар уонна бэрт холкутук сэмээр эргийдэр-эргийэн үрэх сүнньүн тутуһан даллаҥнаһа турдулар.
Кыра Баһылай: «Лүксүгүнтэн тахсар от үрэҕи бата бардахха, бэрт ыраах, Муҥхаарыма диэн дьоһуннах күөл баар, ол эбэҕэ арыый тиийиэх иннинэ Куба Сымыыттаабыт диэн дьоҕус күөлгэ, куба көтөр хас сыл аайы сымыыттааччы, күһүн бэйэлэрин саҕа улааппыт, сиппит оҕолорун батыһыннаран, үөрдээн уста сылдьалларын көрөөччүбүт», – диэн кэпсиирэ. Кубаны үгүс дьон отой хоту, муора кытылларыгар тиийэн сымыыттыыр көтөр дииллэр да, биһиги да дойдубут сиригэр-уотугар уйа туттан сымыыттыыр, төрүүр-ууһуур эбэлэрэ элбэхтэр. Бүлүү өрүс үөһээ, уонна орто тардыыларыгар хара туруйалар уонна кыталыктар сымыыт баттыыр, сөбүлээн тохтуур, аарыыр – кутаҥнас куталаах көлүйэлэрдээх, үгүс көрдүгэннэрдээх, дүөдэлэрдээх, бэрт киэҥ сиринэн тайыыр маардар, ээйдэр баалларын туһунан кэпсииллэр.
Куба – айылҕа биир маанылаах, кэрэ көтөрө. Хайа баҕарар көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл олоххо тардыһар сөҕүмэр күүстээх айылгылаах. Бэл, саас доҕорун өлөртөрөн баран, бэйэтэ кыната тостон хойобуун түспүт куба, хара тыа хайа эрэ бүччүм хонноҕор, биир эмит көрдүгэни, көлүйэни булан, онно хорҕойон төрөөн-ууһаан, сымыытын баттаан тэһэн, оҕолорун улаатыннаран, күһүн батыһыннартаан, улахан эбэлэргэ киллэрэн көтүтэлээн соҕуруу атаартыыра эбитэ үһү. Кыната тостубут ийэ куба сатыы ханна сир өтөн айаннаахтыай, оҕолорун сайыһа хаалан баран, өлөөхтөөн эрдэҕэ… Олоххо тардыһыы күүһэ диэн көр оннук!.. Куба оҕолоро ситэн-хотон бааһырбыт ийэлэрин хаалларан ыраах ыырга айанныылар, оттон ол айылаах, харах харатын курдук харыстаан, араас кыылга-сүөлгэ тыынын да толук уурарын кэрэйбэккэ, көмүскээн-харыһыйан көччөх гынан көтүппүт ийэ барахсан, күһүҥҥү, кыдьымаҕынан туртайбыт тыйыс эбэ тыаһы иһиллээбит курдук киэҥ нэлэмэн иэнигэр чороҥ соҕотох тула эргичиҥнии хаалан эрдэҕэ…
Мин, саныыбын ээ – баҕар маннык үһүйээннэртэн сылтаан үөскээбитэ буолуо – «оҕо сүрэҕэ – тааска, ийэ сүрэҕэ – эккэ» диэн өс хоһооно… Ол эрэн, төһөтүн да иһин, киһи аата – киһи, кыыл-сүөл аата – кыыл-сүөл. Икки атахтаах – айылҕа айбыт дьиктиттэн дьикти ураты улуу айымньыта… Киһи – ыалдьыбыт, босхоҥнообут күн күбэй ийэтин, балаҕанын иһигэр чороҥ соҕотох хаалларан, быраҕан ама кый-бырах быралгы уччуйан, тэлэһийэн барыа дуо… Иэдээн дии!.. Баҕар бу да иһин икки атахтаах, «киһи аймах» диэн ааттанааччылар: көтөрү-сүүрэри, кыылы-сүөлү – куруук ураннык, уйаҕастык толкуйдуур өйө-санаата суохтарын иһин, булт оҥостон аһаан-сиэн эрдэхтэрэ… Хайдаҕа дуу?!. Эридьиэстээн, эгэлгэлээн санаан көрдөххө олус да уустук ээ… Сүөһү киһи курдук өйдөөҕө эбитэ буоллар, ама хайа бэйэлээх илиитэ баран сүүскэ охсуо этэй. «Миигин өлөрүмэ, аһын-харыһый, тохтоо!..», – дии турар хайа баҕарар харамайы ким ама санаата баран тыынын быһыай.
Сорох, татым санаалаах дьон булчуту – кыылы-сүөлү өлөрөөччү-өһөрөөччү, аһыыр-сиир туһугар эрэ аҥардастыы апчарынааччы курдук саныыллар. Ол отой, төрүт сыыһа, толкуйа суох санаа түмүгэ. Дьиҥнээх булчут – айылҕаны харыстааччы. Кини, хаһан да хара тыатын көтөрүн-сүүрэрин туһата суохха, көр оҥостон кыдыйбат. Кэмнээн-кээмэйдээн, ымпыктаан-чымпыктаан, сөбүн көрөн бултуур… Аһары байбыт эбэлэрин балыгын, көрө-истэ сылдьан, илимнээн, муҥхалаан – көмүс хатырыктааҕын ыарыыттан, дьүдьэйииттэн, түмүгэр тиийэн дьаалатынан эстэриттэн быыһыыр. Бааллар ээ, араас сиргэ-уокка, ураты уйаҕас санаалаах дьиҥнээх булчуттар. Мин бэйэм эт кулгаахпынан истибитим, илэ харахпынан көрбүтүм: тулаайах хаалбыт тугуту кыра оҕолуу бүөбэйдээн хара тыаҕа атаарбыт, кыната эчэйбит кыталыгы эмтээн, үтүөрдэн үрдүк мэҥэ халлааныгар хат көтүтэн дьоллообут булчуттары.
Кыылы-көтөрү көлдьүргээн, көр оҥостон атаҕастааһын – ыар аньыы. Сир түннүгэ кырдьаҕастар этэллэр ээ: «Көтөрү-сүүрэри атаҕастаабыт киһи, хойут, бу Орто Дойдуттан баран баран, кэмэ кэлэн кырамантан эргиллэн хат төрүүрүгэр – ол атаҕастаабыт кыыла дуу, көтөрө дуу буолан күн сиригэр түһэр үһү уонна этинэн-хаанынан ол сүөл быһыыламмытын, түктэри кэмэлдьилэммитин курдук эрэйи-кыһалҕаны аны бэйэтэ көрсөрө үһү…» – диэн. Тыала суохха мас хамсаабат, уота суохха буруо тыргыйбат, тугу эмэни билэн, ырааҕы, уустугу анааран эппит буолуохтаахтар. Күннээҕи судургу, сырыынньа олохтон атын, «бүтэй» киһи көрбөт-истибэт – ураты уустук эйгэ олоҕо, туох да саарбаҕа суох баара чуолкай!..
Оҕолуу ыраас куттаах-сүрдээх, ырааҕы ыраҥалыыр ыпсарыылаах уһун санаалаах, улахан ычалаах киһи хаһан баҕарар олоҕу чэпчэктик олорор. Баҕар кинини төһө да, айбыт айылҕата эгэлгэлээн тургутан, араас уустук турукка киллэрбитин иһин – кини син биир бэйэтин ураты дьоллоох олоҕунан олорор… Ону өйдүүр ахсааннаах…
Киһини сөптөөх, үтүө суолга салайаллар, сирдииллэр – ытыктанар ытык кырдьаҕастар алгыс тыллара. Кинилэр кэхтибити да сириэдитэр, хагдарыйбыты да хат тылыннарар «сөлөгөй сүмэһиннээх» айыы сүбэлэрэ-амалара – улуу күүс. Өбүгэлэрбит барахсаттар туох барыта иччилээҕин толору өйдүүллэр, тугу барытын тыыннааҕымсытан көрөллөр. Бэйэлэрин ураты айылгыларынан, эйгэлэринэн «көстүбэттэри» кытта мэлдьи кэпсэтэллэр, алтыһалар. Ол барыта иччилээх тыл уонна санаа нөҥүө…
Дьоҥҥо-сэргэҕэ, уос номоҕор кэпсэнэринэн, тыл – чыычаах буолан көтөр, этиллибит, ыйыллыбыт, туһуламмыт сиригэр мэлдьи тиийэр. Олоҥхоҕо ойууланарынан, тыл кулунчук буолан кубулуйан Үөһээ Дойдуга көтөн тахсан айыы бухатыырын илдьитин халлаан үрдүк туонатын бары хаттыгастарыгар тириэрдэр, оттон Аллараа Дойдуга атыыр оҕус буолан айаатаан, айгыстан түһэр… Тыл – тыыннаах, илэ сылдьар киһи уонна сүгүрүйэр бары айыыларбыт, иччилэрбит курдук бэйэтэ анал ааттаах – Ытык Чыыбыстаан эбэтэр Чупчурукаан диэн. Биһиги дойду эҥээр итинник аат ааттаан көрдөһөллөр, сүктэллэр. Атын сиргэ-уокка, баҕар, туспа ханалытан да ааттыыллара буолуо. Бэл, тус-туспа уйаҕа умайар эһэкээннэр барахсаттар иччилэрэ атын-атыттар дииллэр. Аал уотун мэлдьи аһатар үтүө үгэстээх ыал эһэкээнэ – бэрт сэргэх сэбэрэлээх, үтүө дьүһүннээх буолара эбитэ үһү, оттон аанньа ахсаран, ахтан аһаппат ыаллар эһэкээннэрин иччитэ хом түһэн хоргуппут дьүдэх дьүһүннэнэрэ үһү дэһэллэр. Эбэм Маарыйа дьиэ иһигэр уонна таска, тэҥинэн уот оттуллан умайдаҕына – иккиэннэрин аат ааттаан аһатар: «Эһэкээннэр «холумтаннарын» иччилэрэ тус-туһунаннар…», – диир. Кыраҕытык сыныйа санаан, эридьиэстик эгэлгэлээн өйдөөтөххө, кырдьык да, олус уустук!.. Хас биирдии саҥарыллар, этиллэр тыл барыта иччилээх. Түҥ былыргыттан тыл иччитигэр сүгүрүйүү – төрүтү утумнааһын кэһиллибэт ытык иэһэ. Тыл суолтатын, күүһүн туһунан өс хоһооннорун киһи күннээҕи олоҕор мэлдьи истэр: «тыл уҥуоҕа суох», «тылтан тыл тахсар», «тылынан кынаттанар», «кырыстаах кыраабытын курдук», «киһи тыла – ох», «тыл дэгэтинэн доҕуһуолланан»… Тыл иччитэ диэн, тыл – киһини итэҕэтэр күүһэ. Иччилээх тыллаах киһи туспа буолар, киһи эрэ барытын тыла иччилэммэт. Үгүс киһи саҥарар саҥата уу сүүрүгүнүү устугас, күннээҕи кэпсэтии тыла, сонно тута умнуллар, уота-күөһэ сөҕүрүйэр тыл. Оттон иччилээх тыл ураты этитиилээх, кини – анаммытыгар тиийэр, тустааҕар тохтоон дьылҕатын араастаан уларытыан-тэлэритиэн сөп. Иччилээх тыллаах мөкүнү ыраланнаҕына, ону истибит, чугастык ылыммыт, кэбирэх уйулҕалаах муҥнаах алдьархайы, иэдээни күүтэр, онон ол кэтэспит кыһалҕатыгар кэбэҕэстик түбэһэр. Оттон төттөрүтүн үтүөнү, дьолу түстээтэҕинэ, ону ылынааччы наар үчүгэйи кэтэһэр, санаата мэлдьи сайа, эгдэйэ сылдьар, ол күүтэр үтүөтүн бэйэтэ ыҥыран ылар…
Киһи санаатын көтөҕөөччү, өрө дэбдэтээччи – алгысчыт. Алгыһынан кынаттанан сылдьар киһи кыайыа да суоҕун кыайар, сорунуо да суоҕар сорунар, санаата мэлдьи күүстээх, хотуулаах. «Алгыс баһа сыалаах…» эбэтэр «алгыс аалы хоҥнорор», «…кырдьаҕастан – алгыһын ыл» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Дэлэҕэ да үчүгэйи ыраламмыты «сыҥааҕыҥ сыаланнын» диэхтэрэ дуо…
Бииртэн биир санаа ситимэ илим хотоҕоһунуу субуллан, муҥура суох бардар-бара турар… Санаа… Хаһан да бүппэт санаа олоҕо…
…Төрдүс Тоҕус нэһилиэгин Айдаҥҥа кииннэммит Свердлов аатынан холкуоһун дьоно, кулууп дьиэҕэ өтөр-наар буолбатах өрө күүрүүлээх мунньаҕы мунньахтаатыбыт. Сорохтор, эдэр өттүлэрэ «Кыайыы миитинэ» дэһэллэр.
Улуу Кыайыы күнэ үүммүтүттэн дьон санаата көтөҕүллүбүтэ, сирэйдэрэ-харахтара турбута сүр. Кыайыы үрдүк өрөгөйүн үтүө күнүн айхаллааһыныттан, холкуос субу буолаары турар ыһыытын үлэтигэр тиийэ ырытыстылар… Сирэй оһох оттуллан, таска сылаас сатыылаан, кулууп иһигэр дьон лыык курдук симсэн, дьиэ иһэ итийэн, ааны тэлэччи аһан кэбиспиттэр… Тэлгэһэ кур сэтиэнэҕин сиккиэр тыал сэмээр күөгэҥнэтэрэ көстөр… «Бу туох ааттаахха маннык айылаах сүпсүгүрдүлэр, айманнылар» диэбиттии сылгы чыычааҕа уһун кутуругун дэйбэҥнэппитинэн, субу-субу, аан аннынааҕы үктэлгэ кэлэн түһэ-түһэ көтөр… Хомурах үрүмэччилэрэ дьиэ иһигэр-таһыгар тэлиэс-былаас тэлибирэһэллэр… Хомурах үрүмэччитэ көттө да – хаар бүтэр… Ханна эрэ, сонуна ааспыта ырааппыт тураах көтөр саҥата дааҕыргыыр… Кулууп ойоҕоһунааҕы титириктэргэ чаччыгыныардар чардырҕаһаллар…
…Мунньахха элбэх тыл этилиннэ, үлэҕэ аттарыы өттүгэр араас мөккүһүүлэр, сүбэлэһиилэр да таҕыстылар. Ол эрэн син наллаан быһаарсан тыл-тылга киирсэн барыта орун-оннугар буолан иһэр. Айдаҥ олохтоохторо, холкуостаахтар, биир кэм, дьол кыымынан саҕыллан өрүкүйүү…
Билигин сүрүн үлэ – бааһына үлэтэ. Бурдук төһө да сыл аайы ыһылыннар, сонуок син биир сыыһырар, ол ыраастааһына; көлүүргэ сылдьар ат, оҕус сиир отун бэлэмнээһин, онтон да атын иирбэ-таарба үлэ үгүс.
Мунньахха, сэриигэ баран баран дойдуларыгар эргиллибэтэх саллааттары кэриэстээн, кинилэр ааттарыгар сүгүрүйэн, кыайыыны уһансыбыт биир дойдулаахтарын ахтан тыл эттилэр. Сэрии хонуутугар, уоту-күөһү ортотунан сылдьан чэгиэн эттэрэ сэймэктэнэн дойдуларыгар эргиллибиттэртэн ордук Чөөдүү Миитэрэй өрө көтөҕүллүүлээхтик, итийэн-кутуйан туран санаатын сайа саҥарда-иҥэрдэ…
Холкуос бэрэссэдээтэлэ Өксөөн ыксаабакка, ыгылыйбакка бүгүҥҥү кыайыы күнүн үрдүк өрөгөйүттэн саҕалаан, бу ыган турар ыһыы үлэтигэр тиийэ элбэҕи эттэ-тыынна. Кини саҥарар саҥата өрүү буоларыныы, ордук хоһо суох, барыта лоп бааччы. Биһиги, Свердлов аатынан холкуостан – сүүрбэ биир киһи сэриигэ ыҥырык тутан, уон түөрт киһи үлэ боруонугар бэбиэскэ кэлэн барбыттарын аҕынна. Сэрии толоонугар холкуоспут үлэ үөһүгэр сылдьыбыт, чэгиэн ахан уон икки чилиэнэ, үтүө олох өрөгөйдүүрүн туһугар сырдык тыыннарын толук уурбуттар…
Мин, эдьиийим Өксөөн тылын истэн олорон испэр эмиэ арааһы эргитэ саныыбын… Холкуоспут уон икки чилиэнэ, үлэ күөнүгэр сылдьыбыт бастыҥ, кыайыы-хотуу, талыы үлэһит дьоннорбут. Кинилэр аны хаһан да төрөөбүт өтөхтөрүгэр, Айдаҥнарыгар, Арыылаах эбэлэригэр эргиллибэт дьылҕаланнахтара… Сорохторо сураҕа суох сүппүттэр, сорохтор көмүс уҥуохтара ханна хараллыбыта, көтөҕүллүбүтэ, билиҥҥитэ, биллибэт… Кинилэр аны хаһан да… хаһан да эргиллибэттэр… Аҥаардас, баара суоҕа, бу «хаһан да» диэн элэтэ эрэ иккиэйэх тылтан – этиҥ сааһа аһыллан, сиһиҥ устун тымныы сүүрээн көһүүннүк сүүрэргэ дылы… Бу бэрт дьоҕус, кыра холкуостан – бүтүн уон икки киһи сырдык тыына быстыбыт… Уон икки киһи… Эчи ынырыгын!.. Күөгэйэр күннэригэр сылдьыбыт, эр дьоммут чулуулара. Оо, кинилэр төһөлөөх эрэ эрэйи-кыһалҕаны эт эҥээрдэринэн тэлэн сырыттылар, ону арай, бэйэтэ ол кинилэр курдук сору-муҥу көрбүт эрэ силигин ситэри ситэн сыныйыа, тилэри билэн өйдүө эбитэ буолуо… Элбэҕи-үгүһү көрүөхпүт-истиэхпит, билиэхпит иннибитигэр турдаҕа – тыыннаах эргиллибиттэртэн. Кинилэр кэлиэхтэрэ, кэлиэхтэрэ кыайыы-хотуу кынаттанан бэрт сотору… Оттон сэрии толоонугар охтубуттар – суох… «хаһан да» төрөөбүт төрүт буор өтөхтөрүгэр төннүбэт төлкөлөннөхтөрө… Эйэлээх, көҥүл олох туһугар олохторун толук уурдахтара… Кинилэр Ийэ дойдуларыгар хайдахтаах курдук бэриниилээх этилэрий, сорохтор баҕа өттүлэринэн тылланан бараллара… Кырдьыгы, үтүөнү байым күүс оҥостубут саллаат хайдахтаах курдук булгуруйбат модун санаалааҕын – кыргыһыы хонуутуттан суруйбут, «буорах сыттаах», үс муннуктаах суруктар дьэҥкэтик туоһулууллара. Ол суруйбут суруктарыгар кинилэр этэллэрэ ээ: «Эһиги дьоллоох, көҥүл олоххо олороргут туһугар, тыыммытын толук ууран да туран кыргыһыахпыт…», – диэн. Барахсаттар, сэрииттэн тыыннаах ордон кэлэн, олоҕу саҥалыы, сонуннук олоруохтарын төһөлөөх эрэ баҕардылар; төһөлөөх эрэ ыра санаа оҥоһуннулар – көмүскэлэрэ дьирибинэһэ харах уутунан сууна, сайыһа хаалбыт чугас дьоннорун, саатар кыл түгэнэ өссө биирдэ көрүөхтэрин, дьылҕа-хаан ыйааҕынан этэҥҥэ эргиллэн, үйэ-саас тухары аны хаһан да аймаһыйа арахсыбакка, куруук, мэлдьи бииргэ буолуохтарын… Суох… Кинилэр быдан дьылларга быралыйбыттар… Көҥүл, дьоллоох олох тускулун туһугар – сырдык тыыннарын толук уурбуттар…
Төрдүс Тоҕус нэһилиэгин, Свердлов аатынан холкуоһун бэрэссэдээтэлэ, эдьиийим Өксөөн кулууп үрдүк сыанатыгар усталыы тардыллыбыт кыһыл сукуна сабыылаах остуол сирэйигэр, хаҥас илиитин сутуруктуу тутан тайанан ыла-ыла, эркиҥҥэ сааллыбыт кыыһар кыһыл былаах анныгар туран, этэр тылын дорҕооно бу бүгүн үүммүт өрөгөйдөөөх Улуу Кыайыы ураты күнүттэн эбии иччилэнэн, уҥа илиитин ытыһын кырыытынан салгыны хайытан даллах гынан хамсата-хамсата, этэн-тыынан сэгэлдьитэ, саҥаран-иҥэрэн саталана турарын көрөммүн, мин кинини өрүү буоларыныы көннөрү Өксөөн диэбэккэ, тоҕо эрэ ис-испиттэн ытыктаан: «Өлөксөөндүрэ Борокуоппайабына…», – диэн ыҥырыахпын баҕаран кэлэбин…
Эргэ эрээри, ыраас сууйуулаах уһун ырбаахытын таһынан кэппит, уолугар сиэптээх сукуй сонун тимэхтэрин төлөрүтэн, сир симэҕэ ойуулаах сиидэс былаатын санныгар түһэрэн, итииргээн субу-субу ытыһын көхсүнэн сүүһүн көлөһүнүн соттуммахтыы-соттуммахтыы, арыт-ардыгар ынах этэрбэһин төбөтүгэр дугуна үктэнэн сэгэйбэхтээн, эр киһилии кэтит саннын дьигис гыннаран уҥа-хаҥас садьыйбахтаан ыла-ыла, мунньахха мустубут бар дьонугар туһаайан өрө күүрүүлээтик өрөйөн-чөрөйөн туран этэр-тыынар. Саҥара-саҥара хас хамсаннаҕын аайы кэтэҕэр ньылҕаарыччы тараааран баран, куйаха кырабыайкатынан хаһыйа анньан туттарбыт кылгас, лэппиэһиннээх будьурхай баттаҕын сорҕото эйэҥэлии хамсыыр:
– Саха ыалын уу чуумпу олоҕун аймаан, өлүү-хаан олбохтоммут, харах уута аргыстаспыт кырыыстаах сэрии бүттэ!.. Бу үүммүт Улуу Кыайыы – мөлүйүөнүнэн киһи олоҕун толук ууран, чэлгийэ симэммит сир ийэ дойдубут барахсан хаһан да урусхалламматаҕын урусхалланан, сөҕүмэр элбэх хоромньуннан ситиһилиннэ… Кыайыы туһа диэн биһиги киэҥ нэлэмэн Сэбиэскэй дойдубут дьоно бүүс-бүтүннүү, атын норуоттардыын биир ньыгыл күүс буолан холбоһон, ол иһигэр, чуолаан, бу биһиги холкуоспут чулуу, ньургун уолаттарын күүһүнэн, бу бүгүҥҥү, умнуллубат, дьоллоох күммүт үүннэ!.. Эһиги, тыылга хаалбыт дьахталлар, оҕолор, кырдьаҕастар – утуйар уугутун да умнан туран сыралаһан үлэлээҥҥит – боруоҥҥа бигэ, модун тирэх, туллубат тулааһын буолаҥҥыт – Кыайыы күнүн чугаһаттыгыт. Ханнык да ыарахан түгэҥҥэ, булгуруйбат санааҕытынан олоххут иннин эрдээхтик солонон холкуостаргытын, ааспыт ыар сыллары нөҥүөлэтэн – бүгүҥҥү өрөгөй күҥҥэ үктэннэрдигит. Тыыннаах хаалар улуу мөккүөргэ – сүгэ-атырдьах, булуук-хотуур тутан үлэлээбит эһиги, судургу, сэмэй дьон олоххут – бу бэйэтэ хорсун быһыы чаҕылхай холобура!.. Ааспыт уустук сылларга, бүттүүн дойду олоҕо огдолуйа айгыраабыт кэмигэр, саха киһитин сайдам, сайаҕас санаатын самнарбакка, урааҥхай оҕотун уйаҕас уйулҕатын кэҕиннэрбэккэ тыыннаах хаалан, кэнчээри ыччаппыт кэлэр кэскилин туһугар үтүө, эйэлээх олоҕу тутуспуппут – биһиги туохха да тэҥнэммэт улуу дьолбут!.. Сэрии толоонугар сырдык тыыннарын толук ууран, кыайыыны уһанса сылдьан охтубут хорсун-хоодуот дьоннорбутун кэриэстээн, кинилэр үтүө ааттарыгар сүгүрүйэн туран, күүспүтүн холбоон, уруккуну умнубакка, хаалбаты хомнообокко – көҥүл олох муҥутуу сайдарын туһугар өссө күүскэ үлэлиэххэйиҥ!.. Үлэлиэххэйиҥ – олох кыһарҕаныттан, хоргуйан тыылга тыыннара быстыбыттар сырдык өйдөбүллэрин туһугар… Ытык дьоммут ыра санаа оҥостон дьулуспут олохторо халтайга хаалбатаҕын туоһулаан!.. Бүгүн, кинилэр дьулуспут улуу өрөгөй күннэрэ үүннэ, саҥа, эйэлээх олох саҥа саҕаҕа көһүннэ!.. Өрөйүҥ-чөрөйүҥ доҕоттор!.. Сотору, тыыннаах хаалбыттарбыт эргиллиэхтэрэ. Аны сэрии туһа диэбэккэ, аҥаардас үлэни эрэ өрө тутан олох олоруу үйэтэ үүнүө, бу күнтэн саҕалаан үүннэ даҕаны диэтэххэ, арааһата, туох да сыыһата, алҕаһа суоҕа буолуо. Төһө да аан дойдуну атыйахтаах уулуу аймаабыт кырыыстаах сэрии бүттэр, олохпут биир күнүнэн, биир сылынан тосту-туора эмискэ көнөн барыа суоҕа. Сэрии алдьаппыта-кээһэппитэ, үтүмэн үгүһү урусхаллаабыта, ый-күн ыһыаҕа оҥорбута элбэҕэ, үгүһэ бэрт… Уонунан сылларга тутуллубуту – күнүнэн, түгэнинэн туора сотуу…
Маҥнай, сэрии иннинээҕи сайдан испит олохпутун чөлүгэр түһэриэхтээхпит, онтон дьэ салгыы өссө үтүө, дэлэгэй олоҕу бары куолаан, сомоҕо ньыгыл күүһүнэн, биир өйүнэн-санаанан сиэттэрэн тутуохтаахпыт… Хайҕаллаах хара үлэһит – кимнээҕэр, туохтааҕар да өрө тутуллар, инники күөҥҥэ сылдьар кэрэ үйэтэ үүнүө, үүннэ!.. Ол аата биһиги… эһиги, кэлэр кэнчээри ыччаттарбыт – саҥа, сонун, эйэлээх… урут сайдан испит олохпут саҕанааҕытааҕар өссө ордук үтүө олоҕу олороллорун туһугар – өссө ордук өрө күүрүүлээхтик үлэлиэххэйиҥ!.. Ол кэлэр саҥа олох бигэ оҥкулун тутуутун сэргэхтик, сонуннук саҕалыаххайыҥ!..
Мунньахха мустубут дьон, холкуостарын бэрэссэдээтэлэ Өлөксөөндүрэ Борокуоппайабына этэр тылын мэктиэтигэр өрө өндөҥнөһө-өндөҥнөһө иһиттилэр. Бу айылаах өрөгөйдөөх – Улуу Кыайыы күнэ үүммүтүттэн дьон-сэргэ сирэйдэрэ-харахтара дьиктитик туран сэргэхсийбиттэрэ сүрдээх…
Күн бэҕэһээ кэриэтэ ааспыт, аас-туор, ынырык ыар сыллар кэмнэригэр, дьахтар киһи дьарамай санныгар сүктэриллибит сүдү улахан итэҕэли толорон, ирдэбили кыайан, бэйэтин холкуоһун дьонуттан чороҥ да соҕотох киһини хоргуйан, сутаан өлүүгэ тиэрдибэтэх холкуостарын бэрэссэдээтэлин – дьон ытыктыахтарын ытыктыыллара. Ол барыта дьахтар киһи тус тыынын да толук уурарын кэрэйбэккэ, утуйар уутун умнан, күүһүн-күдэҕин харыстаабакка дьаныһан туран сатабыллаахтык, барыны-бары табатык аттаран үлэлээбититтэн ситиһилиннэҕэ. Дэлэҕэ да Свердлов аатынан холкуос «өҥ» сураҕын истэн, ыраахтан-чугастан кэлэн иһэн аара суолга охтубут үксүө дуо!.. Өлөксөөндүрэ Борокуоппайабына үрдүкү салалтаҕа санаатын туох баарынан аһаҕастык этэн туруорсары сатыыра. Кини куттаммата, дьаархаммата, бэйэтин иннигэр хайыҥ охсуна эрэ сатаан сыыһа дьаһаллары, үөһэттэн этиилэр, модьуйуулар эрэ диэн толоро сатаабата. Ирдэниллибит дьаһал төһө сөптөөҕүн куруук эт мэйиитинэн ырытан, ырыҥалаан көрөн баран, туох эмит итэҕэс-быһаҕас баар, тахсыах курдук буолла да, «маннык сатаммат, итинник гыннахха ордук сөп буолсу» диэн тус санаатын мэлдьи туруулаһан туруорсара. Буруйа суох киһи сыыһа сэмэлэнэрин, үтүрүллэрин сөбүлээбэтэ; дьалаҕай быһыытынан үлэни атахтаабыты – төбөтүн имэрийэн сээн диэбэтэ. Туруоруммут сөптөөх соругун толорор туһугар – кытаанах ирдэбиллээҕэ. Хаһан да хонтуораҕа хорҕойон, кэнсэлээрийэҕэ кирийэн олорбото – мэлдьи холкуоһун дьонун кытта хайа да үлэ үөһүгэр бииргэ, тэҥҥэ сылдьара. Холкуос олоҕор туох-туох суоҕа баарай. Сэрии саҕана үксэ оҕо, дьахтар буоллахтара: тустаах үлэлэрин кыайбакка, сатаан толорбокко, алҕас сыыһа-халты туттан үлэни харгыстаабыт баар да эбит буоллаҕына, ону сиэрэ суох сэмэлээн, аҥаардастыы мөҕөн-этэн кирдиэхтэтэн барбата, өссө ардыгар, оҕо аймах өттүттэн сыысхал тахсыбыт түбэлтэтигэр – Өксөөн тылын күлүү-оонньуу кэриэтэ сымнатан сэмэлээн, сүбэлээн-амалаан үөрэтэрэ-такайара. Ол – өрө кыбдьырына-кыбдьырына, сирэй-харах анньан ыган-үтэн түүрэйдээн мөҕөрдөөҕөр-этэрдээҕэр, тустаах киһитигэр ордук ылбаҕайдык тиийэрэ. Өксөөн эгэ кэлэн буруйдааҕы үҥсэ-харса сылдьыа баара дуо, дэлэҕэ даҕаны. Ол да иһин, киһи быһыытынан эйэҕэс-сайаҕас үтүө майгылааҕын иһин, дьоно-сэргэтэ кинини олус диэн сөбүлүүллэрэ, ытыктыыллара…
Хас биирдии киһи, аны инники олоҕор үтүө кэмнэр кэлэллэригэр туох да саарбаҕа суох бигэтик эрэнэр. Эрэл баар буолла да, олох сайдар тэтимэ өссө эбии күүскэ күүркэйиэхтээх. Бу ааспыт сэрии ыар сылларыгар «Свердлов» холкуоһа төһө да «өҥ холкуоһунан» сураҕырдар, аатырдар син биир аччыктааһын, тиийиммэт-түгэммэт тутах күннэр бааллара, ол эрэн биир да киһи ыран-быстан, уҥуох-тирии буолан хоргуйан өлбөтөҕө. Кэм кэмиттэн-кэмигэр салҕанан, этэргэ дылы сүүс сүүстэн өйөһөн аана суох алдьархайдаах сыллары туораан, бүгүҥҥү, үйэлэргэ умнуллубат Улуу Кыайыы күнүгэр үктэннэхпит!.. Ол барыта, биир үксүн, сатабыллаах салайааччыбыт, Өлөксөөндүрэ Борокуоппайабына сыралаах үлэтин түмүгэ.
Өксөөн дьонугар-сэргэтигэр туһаайбыт, сүрэххэ сүппэттии сөҥөр, улахан долгуйууттан тахсыбыт этиитин түмүктээбитигэр – холкуостаахтар, Айдаҥ олохтоохторо бары сүһүөхтэригэр туран эрэн таһыннылар…
Бүгүн холкуос ыскылаатыттан ас түҥэтиллэн, дьиэ аайы дьоро киэһэ үүннэ. Сорох ыаллар бэл, Ньукуолаҕа сиэхпит диэн хаһаанан сыппыт сүөһүлэрин баһын сүлэн мадьыктастылар, Бөтүрүөпкэ окко киирэргэ борсонуохпут диэбит чабычахтаах сыһыктарын кытта булуустан бидиличчи көтөҕөн таһааран буһардылар.
Сэриигэ сүтүгэ суох дьиэ кэргэҥҥэ, ыалга, кырдьыга да, муҥура суох, киһи тылынан сатаан эппэт үөрүүтэ. Оттон өлбүттээхтэр бу күн дьиктитик сөҥүөрэн сырыттылар. Хайдах эрэ, синнэригэр түспүт дьоҥҥо маарынныыллар. Туораттан көрүүгэ кинилэр үөрбэт да, хомойбот да курдуктар… Арай, тоҕо эрэ, мээнэнэн көрбүт уу-хаар баспыт харахтарыттан сэрэйдэххэ, киһи көрбөтүгэр, абаларыттан, аһыыларыттан уйа-хайа суох ытаан-соҥоон муҥнаналлар быһыылаах… Баар-суох чугас дьоннорун сүтэрбиттэргэ оннук… Сүтүктээхтэр урут, кыайыы күнэ буолуон иннинэ бэйэлэрин туттунан, кэм кыанан сылдьыбыт эбит буоллахтарына – өрөгөйдөөх Улуу Кыайыы күнэ үүнээтин кытта – ыар сүтүктэммиттэрин саҥа истибиттии дьэ ордук эбии иэдэйээхтээтилэр. Кинилэр тугу да сэҥээрбэккэ, бэйэлэрэ-бэйэлэригэр салаҥ санаа ыарыгар таҥнары баттатан, көстүбэтэрбит-биллибэтэрбит ханнык диэбиттии бүгэллэр. Биһиги Өксөөммүт ону барытын билэ-көрө сылдьан, төһө кыалларынан, көмө-тирэх, өйөбүл буолар. Хомсомуоллары, эдэр кыргыттары түмэн дьиэлэринэн сырытыннарар: хайа сатанарынан үгүстүк киирэ-тахса, кэлэ-бара сатыыллар. Ордук иэдээнэ диэн – сүтүктээх эрэйдээх соҕотоҕун сытан санаа-оноо аалыытыгар, сиэһинигэр бэриниитэ. Кинини сэргэхситэ, тула-мала түһэн дьэгдьитэ сатыыр чугас, истиҥ киһитэ, доҕоро суох буоллаҕына төрүт иэдэйэр… Санаа-оноо кэрбиириттэн – ыалдьыа да суох ыалдьар, быстыа да суох быстар, балаҕадыйар. Бэл күн бэҕэһээҥҥэ диэри бииргэ үлэлии-хамсыы сылдьыбыт номоҕон дьүһүннээх эдэр дьахталлар, ыар аһыы саба куустаҕына, аҕыйах хонук иһигэр киһи билбэт буолуор дылы сэбэрэлэрэ уларыйар: чанчыктара кыырыктыйар, кэрэ мөссүөннэрэ сатамньыта суохтук сабыстар, баара-суоҕа отуччалаах, түөрт уончалаах эдэр дьахталлар эмэхсийбит эмээхсиҥҥэ кубулуйаллар. Ол барыта тылынан сатаан ситэри ситэн этиллибэт аба, аһыы, ыар санаа түмүгэ…
* * *
Сэрииттэн куота, саһа сылдьар күрүөйэхтэр, сыл сылаас кэмигэр дьиэлэригэр субу-субу сыбыытаһаллар быһыылаах. Сир-буор аннынан, үһү-таамах курдук сибигинэһиини иһиттэххэ, кыһын дьиэлэригэр хорҕойор курдуктар. Атын нэһилиэк, холкуос дьоно эбиттэрэ буоллар баҕар тутуллубуттара, суоллара сойбута ыраатыа этэ. Мин санаабар, Өксөөн, күрүөйэхтэр: Уйбаныап Өндөрөй уонна Буолкап Бүөтүр кыһын дьонноругар кэлэн саһан кыстыылларын сэрэйэр, билэр быһыылааҕа. Биирдэ, Өксөөн ийэтин кытта кэпсэтиилэрин түмүгүн истэн хаалтым, онно эдьиийим: «Ол кинилэри да үҥсэн, туттаран тугу туһанаары, сырыттыннар… онто да суох дьон сирэй-харах анньыытыгар сылдьыах сордоохтор буолуо…», – диэбитэ. Холкуоска син үҥсүүк-харсыык, «чуор кулгаахтаах» дьон бааллара эрээри, күрүөйэхтэри тыллаан биэрэн туттарбатахтара. Ол эмиэ бэйэтэ туспа дьикти…
* * *
Кыайыы буолуоҕуттан дьон-сэргэ, хайдах эрэ, омуна суох туттардыын-хаптардыын тэтимирбит, бэл сирэйдиин-харахтыын уларыйбыт курдуктар… Хас сарсыарда саҥа күнү көрсөн уһугуннаҕыҥ аайы, туох эрэ, ураты сэргэхсийиилээх, аата-суола биллибэт дьикти иэйии саба кууһарга дылы, ис-искиттэн санааҥ өрө көтөҕүллэн, кыдьыгыран, баҕаран туран элбэҕи, үгүһү эрчимнээхтик, үрдүк таһаарыылаахтык үлэлиэххин-хамсыаххын эрэ баҕаран кэлэҕин… Онуоха эбии ийэ айылҕа барахсан маһа-ото, бары үүнээйитэ, сир уутун тото иһэн, сүрэҕи-быары хаба ортотунан дьырылаан сайа охсон халыйан киирэр ураты дыргыл сытынан тунуйан силигилии тыллан эрэриттэн – туох барыта өрө көрөн өрөйбүккэ-чөрөйбүккэ, ким барыта эгдэс гынан санаата көнөн, сүргэтэ көтөҕүллэн сылаанньыйбыкка дылы… Сарсыарда хараххын көрөн уһуктаат да сонно тута, туох эрэ хатыламмат кэрэ көстүүнү куоттарыам, мин аны ол үтүөттэн матан хаалыам диэбиттии эрчимнээхтик ороҥҥуттан ойон тураҕын. Суоруу муостаҕа тыкпыт күн уотун чаҕылхай сардаҥаларын быыһыгар ойуоккалаан таҥна охсоот таһырдьа ыстанаҕын… Арай таҥнаргар өрүкүппүт быылыҥ эрэ, билигин дьиэҕэ киһи сылдьыбыт туоһута буолан сып-сытыы күн сардаҥаларыгар устаҥныы, уҥа-хаҥас бэйдэҥнии хаалар… Дьиэҕэ киирбэккэ наар таска, айылҕа симиктик, көрсүөтүк сипсийэр уран тойугун истэ-истэ мэлдьи үлэлии-хамсыы сылдьыаххын эрэ баҕараҕын… Үтүө, кэрэ да күннэр… Чэгиэн, чэбдик эрчимнээх оҕо саас уонна истиҥник санаһар чугас дьоҥҥунуун, иллээх-эйэлээх, күлэ-үөрэ бииргэ сылдьан дуоһуйа, астына көхтөөхтүк үлэлээһин… Үлэ уонна үлэ… Үлэ дьолун билии!.. Үлэ дьолун сомсуу!..
Сааскы ыһыы кэминээҕи үлэ күөстүү оргуйар.
Дарайыы уус уһанар балаҕанын сирэй оһоҕун ураатыттан сарсыарда бэрт эрдэ хойуу буруо үрдүк мэҥэ халлааҥҥа өрө бургучуйан тахсар. Сотору били ыыстанан тахсыбыт ахсым буруо тохтоон, уот күүһүн-уоҕун ылан дьэргэлгэн эрэ дьэргэлдьийэ оонньуур. Киргиэлэй оҕонньор балтатын тыаһа устар уһун күнү быһа тохтоло суох биир кэм «тыҥ-тыҥ-лаҥ-таҥалай… тыҥ-тыҥ-лаҥ-таҥалай…» диэн тыҥкынаан-лаҥкынаан иһиллэр. Дарайыы уһанар дьиэтигэр киирбит-тахсыбыт киһи ардыгар күөрт күөртэһэр, илии-атах буолан көмөлөһөр.
Аҕыйах хонугунан ыһыы үлэтэ үмүрүйэн, бүтэй-хаһаа абырахтанан, саҥардыллан барыта орун-оннугар бүттэ. Тиэриллибит, боромньуламмыт бааһыналар уохтаах буордара өрө көппөйөн харааран сыттылар…
Арыылаах эбэ кырдалын тэллэҕэр дьулугураччы үүммүт кылбаа маҥан хатыҥнарга куртуйахтар түһэн куллугураһаллар; сайыҥҥы чыычаах эгэлгэтэ, арааһа ситэри кэлэн, күн араас саҥа-иҥэ тохтообокко күйгүөрэр. Хонууга, сыһыыга, өтөххө – чаҕыл күн анныгар: муостаах туйаарардар, мас күөрэгэйдэрэ дьырылыы-дьурулуу ыллыыллар. Сардьыгынайа көтөн көй салгыҥҥа уйдаран эгдэс гынан кый үөһэ тахса-тахса, көстүбэт мэһэйтэн иҥнибиттии өгдөс гынан тура түһэ-түһэ кур от, сэтиэнэх быыһыгар түһэн, тэбэнэттээх оҕолуу кирийэллэр. Көрдүгэн, уу хонон мустубут аҥхалаат сирдэр эрдэлээн тыллар чэчиктэринэн кэрэтик симэннилэр… Халдьаайы саалыгар хойуутук тыллыбыт ньургуһуннар сиккиэр тыалга бигэтэн хоҥкулдьуһа хамсаатылар… Эбэлэр уһун кыс устата халыҥ хаппах буолан турбут муустара ньалҕарыйа уулланнар, ырбыылара кэҥээн өрө сүгүллэн хоҥноннор, тыал хайа диэкиттэн үрэр да ол хоту кытылга тиксэннэр хара буору хоруйаллар, кустук эгэлгэ өҥүнэн толбоннуран күлүмнүү-күлүмнүү күнүстэри-түүннэри ууллан саркааҕыран кырылыы, лыҥкыныы тохтоллор… Харса суох уолаттар хойобуун кустара үөскэ түстэҕинэ, үөл ураҕас мас тутуурдаах кытылга тиксибит мууһунан киирэн ылан тахсаллар. Ол уолҕамдьы, быстах быһыыларыттан – хайа эмит кырдьаҕастан, дьонноруттан мөҕүллэллэр…
Күнүскү өттүгэр дьиэ иһэ тыаһы иһиллээбиттии кураанахсыйар. Бары тустаах үлэбитигэр үрүө-тараа тарҕаһабыт. Арай эбэм Биэрэтин кытта дьиэ дьоно. Ол эрэн Биэрэ да балаҕаҥҥа бүгэн олорбот, таска тоотоҥноон тахсан бэйэтин дьаалатынан «түбүгүрэн» солото суох. Күн суоһуттан итииргээн утаттаҕына дьиэҕэ киирэн уу иһэн тахса-тахса сүрдээҕин оттомуран оонньуур. Баһыычаан доҕотторун Чоойуннааҕы кытары кутуйах, маттаҥаа, дьирики сырсыытыттан ордубат. Ыстаан, ырбаахы күн да аайы ыыра көтүллэр, тырыттар.
Настааччыйа бурдук ыһыытыгар сылдьан баран, билигин Маҥан Халдьаайыга оҕуһунан, молохоҕо эндирдээн тутуу маһа таһар.
Быркылаах сүөһүлэрэ – Мундулуҥдаҕа, Аллараа Уолбуттар – Томтор Суукка сайылыктарыгар көһөн тигинээтилэр. Маҥан Халдьаайы сүөһүлэрэ бэйэлэрин олохторугар сайылыыллар. Бүппэт үлэ, бүппэт түбүк… Үлэ дьоло, түбүк дьоло… Эбэм этэр ээ: «Дьоллоох киһи мэлдьи үлэ-хамнас, түбүк үөһүгэр сылдьар…», – диэн. Кырдьык да оннук. Мин оҕус, ат миинэн иһэн – үлэ, түбүк үтүмэн үөрүүтүн туһунан өйбөр хоһуйан ботугуруубун:
Торҕо буруо туман курдук
Толоон сиргэ устан киирдэ,
Кырдал үөһэ турбут дьиэбит
Саҥа олох күнүн көрдө
Чигди хаарга атах тыаһа
Тиэргэн аайы хаачырҕаата,
Хотон аана үрүт-үөһэ
Үөрэ-көтө либиргээтэ
Үлэ күнэ үүнэн тахсан
Татым санаа сарбылынна,
Түбүк кэмэ тиийэн кэлэн
Быстах санаа умнулунна
Дьарык эрэ дьоллуур эбит
Санаа сиэбит сордооҕун,
Дьаныар эрэ үөрдэр эбит
Эрэй аалбыт эрэйдээҕин…
Мин эрэ маннык хоһуйуом дуо, саҥарар саҥалаах барыта, бэл көтөрдүүн-сүүрэрдиин кытта үтүө сааһы, саҥа, эйэлээх олох саҕаҕа сандаарбытын туойан чырыбынаһа-дьырыбынаһа ыллыырга дылылар…
Ыһыы үлэтигэр: оҕус сиэтиитигэр, боромньулааһыҥҥа сылдьан баран, билигин эмиэ сээкэй быстах-истэх үлэттэн соло суох. Дьиэ түбүгэ үгүс.
Оҕонньоттор сайыҥҥыларыгар бэлэмнэнэн от үлэтин тээбиринин көрөн-истэн сөхсүйэллэр, сэлбийэллэр, саҥаны да оҥороллор. Таска олорон, сорох хамсатыгар симинэн, сорох кумааҕыга эринэн табах тардан бусхата-бусхата, бииргэ түмсэн уһана-уһана арааһы бары ыаһахтаһаллар. Аны боруоскаһыт оҕонньоттор эмиэ бааллар: холтуунарыттан мэлии табаҕы кытаахтаан ылан сыҥсыйан баран ытырдан тоҕо бараллар, харахтарыттан уу-хаар баһаллар…
Чөөдүү Миитэрэй, Балаҕаччыга силпиэҕэ (сельпо) харабынайдыы барда. Аҥаар илиитэ төрдүттэн кэриэтэ суох киһи, хара үлэни үлэлиирэ ыарахан…
Огдооччуйа, Ылдьааттан сурук кэлтин кэннэ, Дьэримиэй оҕонньордооххо дьуккаах көһөн тахсан турар. Иһэ – лаппа биллибит. Баһыычаан маҥнай утаа ийэтин кытта тахсыһан баран, аҕыйах хоноот төттөрү көһөн күккүрээн кииртэ. Эбэтигэр убанан хаалан, туспа арахсан олоруон баҕарбат. Уол онон куруук биһигинниин, оттон Огдооччуйа, кэлин отой да быкпат буолла. Дьиэ иһигэр мэлдьи бииргэ алтыһа сылдьыбыт киһибит эмискэ тахсан барбыта, хайдах эрэ, киммит эрэ суох, тиийбэт курдук… Огдооччуйа төһө даҕаны тиэргэн нөҥүө ыалга дьуккаахтастар, биир өтөххө олордор, син биир суохтуубут…
Дьокуускайтан, Ылдьааттан сурук кэлтин нөҥүө күнүгэр, мин кэлиигэ бурдук сынньа турдахпына, эмээхсин кийиитиниин наллаан кэпсэппиттэрэ. Эбэм барахсан бэрт намыын, холку куолаһынан наар кийиитин санаатын эгди гына сатыыра, эгэ кэлэн уолбуттан атын киһиттэн оһоҕостоммуккун диэн сирэй-харах анньа сылдьыа баара дуо, дэлэҕэ даҕаны.
– Көһүмэ, тугун көһөҕүн… олорбутуҥ курдук олор… – диирэ.
Огдооччуйа хотуна тугу эмит саҥардаҕына, ыйыттаҕына – тута хоруйдаабакка сөҥөн олоро түһэ-түһэ, аат эрэ харата хардарара, хайыы-сах өрбөх курдук сымныар диэри имиппит табысхаанын тириитин тохтоло суох убахтыыра…
– Син биир сөбүлүө суоҕа… Саатар эрдэ сурук суруйбакка… Арахсыаҕа, син биир… Онон эрдэ-сылла тахсыбытым быдан ордук… – Огдооччуйа санаабыт санаатын кубулуппакка, эппитин этэ олороро.
– Ылдьаа ыгыма суоҕун бэйэҥ билэҕин… Сүрэҕинэн сөбүлээн холбоспут киһи арахсыа суоҕа, сэрэйэбин, тоҕо эрэ, оннук диэн… Уолугар (кылыныгар) Баһыычааҥҥа дэлэ буолбатах, таптыыра туома сүрдээх, уол да аҕатыгар элэккэйдэнэн биир оннук… «Хаһан кэлэр?..», – диэн мэлдьи ыйыта, сураһа сылдьаахтыыр буоллаҕа, оҕом барахсан…
Огдооччуйа кистии-саба, биилэммит харахтарыттан халыйан түспүт көмүскэлэрин уутун сотторун көрөн, мин, саҥаспын ис-испиттэн сүрдээҕин аһына санаан кэлэн, хата, бэйэм уйаргыах курдук буолбутум…
– …Һуох… Һин биир, хайдах эрэ, һатамньыта һуох… Ол оннугар… кэлин хайа буолар… сыһыанын биллэриэ буо… – Огдооччуйа синигэр түспүт киһилии сыҥааҕын быччыҥын күүрдэн сирэйин өрө эгдэс гыннаран ыла-ыла, умса көрө-көрө өрө тыынан ылара…
– Чэ онтон хайыахпытый… кэм-кэрдии, күн-дьыл бэйэтэ көрдөрөн иһиэ… – диэбитэ эбэм.
Ылдьаа – ийэлээх аҕатын батан бэрт холку майгылаах, ыгым санаа, быһыы сыстыбатах киһитэ. «Оҕото суох – ордук оҕомсох» дииллэринии, ыамайдар санааларын баҕас табан ымманытар дьикти айылгылаах. Оҕо аймах куттарын туттаран таптаан иилэҥкэйдэнэ, сөбүлээн сырса сылдьар дьонноро баар буолаллар. Биһиги Ылдьаабыт оннук дьоннортон биирдэстэрэ. Дэриэбинэҕэ баар кыра уолаттар чаачар саалара үксүлэрэ Ылдьаа оҥоһуктара. Эмээхсин уолун: «Оҕо куттаах айыллан төрөөбүт…», – диэччи. Мин маҥнай утаа, атах балай мээнэ ускаай сылдьан баран, Быркылаахха эбээ эмээхсиннээххэ саҥа кэлэ сырыттахпына, Ылдьаа миэхэ эргэ балаакка хаалбытын чөлүн талан кырыйан, дьууппа тигэн биэрэн турар. Ылдьаа, көр, өссө бэл дьууппа кытта тигэр иистэнньэҥ. Эр киһи иистэнэрэ, буолаары буолан кыыс оҕоҕо дьууппа таҥас тигэрэ сэдэх көстүү. Оҕоҕо чугас киһи, баҕар мин санаабын да алы гынаары, көтөҕөөрү гынта буолуо. «Биһиги Аанабыт лоһолдьуйар дьууппалаах…», – дии-дии, ордьоҕор тииһэ килэйэн күлэ олороро бу баарга дылы…
* * *
Улахан Баһылай тиргэлээн, Кыра Баһылай үлэтин быыһыгар сааланан куһу баһаан сиэтибит. Баһыычааннаах бараахтыыллар, икки сахсарыма бараах этэ чөркөй этиттэн итэҕэһэ суох. Кус да дэлэйэ сүрдээх. Көлүччэ, көрдүгэн ууларыгар кытта биир кэм хараара усталлар. Дэлэҕэ да «халлаан хараҥарар куһа» диэхтэрэ дуо. Кэлин, сымыыттаары, төрөөрү-ууһаары – аабы, маар, ээй сирдэргэ тарҕаннылар да, син биир киһи хараҕар көстөр араас кус эгэлгэтэ баһаан. Мууһа сулан бүппүт Арыылаах эбэбит үөһүгэр андылар түһэн халыҥнык үөрдээн бараннар биир үтүө күн суй гыннылар. Арай сыл аайы төрүүр-ууһуур олохтоох андылар хааллылар. Кураанах куһу киһи ааҕан сиппэт, тыыраахы, чөкчөҥө бииһин ууһа оннооҕор ордук элбэх.
Эбэбит арыытын кутатыгар: хоҥор, хара баттах тыыраахылар, тэкээхтэр, хоптолор, кураҕаччылар уйа туттан сымыыттыыллар. Тыҥырахтаах, сойуо тумустаах көтөр күөл арыытын ыксатынан көттөр эрэ өй-мэйдээх тулуйбат аймалҕанын тардаллар. Биир кэм быыһа-арда суох көтөн эймэнэллэр. Ол айылаах үгүс саҥа-иҥэ барыта холбоһон, киһи иилэн ылбат, арааран истибэт биир күрүс күйгүөрүн үөскэтэр. Ону истэргэ астыга сүрдээх. Дьиэ иһигэр киирдэххинэ биирдэ кулгааҕыҥ сынньанар. Сорсо кустара хайыы-сахха үөрдүһэн эрэллэр. Уончалыы-сүүрбэччэлии буола-буола күөлтэн-күөлгэ сулукучуһаллар. Сотору сүүһүнэн ахсааннаах халыҥ үөр буолуохтара уонна сыыйа-баайа түүлэрэ түһэн, туруттан сааран барыахтара…
Биһиги күүтэр-күүтүүбүт, кэтэһэр-кэтэһиибит – сэриигэ барбыт дьоммут. Баччааҥҥа диэри биир да киһи биллэ илик. Кэлин, урут суруллан баран муммут-тэммит биирдиилээн суруктар кэлитэлээтилэр. Саҥа, сонун сурук суох. Ону сорохтор «субу кэлээри сылдьан дьон тугу суруйуохтарай… сотору бэйэлэрэ биллиэхтэрэ…» дэһэллэр. Сэрииттэн эргиллиэхтээх холкуоспут дьонун олус диэн долгуйа күүтэбит. Балаҕаччылыыр аартыгы манаһааччы эрэ үгүс быһыылаах. Этэргэ дылы, эмээхситтэр, дьахталлар бары кулгаах-харах иччитэ буолбуттара ыраатта. Оҕолоохтор оҕолорун, кэргэннээхтэр кэргэттэрин төһөлөөх аймана ахтыбыттарын арай айбыт таҥара бэйэтэ эрэ ситэри билэн эрдэҕэ. Хас хонон турдах аайы, аны бөлүүн ким эмит кэлбитэ буолаарай диэн сонно тута бэйэ-бэйэттэн ыйыталаһыы-сураһыы, бырабылыанньа дьиэ диэки тиэтэйэ-саарайа харбыалаһыы, хабытайданыы. Балаҕаччылыыр суол аартыгар үүммүт арыы-арыы хойуу бөлкөй үөттэр, талахтар быыстарыттан аттаах эбэтэр сатыы киһи тахсан кэллэр эрэ дьахталлар: «Хайа, хотуйдаар, ол хайалара иһэрий, ылыҥ, сытыы харахтаахтар көрүҥ эрэ…», – дэһэ-дэһэ чарапчыланыы бөҕөтө буолаллар…
Сэриигэ барбыттаахтар урут дьоннорун төһө да ахта саныы сырытталлар, субу эргиллэн кэлэллэрэ чугаһаан истэҕин аайытын айманаллара ордук эбии күүһүрбүккэ дылы…
Кыайыы буолтун кэннэ аны Кырымааньыйа басыыстарын кытта куомуннаспыт ханнык эрэ дьоппуон диэн омук сэриитэ сүгүн бэриммэкэ ачыаһыра, сэриилэһэ сытар үһү диэн сурах иһилиннэ. Эмиэ үһү-таамах курдук иһиттэххэ биһиги сэриилэрбит сорохторо ол утарылаһа сытар дьоппуоннары «тобоҕолуу» барбыттар үһү диэн буолла. Бииртэн биир киһи, бииртэн биир боломуочунай кэпсэлэ. Араадьыйаҕа эмиэ ити туһунан биллэрбиттэр, кэпсээбиттэр диэтилэр… «Дьоммут, аны баччалаах кыайыы буолтун кэннэ, онно баран, быстах былаҕайга умса-төннө түһэн, суорума суолланыахтара» диэн биир туспа мучумаан, куттаныы, дьаарханыы, кэчэһии… Сорохтор: «Биһиги Кыһыл Аарымыйабыт оннооҕор Кырымааньыйа курдук, ити айылаах аан дойду улуу омуктарын аҕыйах хонукка хаардыы хааман үлтү тэпсибит, сүүнэ уодаһыны урусхаллаабытын кэннэ, ол эмиэ тоҕо, хаһан кыайаары өрө чобуорхайбыт, суудайбыт чолоҕордоруй доҕор…», – диэн дьоппуон омугу мөҕүттэллэр. Өссө кэлин отой да, олоххо-дьаһахха, күннээҕи үлэҕэ-хамнаска туох эмит сатамматаҕына, табыллыбатаҕына: «Оо, дьоппуон баара… дьэ дьоппуон эбит… дьоппуон курдук араҥый доҕор…», – диэн тыл дэгэтэ үөскээн хаалла.
* * *
Арыылаах эбэбит барахсан мууһа сулан, нэлэйэн-хотойон, оттонор ходуһалара сааскы халаан уутун тото иһэн нүөлсүйэн, сөлөгөй сүмэһиннээх күөх от күн сырдыгар тардыстан, кини эмиэ үрүҥ күн анныгар биир сайыннаах олоҕун олороору, хойуутук өрө үтэн бытыгыраан, сүһүөх анньан хойуостаҥнаан таҕыста. Саас, сайын кэлэн, туох барыта аламай күн анныгар ситэр-хотор, төрүүр-ууһуур. Сирэм күөх сир үрдүгэр баар бары тыынар-тыыннаах, оттуун-мастыын – сүрүн күүһүн үрүҥ күнтэн ылан чэчирии, силигилии ситэн тыллар, олоҕун салгыыр сиэмэтин хаалларар…
Үтүө күүстэр дьайыылара, ис-иһигэр киирдэххэ, тус-туспа, эҥин-дьикти уратылардаах эбит. Ытык кырдьаҕастар кэпсэллэриттэн иһиттэххэ, оннооҕор күн уотун дьайыыта – эр киһиэхэ уонна дьахтарга тус-туһунан буолар эбит. Эбээ эмээхсин этэринэн, күн сыдьаайар, угуттуур дьайыыта ордук эр киһиэхэ күүстээх үһү. Ол кини олоҕун оҥкула үрүҥ күнтэн үүннээх-тэһииннээх буолан диир. Оттон дьахтар дьылҕата ыйтан ыйдарыылаах. Ол да иһин эр киһини «күөгэйэр күнүгэр» сылдьар диэн сайыҥҥы күн, өрө дьэндэйэн, өрөгөйдөөн турар кэмигэр тэҥнээн, дьахтары «дьэлтэйэр дьэтигэр» сылдьар диэн толору туолбут ый дьэлтэйэн турар кэмигэр дьүөрэлээн этэллэр эбит… Киһи үс куттаах: ийэ кут, буор кут, салгын кут. Бу куттарыҥ үһүөн холбоһон, сөпсөһөн ис айылгыгыныын алтыһар эбит буоллахтарына – киһи этэ-сиинэ чиргэл, чэгиэн, өйө-санаата тобуллаҕас, кыайыылаах-хотуулаах, чөл туруктаах этэҥҥэ сылдьар. Ити гынан баран айылҕа сиэринэн, туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх, бүтэр уһуктаах… Дэлэҕэ да «киһи күннээх, балык ыамнаах» диэн өс хоһооно үөскүө дуо. Ол эрээри… Айылҕаҕа ордук чугас, аһаҕас эттээх дьон, аарыма ытык кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, өлүү диэн – саҥалыы, уратытык айыллан атын эйгэҕэ төрөөһүн үһү… Бу туһунан санааттан санааны ситимнээн, бардар-бара турар эбит буоллахха – бэйэтэ туспа, бүппэт, муҥура суох дьикти сэһэн…
Күөл балыга эмиэ, атын харамайдар курдук өрөгөйдөөн, сырыыргаан ылар кэмнээх. Ол – ыыр кэмэ. Бу кэмҥэ, балык ыамын уотаҕатын саҕана илимнээн, туулаан туттумахтаан хааллаххына, инники сиир аскын өлгөмнүк хааччыныаххын сөп.
Арыылаах эбэ киэҥ, мэндээркэй иэнигэр тыылаах дьон эрдиилэрин салбаҕа күн уотугар чаҕылыҥнаан уҥа-хаҥас тэлбиҥнэһэ усталлар.
Улахан Баһылай араас харахтаах хас да кыл илими үппүтүн бэрийэр. Баһылай солото суох кэмигэр илимнэри эбэм тардар. Мин эмээхсини кытары күн аайы балык астыыр түбүгэр түстүбүт. Арыылаахпыт сүрдээх бөдөҥ соболоох да, ыччат да балыктаах. Ардьаҕа быччыкы мэнээк киирэр, оттон илимнэрбит киэҥ харахтаах буоланнар наар лэһигирэс эрэ собо тутар.
