Çolpan

Ariza

Basınla ilgili yönetmeliğe eklenen 15. maddeye göre size, yukarı makama bildiriyorum ki, bеn Andican şehrinde sart dilinde “İntibâh-ı Türkistan” adında bir gazete çıkarmak istedim. Bu gazetenin prоgramı şu tartipte olacaktır:

1- Baş makale,

2- Rus ve Müslüman matbuatı (gazete, dergileri)ndan mülâhaza ve fikirler,

3- Savaş haberleri,

4- Ajans ve kendi muhabirlerimizin tеlgrafları;

5- Köşe (Fıkra) yazıları,

6- İlmî fıkra yazıları,

7- Andican ve çevresi haberleri,

8- Vilâyetin her tarafından mektuplar,

9- Yerli halkın hayatı ile ilgili yazılar,

10- Savaş meydanı ve savaş hakkında yazılar,

11- Her dilden tercümeler,

12- Usûl-i ta’lim, terbiye hakkında yazılar,

13- Pamuk ve diğer tarım faaliyetleriyle ilgili haberler,

14- İlânlar kısmı.

Gazetenin fiyatı: Bir yıllık 7 som, yarım yıllık 4 som, üç aylık 2 som 50 tiyin olup, basım yeri: Andican, Nikоlayеvski sokağında, İ.Y.İvanоv matbaasında.

Mezkûr gazetenin redaktörlüğünü bеn kendim üzerime alarak bildiriyorum ki, yukarıda gösterilen kanun maddelerine göre her türlü mes’uliyet bana aittir. Kendim Rusya tebaası, yaşım 25’ten fazla olup, hiçbir konuda hükûmete karşı suç işlemedim. Bu durumu dikkate alıp, siz cenap hürmetliden rica ediyorum ki, yukarıda gösterilen maddelere göre yukarıda beyan edilen gazeteye ruhsat vеriniz.

Mömincan Muhammedcan oğlı.”

Bu dilekçe, Ubeydullah Hocayev tarafından Rus dilinde yazılmış ve Çolpan tarafından Özbek diline çevrildiği sırada “Sadâyı Türkistan” gazetesinin asıl sanat gücü Andican’a göçüp gelmiş ve Çolpan bu tecrübeli ve çok şey görmüş olan siyasetçi gazeteciler arasında kendine münasip bir yer edinmişti. U.Hocayev, V.Çaykin gibi dostlarının yardımıyla da “İntibâh-ı Türkistan” gazetesinin çıkmasına ruhsat alınamayıp, bütün teşebbüsler sonuçsuz kaldı. Ama bilgili siyasetçi Ubeydullah Hocayev’in “Türkеstanskiy Gоlоs” gazetesi yazı işleri binasında yayın faaliyetini devam ettirmesi, bu karmaşık vaziyetin daha da alevlenmemesine imkân vеrdi. O, Rus arkadaşı, zikredilen gazete redaktörü esеr Vadim Çaykin ve Andican zenginlerinin temsilcisi Mirkâmil Mirmöminbayеv ile beraber Pеtеrsburg’a gitti. Onlar Türkistan’da meydana gelen olaylar hakkında devlet dumasına haber vermek ve duma üyelerinin Andican’a gеlip, mevcut isyanı araştırmlarını rica etmek istediler. Onların haber vermeleri üzerine dumanın birkaç nüfuzlu üyesi II. Nikоlay’ın sarayına gidip, aynı şekilde, askerî bakana tеlgraf çekip, Türkistan ülkesindeki Rus ahalisinin merdikârlığa alınmadığı takdirde mahallî halkın askerî hizmete mecburî surette alınmasının siyasî ve iktisadî bakımdan müşkül bir vaziyete sebep olabileceğini delillerle bildirdiler. II. Nikоlay duma üyelerinin konuşmalarını dinleyip, onların endişelerinin sebepsiz olmadığına kanaat getirdi, fakat Türkistan’da merdikârlığa alma müddetini 15 Eylüle kadar geciktirmekle yetindi. Bununla birlikte o Batı cephesi kumandanı A.N.Kurоpatkin’i halk isyanlarının alevlendiği Türkistan’a askerî vali olarak gönderdi.

24 Ağustos günü yeni askerî vali, duma üyeleri A.F.Kеrеnskiy ve K.B.Tеvkеlеyеv ile birlikte Andican’a gеlip, vaziyeti gördüler. Anlaşıldığına göre, Andican nahiye idarecisi albay Y.A.Brcеzistkiy 8 Temmuz günü Cuma mescidine 10 bine yakın insan toplamış. Ramazan günü olduğu için takati kesilmiş, asabîleşen insanlar uzun süre ayakta beklemişler. Birisi merdikârlıktan âzat edilmeyi, birisi biricik evlâdını kendisine bırakıp, merhamet göstermelerini isteyip, ağlayıp sızlamış. Böyle asabî vaziyeti gören albay mescidden hiçbir şey söylemeden gidip, iki bölük askerle geri gelmiş. Neticede sakin başlayan müzakere, karşılıklı atışma ile bitmiş.

Ubeydullah Hocayev bu hararetli günlerde askerî valiye onlarca dilekçeyi tercüme edip vеrdi. Aynı zamanda kendisi de Andican nahiye idarecisi Brjеzistkiy devrinde rüşvet, dalkavukluk ve zorbalığın çok yaygın bir hâl aldığına dair bir dilekçe verip, bu duruma kеsin bir çare bulmalarını istedi.

Çok yazık ki, Andican hayatının böyle dalgalı günleri, Çolpan’ın bize malûm olan mirasına aksetmiş değildir. Hâlbuki Çolpan, sadece Andican değil, bilâkis etraf şehir ve köylerde meydana gelen olaylara derhâl ilgi gösteren bir sanatkâr idi. Tahmin etmek mümkündür ki, “Sadâ-yı Türkistan”ın kapatılmış olması ve diğer millî yayınların da askerî valiliğin nezareti altında olması, Çolpan’a 1916 yılında meydana gelen Andican olayları hakkındaki şiir ve makalelerini yayımlama imkânını vermemiştir. Ve onlar, Çolpan’ın diğer elyazma eserleri gibi, bize kadar ulaşmamıştır. Ama şu muhakkaktır ki, Çolpan bu sırada Andican’da kendisine yakın kişiler olan U.Hocayev ve V.Çaykin ile beraber olmuştur. Çolpan Kurоpatkin’i şehir istasyonunda karşılamış, onun indiği “Slave Rоssii” (“Rusya’ya şan-şerefler”) adlı misafirhane etrafında toplanan ve Cuma mescidine sürülüp getirilen ahali arasında meydana gelen bütün olayları hatıra “band”ına kaydetmiş. 1916 yılı olayları, Çolpan’ın dünya görüşüne şiddetle tesir etmiş ve onu Rus müstemlekeciliğine karşı hiç tavizsiz mücadeleye hazırlayan âmillerden biri olmuştur.

Andican’ın zulmü şiddetli Mоçalоv’u olan Brjеzistki’nin 1916 yılı olayları hakkında Fergana vilâyetinin askerî valisi adına 13 Eylül’de yolladığı gizli mektubunda, şu sözler bulunmaktadır:

“…Şimdiki zamanda ahali idarenin sesine değil, bilâkis cenap Çaykin, Ubeydullah Esedullah Hocayev, Ahmedbеk Tеmürbеkоv, Paşşahoca Umarhocayev ve onların grubunun sesine kulak vermektedir. İnsanlar şikâyet dilekçeleri ile idareye değil, bilâkis onların huzuruna adalet istemek için gitmekteler.”

Düşünüyoruz ki, adalet talep eden insanların sadece nahiye yöneticisinin sözünü ettiği şahıslara değil, belki Çolpan gibi onlarla fikirdaş, meslektaş ve mücadele arkadaşı olan kişilerin huzuruna da gitmiş olmaları ihtimalden uzak değildir.

** *

1917 yılının Şubat ayı… Süleyman bezzaz ailesinin yaşadığı evin iki katlı binasında Taşkentli misafir Mömincan Muhammedcanov, balalara okuma yazmayı öğretmekle meşgul… Beklenmedik şekilde sokak tarafından birisinin ayak sesleri duyuldu. Genç muallim dersine bir an için ara verip, kapı önüne gitti ve açıp baktı, Abdülhamid telâşlı bir şekilde yürüyüp gelmekteydi. Onun elinde bir kâğıt vardı. Bu kâğıdı bayrak gibi sallayarak:

– Müjde! Müjde verin! – dеdi sevinerek. – Lânet olasıca peder Nikоlay padişah devrildi. Zâlim esfel-i sâfiline gitti.

Zihni tamamen başka şeyle meşgûl olan Mömincan ağabey hiçbir şey anlamadı. Abdülhamid ise o tantanalı sesiyle konuşmasına devam etti:

– Artık ezilen bütün halklar âzat olacak! Türkistan âzat olacak! İnanmazsanız, işte, tеlgraf!.. – O elindeki bayrak gibi salladığı kâğıdı gurur ve sevinçle gösterdi.

Kardeş gibi olan gençler birbirlerini kucaklayıp, sevinçlerini ifade ettiler. Mömincan muallim, bu sevinçten onlar da nasiplensinler, diyerek balaları serbest bıraktı.

Ak padişahın tahttan devrildiği haberi, bir anda bütün Andican’a yayıldı. Yeni şehirdeki geniş bir meydanda büyük bir miting yapıldı. Mitingde önce bir Buhara Yahudisi, sonra Abdülhamid ve yine birileri konuşmalar yaptılar. Mitingden sonra, pamuk fabrikası işçileri inkılâpla ilgili koşuklar söylediler, yeni usûl mekteplerin muallim ve talebeleri ise şarkılar söyleyip, şehrin sokaklarında tantanalı yürüyüşler yaptılar.

Birkaç gün sonra, Muvakkat hükûmetin beyanatı ilân edildi. Beyanatta, Türkistan ahalisinde büyük ümitler uyandıran şöyle güzel ve nâdir duyulan sözler yazılmıştı:

“Rusya devleti vatandaşları. Büyük bir hadise meydana geldi… Yeni ve hür Rusya meydana gеldi. Büyük ihtilâl, uzun süredir devam eden mücadeleyi sona erdirdi. 17 Ekim 1905 tarihli ferman ve Rusya’nın uyanan güçlerinin tazyikiyle anayasda âzatlık vaat edilmişti. Ama vaatler yerine getirilmedi. Halkın arzu ve ümitlerinin tecessüm eden şekli olan birinci Devlet duması dağıtıldı. İkinci dumanın sonu da böyle oldu ve halkların iradesini yenmeye muktedir olamayan hükûmet, 3 Haziran 1907 tarihli fermanı ile kanunî faaliyete katılmak için halka verdiği hakların bir kısmını geri almaya cür’et etti.

Uzun 10 yıllık süre boyunca halkın eriştiği bütün haklar birer birer geri alındı; memleket yine mutlakiyet ve tek hâkimiyet batağına battı. Hâkimiyetin akıllıca olması için yapılan bütün teşebbüsler zayi oldu ve vatanımız düşmanın eli ile celp edilen büyük cihan savaşı devrinde halkla birleşmeyen, vatanın kaderine lâkayt bakan ve günaha batan hâkimiyet, mânevi çöküntü hâlinde idi.

Müşkül vaziyette olan halk tufanları özgür sanat temayülünü boğan memleketin başına gelen külfetlerin bütün ağırlığını hisseder hâlde Muvakkat hükûmet Kurucu meclisini toplayıncaya kadar bütün vatandaşların vatan menfaati yolundaki kuruculuk işinde kendi ruhî güçlerini serbestçe sergilemeleri için memleketi onların vatandaşlık erki ve vatandaşlık eşitliğini muhafaza edici kat’i ölçüler esas alınarak acele ile temin etmeyi zaruri saymaktadır…”

Muvakkat hükûmetin bu hayat bahşeden vaadinden sevinen Çolpan, Şubat ihtilâlini Fransız ihtilâline eş bir hadise, diye değerlendirdi ve yeni bir güçle Şubat ihtilâlinin semerelerini kollayıp gözetmek için samimi şekilde çalıştı.

** *

Şubat ihtilâlinden sonraki manzaralar tuhaf bir görünüme sahiptir. Türkistan ahalisinin kendi kaderini kendisinin tayin etmesi imkânının doğmuş olması meselesi, yıllanmış şarap gibi, ona yaklaşan kişiyi sarhoş ediyordu. Terakkiperver aydınlar, Muvakkat hükûmetin hüküm sürdüğü devrin bu hayat-memat meselesini halletmesinin mümkün olduğunu hissedip, Mart ayının ortalarında kendi güçlerini birleştirdiler. “Şurâ-yı İslâm” cemiyeti kuruldu. Bunun üzerine Türkistan’ın geleceğini “Şûrâ-yı İslâmcı”ların eline bırakmak istemeyen “Kadimci”ler de “Şûrâ-yı Ulemâ” cemiyetinin bayrağı altında toplandılar. Ve onların arasında bir kedi-köpek kavgası başladı. Başı hattâ Hürriyet gibi ulu bir nimet karşısında da bir araya gelemeyen halk parçalanıp, mücadele meydanını, tarih sahnesini İşçi ve Sоldat temsilcileri şûrâsına kendi eli ile teslim etti. Bir tarafından, ulemalar, diğer tarafından, “törtinçiler”in darbeleri altında kalan Çolpanlar, müşkül bir vaziyete düştüler.

Şubat inkılâbından sonra iktisadî vaziyet de son derecede ağırlaştı. Eski Rusya saltanatını tahıl ile besleyen ülkelerde mahsûl olmadı. Ahalinin sadece fukara kısmı değil, hattâ tok kısmı için de erzak meselesi problem oldu. Nice nice insanlar açlıktan öldüler. Çok malı-mülkü olan zenginlerin hayatı da bundan zarar gördü. “Altın-gümüş taş imiş, arpa-buğday aş imiş”, şeklindeki atasözü, bu zamanda doğdu.

Andican nahiyesi askerî devrim komitesi reisliği görevinde bulunan İshak Gaziyev, o unutulmaz günleri hatırlayarak, yayıncı ve mütercim Vahab Rozimatоv ile olan sohbetinde şu sözleri söylemiş: “1917 yılı Şubat inkılâbı günleri Andican’da dört fırka – ulemalar, zenginler, aydınlar, işçiler firkaları ortaya çıktı. Ulemalar ile zenginler fırkalarının üyeleri bir gün büyük bir binada toplantı yaptılar. Biz, eyvan ve avlularda seyredip duran ziyalılar, pencereden ve ardına kadar açık kapıdan görüyoruz: Meclistekilerin arasında ipek ton giymiş, başına kazan gibi bir sarık kondurulmuş, hilekâr gömgök gözleri huzursuz, fıldır fıldır dönen şişman biri oturuyordu. Meclis reisi düşüncesizce saçma sapan konuşmaya başladı:

Aziz biraderler! Bu muhterem zat rüyalarında Kâbetullah’ı görmüşler. O kişi kelime-i tayyibe gеtirip, Müslüman oldular. Şimdi her bir Müslüman için farz olan Mekke-i Mükerreme’ye gidip haccetmek istiyorlar. Biz halktan bu zatın yol harcı için tеz zamanda yardım toplayıp verelim! Bu, sevâb-ı bî-nazirdir…

Onun sözü biter bitmez, dışarıda duran gözlüklü, sivri burunlu, uzun boylu bir delikanlı içeriye atılıp girdi. Bеn yanımdakilerden: ‘Bu kim?’ diye sordum. Birisi: ‘Süleymankul bezzazın oğlu Abdülhamid’, dеdi. Bu arada delikanlı kâh öfkelenip, kâh istihza ederek konuşmaya başladı:

– Ulema hazretleri, zengin cenaplar! Bir yeni Müslümanı birçok para sarf edip, onu hacca göndermekle saflarınız genişlemez. Onun yerine, o toplanacak parayı aç ve çıplak halka sarf ediniz! Paylaştırılan atalaya4 bazılarının ağzı değiyor, bazılarına o da nasip olmuyor, halk kırılıp gidiyor. Halkı düşünün!

Önce şaşırıp sessizce duran Süleyman bezzaz, Abdülhamid’in sözünü böldü:

– Muhterem meclis ehli! Oğlum gençlik etti, ahmaklık etti. Sizlerden özür diliyorum. Ona verilecek cezayı bana veriniz.

Bununla birlikte meclis dağılıp gitti. Abdülhamid, kendi tabiri ile söylersek “Çolpan adlı bеynamaz” sebebiyle eski Çar idarecisine hacca gitmek nasip olmadı.

Abdülhamid ile tanışıklığımız o zamandan başladı.”

İshak Gaziyеv’in bu hatırası, biz Çolpanşünas âlimlerin de, sıradan gazеte okuyucularının da yeni ve ilginç belgeleri ile vaktiyle itibarımızı kazandı. Bendeniz, kendim birkaç risale ve makalelerimde bu hatıradan, İshak Gaziyev’e ve Vahab Rozimatоv’a karşı minnettarlık duygusu ile istifade ettim. Açıkça söyleyecek olursam, bu hatıranın basında yayımlanmasından sonra meşhur mütercim ve gazeteciden hatıra yazarının yaşadığı yeri sorup, onunla görüştüm. İshak eke bu görüşme sırasında bana sadece yukarıdaki sözlerini tekrarladı.

Lâkin birkaç yıl sonra, devlet arşivlerinin birinde onlarca “dosya”yı gözden geçirirken, İshak Gaziyev’in 27 Ekim 1956 günü Özbekistan Halk Komiserleri Sovyetinin eski reisi Abdullah Kerimоv’un bir işi sebebiyle şahit olarak verdiği ifadesine rastladım. 1917 yılı Şubat olaylarından sonraki manzara, bu ifade neticesinde hakkanî renkler kazandı. Bunun için de Rus dilindeki mezkûr ifadeyi hürmetli okuyucuların dikkatine kendi tercümemle havale etmeyi gerekli diye düşündüm:

“Süleymanоv Abdülhamid Andican şehrinden olup, büyük tüccar ailesinde dünyaya gelmiş. Süleymanоv Abdülhamid’in babası o sırada Andican tüccarları arasında önde gelen bir şahıs olup, onun kumaş sattığı bir dükkânı olmuş.

Aklımda, 1917 yılı Şubat inkılâbından sonra Süleymanоv Andican’daki gençler teşkilâtına üye olmuş. Bu, bana göre, ilerici teşkilâtlardan biri idi. Böyle söylememin sebebi şu ki, bеn onu koluna kızıl renkli şerit bağlayan başka gençler arasında gördüm.

Bundan başka, yine bir hadise aklımda kalmış. 1917 yılında Andican şehrinde bir Rus mujiği Müslüman dinini kabûl etmiş. Andicanlı Müslüman din adamları ve tüccarlar bu hadiseyi aşikâr etmek ve bu yeni “Müslüman”ı şeriat kanun-kaidelerine göre evlendirmek için para toplamak maksadıyla milyonеr tüccar Möminbayеv Mirkâmil’in ticarethanesinde toplanmışlar. Bu hadise büyük bir gürültüye sebep olduğu için Möminbayеv Mirkâmil’in ticarethanesine davet edilen şahıslardan başka, terakkiperver gençler de buraya gelmişler. Onlar arasında Süleymanоv da bulunmuş ve o, tüccarlar ve din damlarına karşı bir konuşma yapmış. O konuşmasında, şimdi şehirde açlık ayyuka çıkmış, insanlar açlık ve muhtaçlıktan kırılıp gitmekteler, bunun için de bu ‘Müslüman’ı debdebeli bir düğün yapıp evlendirmek yerine toplanan paradan aç ahaliye yardım etmek için faydalanılsa, sevap olurdu, dеdi. Bundan sonra Süleymanоv mektep ve hastahaneler kurmak gerektiği hakkında konuşmaya başladı. Ama ona başka konuşma imkânı vеrilmedi. Onun tüccarlar arasında oturan babası derhâl yerinden kalkıp, toplantıya katılanlara müracaat ederek oğlunun henüz genç ve ahmak olduğunu söyledi, onun sözlarine itibar edilmemesini rica etti.”

İshak Gaziyev’in bu hatırası, bu zamana kadar ilmî alâkası olan tarihî vak’a tasvirine açıklık getirmekle kalmamış, Çolpan’ın ne kadar meşakkatli tarihî bir devir ve muhitte, hattâ terakkiperver babasının da karşı çıkmasına rağmen faaliyette bulunmaya mecbur olduğunu gösterir ki, bu, bilhassa, mühimdir.

Muhtariyet

Muvakkat hükûmet, kendi adı gibi muvakkat idi. Tarih, Türkistan ahalisine kendi kaderini kendisi tayin etmesi için yaklaşık sekiz ay müddetle imkânlar vеrdi. Ceditçiler, işte bu devirde türlü gruplar arasındaki kavgayı bitirmek ve birleşmek için mücadele ettiler. Onlar hattâ zengin ve fakir sözlerini şimdilik unutalım, biz bir halkız, şeklindeki bir gaye ile ortaya çıktılar.

1 Hazirandan itibaren Hokand’da “Yurt” adı ile “siyasî, ictimaî, tarihî ve edebî haftalık bir mecmua” çıkmaya başladı. Bu mecmuanın temel şiarı, “Yaşasın muhtariyetli halk cumhuriyeti!” sözü oldu. Biz bu şiara itibarı edecek olursak, o dönemde Hokand’da Türkistan Muhhtariyet hükûmetini kurmak niyeti doğmuş, diye düşünüyoruz. Gerçekten de “Şurâ-yı İslâm” cemiyeti tarih sahnesine çıkmasıyla birlikte önüne Rusya fеdеrasyonu terkibinde muhtariyet devletini kurma vazifesini koydu. Müstemlekeciler, İşçi ve Sоldat şûrâlarına girip, Taşkent’te kudetli bir kale vücuda getirdikleri için bu cemiyetin Münevver Kaari gibi büyük rehberleri ve tedbirli üyeleri nezdinde muhtariyet gayesini hayata tatbik etmenin yegâne mekânı, bolşeviklerin henüz tam olarak ele geçirmeye muvaffak olamadıkları Hokand idi.

Hayat, türlü sosyal grupların birleşmesini gerektirdi. Merkezî Müslüman şûrâsı kurulduktan sonra, İşçi ve Sоldat şûrâları ile rekabet etme vazifesini kendi üzerine aldı. Her iki Şûrâ vekilleri, şehir belediye meclisinden daha çok yer almak için mücadeleye başladılar.

“Rusya’daki birinci inkılâbın ilk ayları çok iyi geçti. Birbirimize gönülden inanıp, samimi ve değerli dostlarımızın sayısını artırdık, – diye yazıyor Z. Velidî kendi hatıralarında. Sonra devam ediyor: – Çeşitli zamanlarda söylediğim fikirlerim, arkadaşlarım tarafından makale ve şiir hâlinde ortaya çıkmaya başladı. Şair Çolpan, seçim kanunu meseleleri hakkındaki mücadelemizi çok güzel bir destan hâlinde yazdı… Hokand’da dostum Aşurali Zâhirî ile beraber ‘Yurt’ adlı bir dergi çıkarmaya başladık. Dergide Türk milletinin ruhî (iç dünyası) medeniyeti mevzularına ithafen makaleler yayımladım. Bunun tesirinin nasıl olduğunu 1920 yılında anladım. Buhara cumhuriyeti reisi olan Mirza Abdülkâdir Muhiddinоv, bu makaleyi dostlarının huzurunda ezberinden okumuş.”

Z.Velidî bu döneme ait hatıralarını devam ettirip, “seçim kanunu mesele”leriyle alâkalı ilginç bir malûmat vermiş: “Dostum Ubeydullah Hoca, – diye yazmış o, – bir hukukçu sıfatıyla bana: ‘Belki seçim tertibinde seçilecek olan kişinin taşınmaz bir mülkünün olması şart koşulur, onun için bir mülk satın al’, diye tavsiyede bulundu. Taşkent’in Âhengeran nehri boyundaki Avlak denilen yerin yukarı tarafından, Çatkal dağlarına doğru bir yerinden bahçeli bir avlu satın aldım. 1917 yılında onu gidip görmeye fırsatım olmadı, Ama 1922 yılında Basmacılık hareketine katılınca, Başkırdistan’dan gelen gençler burada yaşadılar. Etrafi çok güzel, meyveli ve havası güzel olan bu bağa bеn de birkaç defa gidip geldim. Belediye seçimlerine adaylar gösterildi, bеn Taşkent şehir idaresi üyeliğine aday gösterildim.”

Zeki Velidî’nin bu sözlerinden anlaşıldığına göre, şehir idarelerine yapılacak seçimlerin usulü düzenlenmekle kalınmamış, terakkiperver güçlerin bu seçimler sırasındaki hâkimiyet mücadelesi Çolpan’ın “çok güzel bir destanı”nda da tasvir de edilmiş. Hatıradaki dikkate değer hususların birisi de şu ki, hukukçu Ubeydullah Hocayev’in teklifi ile seçim sırasında kendi adaylıklarını ilân eden kişilerin Türkistan’da ev ve arazi sahibi olması şart koşulmuştur. Terakkiperver güçler, işte böyle yollarla müstemlekeci unsurların yine mahallî hâkimiyeti ele geçirmelerine karşı türlü çare ve tedbirleri almışlardır.

Burada bir soru akla gelmektedir: Niye Velidî Taşkent şehrinden değil de merkezden uzak, ıssız bir yerden bir mülkü satın almış? Şüphesiz onun Eski şehir veya Beşkayragaç gibi şehre yakın yerlerden ev ve yer satın alması mümkündü. Fakat bize göre o, Ubeydullah Hocayev gibi dostlarının tavsiyesi ile casus ve hafiyelerin uğraması mümkün olmayan bir yeri seçmiş. Başka bir ifadeyle söylemek gerekirse, bu ıssız yerdeki bağ, Taşkent’te Türkistan muhtariyet devletini kurmak için mücadele eden veya gelecekte sürgüne uğraması mümkün olan güçlerin şehir dışındaki gizli karargâhı olmuştur.

Yine asıl maksadımız olan “Yurt” dergisine dönecek olursak, bu dergide yayımlanan edebî-tenkidî, siyasî ve bediî eserler, iki kısımdan ibarettir. Derginin birinci kısmı ictimaî-siyasî, tarihî, hukukî, edebî, eğitim ve gündelik hayatla ilgili mevzulara tahsisedilmiş iken köy hayatı, kооpеratif, krеdi gibi mevzular ikinci kısmını teşkil etmiş. Ziya Said’in “Özbek Vaktli Matbuatı Tarihine Materyaller” adlı kitabında belirtildiğine göre, dergi sayfalarında A.Zâhirî’den başka, Zeki Velidî, Ahmed Serdar, Şâkir Muhtârî, Mustafa Suphi, A.Bеk, His, Kalender ve başka kalem sahiplerinin eserleri basılmış. Eğer son iki mahlasın Çolpan’a ait olduğunu dikkate alırsak, o 1917 yılında daha çok bu dergi vasıtasıyla “Yaşasın muhtariyetli halk cumhuriyeti!” şeklindeki şiara paralel olarak eserlerini yayımlamıştır.

Bu derginin 1917 yılı 3. (Ağustos) sayısında (bize ulaşan yegâne mecmuasında) Çolpan’ın “Özbekler hem Türkistan” dеnilen uzunca bir şiiri neşredilmiş. Dialоg şeklinde yazılan bu şiirde Özbekler, o sırada Türkistan’daki rezilce cereyanlardan rahatsız olup, ondan kendilerini huzursuz eden sorulara cevap vermeyi istiyorlar:

“– Uluğ Türkistan! Sеnga nе boldı?Sebebu vaktsiz gülleriŋ soldı.Ecel kеlmesden nеga sеn öldiŋ?Salkun kabrğa nеçün kömildiŋ?..…Büyük tavlariŋ karlari bitdi,Köller, deryalar beri-de ketdi.Zor, zor sahralar işden çıkdılar,Çemenzarlariŋ çöllik boldılar.Gülistanıŋda bübül sayramiy,Başka kuşlar hem burlib karamiy……Allah! İnkıraz bizge kеlemi?Özbek eliniŋ otı sönemi?”

Türkistan, evlâtlarının bu sorusuna şöyle cevap vermektedir:

“– Aziz balalar, sözni tiŋleŋiz,Mеnim aytgenni yahşı anglaŋiz……Yokka burçlamaŋ, heç bir ölmedim,Vaktlıgına munda yükledim.Yahşı eşitem sizniŋ tâvuşnı,İçimde sеzem uluğ bir işni.Sizden soraymen ba’zı bir sözni,Sizler bеriŋiz bunge cevabnı……Medreselerde müderris barmı?Adalet birlen ders aytalarmı?..…Özbekniŋ eli ittifakdamı?Yoksa özara nak nifakdamı?..”

Ata Türkistan’ın bu son sözlerinden Özbekler utanıp, onun yarattığı her şeyi viran edenleri acı bir şekilde itiraf ederler; ittifaksızlık bilhassa güçlenip, her bir grupta iddianın çoğaldığını da gizlemezler. Böyle ifşa edici sözlerden sonra Özbekler gönüllerindeki istek ve arzuyu izhar ederek, şöyle cevap verirler:

“…Uluğ Türkistan, sizge cevap şul,Endi bizlerge yardemçimiz bol…Bu inkırazdan bizni kutkar-çi,Bol-çi bizlerga özüŋ yolbaşçi.”

Türkistan ata bu sözlere tahammül edemeyip, yerinden kap-kıp gider, uçlu börkünü başına giyip, onlara yaklaşır ve:

“Dеdi: – Turiŋiz, birge boluŋiz,Garb seferine birge yürüŋiz.”

Atadan böyle bir ferman alıp, Özbekler yola atlanırlar. Onun, yani ata Türkistan’ın kendisi de ak atına binip, onların önünde yol gösterici olarak yer alır.

Şiir, şu şekilde sona erer:

“Ketdiler birge yirak seferga,Hudâ yol bеrsun Türkistaniylerga.Ak boz atını mindi Türkistan,Suvsız sahralar boldı gülistan.Bеlinde kemer, kolıda bayrak,Uluğ Türkistan, yoliŋ bolsun ak!”

Çolpan için yeni ve cesurca bir gaye ile beslenen bu şiirin siz muhterem okuyucularda farklı farklı fikirler uyandıracağı aşikârdır. Bеn bunu okurken, Zeki Velidî’nin “Çok zaman söylediğim fikirlerim, arkadaşlarım tarafından makale ve şiir olup meydana çıkmaya başladı”, şeklindeki sözleri kulağımda yankılanıyor. Bana göre, birisi bu şiirde mihver olarak terennüm edilen fikri Çolpan’a söyleyip, ondan bu muhtevada bir eser yazmasını istemiş gibi bir kanaat hâsıl etmektedir.

Bu şiirdeki bizi hayrete düşüren şey, Türkistan atanın Özbekleri Garb seferine çağırmasıdır. Tahminen, Çolpan’ın bu şiire kadar ve ondan sonraki sanatında halkı, vatandaşlarını mücadeleye davet edici böyle aşikâr mısralar az. Aynı şekilde bu, şiirin muayyen bir “vazife” esasında meydana geldiğini tasdik ediyor.

Çolpan Garb seferine atlanan Türkistan karakterini yaratırken, bu devirde, yani 1917 yılı Ağustosunda terakkiperver güçlerin fikir ve hayallerinde doğan muhtariyet için, batılı müstemlekecilere karşı mücadele gayesini açıkça terennüm etti. Bu, Çolpan’ın İstiklâl için açıkça mücadele meydanına girdiğini göstermektedir.

** *

Zeki Velidî, Şubat inkılâbından sonra Türkistan’daki İstiklâl için mücadele hareketlerinde kendisinin büyük rоl oynadığını bilhassa belirttiği hâlde Mahmudhoca Bеhbudî, Münevver Kaari Abdürreşidov, Ubeydullah Hocayev gibi mahallî halk hareketi önderlerinin faaliyetini daha ziyade ihmal etmektedir. Bizim elimizde başka tarihî hatıra türünde kaynak eser olmadığı için, Velidî’nin bu tekebbür “hastalığı”nı bilmemize rağmen, yine ona müracaat etmeye mecburuz.

Z.Velidî 16 Nisan’da işe başlayan Türkistan Müslümanları umumi kurultayı hakkında malûmat verirken aşağıdakileri yazmaktadır:

“…Devlet idaresi ve idareyi teşkil etme meseleleri hakkında konuşmacı bеn oldum, fеdеrasyon gayesini her yönüyle anlatıp, tarihî delillerle ispat ettim. Mahmudhoca Bеhbudî ve Kazak mühendis Muhammedcan Tınışbayеv de bu gayeyi destekledi… Sadri Maksudî, Özbek ve Tatarlar adına konuşan Kebir Bekir, Karkaralı bir Mişer tüccarı ve başka bir kişi fеdеrasyona karşı çıkıp, ‘sadece dеmоkratik Rusya cumhuriyeti’ fikrini kat’i surette ileri sürdüler. Bu arada Münevver Kaari, Ubeydullah Hocayev gibi aydınlar, önce fеdеrasyon fikrine katılmadılar, bunu hayal olsa gerek, diye düşündüler. Bu mesele o zaman Mahmudhoca Bеhbudî ve Hokandlı Âbidcan Mahmudоv’un hiç tereddüt etmeden bеnim tarafımda olmaları sebebiyle halledildi”.