скачать книгу бесплатно
Чибдэбил:
Хаан уруугуттан тэскилээн
Син кырыыска бараҕын!
Үйэлээх сааскар удьуоргун
Харахтаабат гына андаҕай!
Ол өбүгэҥ бастакы дьүүлэ.
«Мас эмэгэт иннигэр…»
Мас эмэгэт иннигэр
Өйиндьэ андаҕайар.
Барыларын иннилэригэр
Өйиндьэ тыла өрөлөһөр:
Өйиндьэ:
Ньөлбуни каган түөһүгэр
Сүгүрүйүөм кэриэтин
Дьоммуттан арахсан быралыйыам,
Ыт курдук киэр үүрүллүөм!
Ийэлээх аҕаттан арахсар
Ыараханын да иннигэр
Уол оҕо санаата биир —
Ол кэриэтэ буруйум иһин
Абааһы аймах аргыстаныам.
«Өйиндьэ өбүгэ дьүүлүн…»
Өйиндьэ өбүгэ дьүүлүн
Күтүр киҥигэр ыллаҕа.
Аҕа-ийэ кэриэһэ диэни
Төрүт билбэккэ бардаҕа.
Орочон дьоҕус аймаҕын
Хаан уруутуттан араардаҕа,
Ахтыһыы-ытаһыы муҥун
Бастакы бу биллэҕэ.
«Нанахай диэн убайдара…»
Нанахай диэн убайдара
Урут Амары таҥнарта.
Ол амыдай туохтан оннук
Дьүгэлийтин билбэппин.
Кини кур суолун суоллаары
Өйиндьэ соруммут этэ.
Икки улахан удьуор
Туора хааман биэрдэ±э.
«Ити кэнниттэн сотору…»
Ити кэнниттэн сотору
Каганнар каганнара тэгмэр
Аатын ылбыт аҕа Чибдэбил
Таҥараҕа барбыт диэн аатырда.
Холботун үс салаалаах
Адам тииккэ ыйаатылар.
Уолаттар аҕаларын
Кэриэстээн андаҕайдылар.
«Удьуору бүтүн хаалларарга…»
Удьуору бүтүн хаалларарга,
Бииргэ ханыыны түмэргэ,
Туора ыал күһэлтиттэн,
Бүтүн хаалар туһуттан
Ыраах дьаадьыйан биэрэн,
Бүччүм сири булан баран,
Олохсуйарга баҕардылар.
Ньөлбуни баһылык буолла,
Каган титулун ылла,
Саатын-саадаҕын иилиннэ,
Дойдутун үстэ эргийдэ.
«Кинилэр эрэйдээхтэр…»
Кинилэр эрэйдээхтэр
Быстан-ойдон тиийэн,
Амар Сэрэндьэтин,
Эгдьэн[6 - Эгдьэн – улахан.] нам Сэлэнгэтин,
Лами күөл кытылын,
Өлэньэ Босагандьатын
Сир-дойду оҥостоннор,
Хара тыатыгар бултааннар,
Далай уутугар балыктааннар
Киһи-хара буолбуттара.
Оччоҕо эрэ
Өстөөх күөнүн утары
Үҥүү-батас көрсөр кыахтааҕа.
Ол күүһүн өҥө оҥостон,
Хас да үйэлэргэ өнүйэн,
Тигинээн олорбуттара.
«Хайа танмаритын курдук…»
Хайа танмаритын курдук
Хойуу ной буруолаах,
Халаан уутунуу күүстээх,
Эрчим, хоһуун дьонноох
Эвэскэн аймах удьуора,
Бэһэл эвен аатыран,
Увань хаана, «дьиҥнээх киһи»,
Тоҕуоруйан олорбуттара.
«Кинилэр чугас ыаллара…»
Кинилэр чугас ыаллара
Сүрдээх быһый кижи,
Билигин мөлтөөтөр даҕаны,
Сэрииһит удьуор бүрээт,
Бэрт үгүс дарбаан тыастаах
Курикэн омук баара,
Ханна эрэ кыргыс диэн
Атастар бааллара үһү.
«Манна кэлэн эвэскэннэр…»
Манна кэлэн эвэскэннэр
Сорох ыаллары кытары
Кырыктаах кыр өстөөҕө,
Сорох аймахтардыын
Уруулуу курдук эйэлээҕэ.
Кинилэр үтүө үгэстэрин
Кыра кыралаан ылбыттара,
Бэйэ сорох абыычайдарын
Атыттарга бэрсибиттэрэ.
«Оо, бу удьуор тыынын салҕаан…»
Оо, бу удьуор тыынын салҕаан
Дьиҥнээхтик киһитиппит
Табаларынан көспүттэрэ,
Таба ииттэн дьарыгыртара.
Көлөлөөх омук аатыран
Эвен Сибиири тунуйбут,
Истиэп устунан сэмсээбит,
Хоту-соҕуруу тиийтэлээбит.
Оҕо төрүүр
Сяньби сойууһун тобоҕун
Ньөлбуни каганкан сирдиир.
Үс аҕа ууһун биир-биир
Бөлөхтөөннөр өйөннүлэр.
Тэйдэр тэйэн, бардар баран,
Тюрк-каган судаарыстыбаттан
Быдан ыраах күрэннилэр.
Күннэтэ үтүрүллүүттэн,
Быһыта хадьырыллыыттан
Быстах эрэ уоскуйдулар.
«Мантан ыла сыал-сорук…»
Мантан ыла сыал-сорук
Дуоннаах син уларыйбатах.
Тыыннаах буолар иннигэр,
Булду бултуур туһугар
Киэҥ сири тилийэ сүүрүөххэ,
Иҥиир-күүс эрчимин
Харса суох туттуохха.
Күн ахсын ол оннук этэ.
«Наматкан удьуор ыччата…»
Наматкан удьуор ыччата
Ньөлбуни диэн аҕалаах,
Буркан диэн ийэлээх
Бэһэ эвен наматканнар,
Элбэх хаан аймахтардаах,
Кинилэр эрэ дэтэннэр,
Баһылык удьуор сураҕыран,
Бу дойдуга олорбуттара.
«Онно…»
Онно
Хотун Буркан дьонугар
Кистээн үөрдэр кэһиилээх.
Кини дьолуота сотору
Уолу төрөтөн дьоллуохтаах.
Оччоҕо үөрэн
Хара тыата дьигиһийиэ,
Далай уута долгуннуруо,
Ойууртан кыыллара кыҥыа,
Үрдүттэн көтөрө өҥөйүө.
«Оҕо төрүүр – киһи төрүүр…»
Оҕо төрүүр – киһи төрүүр.
Дарбаана суох буолуохтаах.
Көтөҕөөччү эмээхсин
Соҕотоҕун алгыахтаах.
Оҕо төрүү соруммутунан
Суукка иһинэн төрүөхтээх.
Малааһыннаах үөрүүтэ
Номнуо буолбут буолуохтаах.
«Ийэ Буркан хоһулайан…»
Ийэ Буркан хоһулайан
Үһүс хонугар төрөттө.
Уол оҕо одьунааһын,
Мөхпүтүнэн кэлээччи,
Хайалар төбөлөрүн
Логлорута хаһыытааччы,
