Сират күпере / Мост над адом

Мирсәет уйлап куйды: менә шушы күршеләрне генә алыйк. Гомер буе эштән башлары чыкмый. Гаилә башлыгы җәй буена басудан кайтып керми. Йә урманга утынга куалый атын, йә болынга печәнгә төшеп чаба. Хатыны су ташый, җиде-сигез баланың керен юа, өс-башларын хәстәрли, ашарларына пешерә. Бакча һәм өй тирәсендәге тавык та чүпләп бетерә алмаслык мәшәкатьләрендә кул астына керә башлаган уллары, кызлары да гел булышып кына тора. Гаиләләрендә бер дистәгә якын кеше, һәммәсе исән-сау, сәламәт. Ачлыктан да интекмиләр. Әмма бәхетле дип әйтеп буламы үзләрен?..

Бер дә арткан җирләре юк, һаман нидер җитми, һаман нидер кирәк. Әле генә, кемнәндер сукранып, тавыкларын тирги-тирги, ишегалдында әниләре йөри иде. Кичә капка төбендә әтиләре дөньядан зарланып торды. Бүген әнә малайның кәефе киткән…

Балтасын дәү тумранга чабып, өйгә йөгереп керде Мирсәет, кулына каләм алды һәм башына килгән фикерләрен ашыгып-кабаланып язарга кереште: «Кешеләрнең бәхетсезлеге, чарасызлыгы һәм фәкыйрьлеге нидән? Кеше ни өчен газап күрә, төрле түбәнлекләр һәм рәнҗетүләргә дучар ителә? Кеше нигә бер-берсенә яман эш кыла, бер-берен талый яисә үтерүгә барып җитә?.. Көчле нигә көчсезне рәнҗетә? Кешеләр генә түгел, ни сәбәпле илләр, дәүләтләр сугыша?.. Миңа калса, һәммәсенең сәбәбе уртак: кешеләр бер-береннән аерылган, үзе өчен генә яшәргә күнеккән.

Әгәренки һәр кеше, үзен генә кайгыртудан ваз кичеп, бөтен кеше мәнфәгатьләре өчен яшәргә керешсә, шул көннән, шул сәгатьтән башлап дәүләтләр арасында сугышлар, кешеләр арасындагы ызгыш-талаш һәм рәнҗетешүләр юкка чыгачак, һәркем бер дәрәҗәдә үк бәхетле һәм тук булачак».

Дәфтәр битенең түбәнге почмагына «1912 сәнә 10 гыйнвар, Мирсәет Солтангалиев» дип имза куелды.

Ниятләрне тормышка ашырырга гына калды хәзер, шуңарга ирешүнең юлларын, чараларын ачыкларга. Әмма хәзергә әле ул ялгыз. Язганнары, уенда йөрткән фикерләре белән күп мәртәбәләр уртаклашырга итенеп карады, ләкин үзен аңлаучы, фикерләрен уртаклашырга җыенучы гына табылмады. Тышкы дөнья, зур шәһәрләр белән элемтәсе булмаган ерак татар авылында кем аңласын соң аны?! Синең бөтен кешелек турындагы хыялларың нәрсә аларга… Авыл мужигының тамак ягын кайгыртасы, өен җылытасы, өс-башын бөтәйтәсе бар… Акылдан шашкан дип әйтмәсәләр дә, аның кебекләр турында «хыялый» гына диләр шул…

* * *

Ниһаять, 1913 елның язы җитте. Язгы айларда Уфа шәһәренә үзенә бер ямь өстәлә.

Апрель урталары. Кыеклардан тамчы тама. Урал таудан агып төшкән гөрләвекләр буенда, кәгазь көймә агызып, малайлар йөгерешә. Каен ботакларында әле яңа гына кайтып төшкән сыерчыклар талпына. Баш очында җылы кояш, чалт аяз көн… Губерна земствосындагы мәшәкатьләреннән аерылып, урам әйләнеп, тимер юл вокзалы тирәләреннән урап кайтырга дип чыккан иде Мирсәет, вокзал янындагы аулак почмакта байтак кына кешеләр җыелып торганын күрде. Кемдер сөйли иде. Үтеп-сүтеп йөрүчеләрдән бер төркем кеше тегене уратып алган да дикъкать белән тыңлый. Сөйләүче үзе күренмәсә дә, кайбер сүзләре ишетелеп-ишетелеп китә. Сирәк-мирәк башкорт сүзләре кыстырып, татарча сөйли иде ул. Мирсәет өчен бу аеруча кызык тоелды. Казан белән хушлашканнан соң күргәне дә, катнашканы да юк иде аның мондый митингларда. Ике уйлап тормыйча, ул да әлеге төркемгә килеп кушылды.

Әйләнә уртасында таза гәүдәле мәһабәт бер ир-ат басып тора иде. Яше утыздан артык булмас. Яңаклары җәенке, күзләре кысыла төшкән, пәке белән кырылган ялангач баш. Әмма чәче, сакал-мыеклары шомырт кара икәнлеге әллә каян беленеп тора. Өстендә шактый ук таушалган хәрби гимнастёрка, аякларында күн итек. Кәгазь төргәге кысып тоткан уң кулын болгый-болгый, нотык сөйли. Онытылып, мавыгып сөйләгәнгәдер, сүзләре йөгерек, теле телгә йокмый үзенең. Аның аермачык булып ишетелгән беренче җөмләсе үк Мирсәетнең колагын үрә торгызды:

«Кеше җир йөзен буяп, былчыратып бетерде, табигатьнең ямен, җүнен җибәрде. Җир йөзендә көн күрүче кешеләрнең хәзер бәясе сукыр бер тиен. – Оратор, фикерен расларга теләгәндәй, аяк астына лач итеп төкереп куйды һәм гимнастёрка якасының ике төймәсен ычкындырды. – Якты дөньяда яшим дип йөрүчеләр – ике аяклы паразитлар – язмыш корбаннары гына. Күптән җир йотарга тиеш үзләрен…»

Очраклы рәвештә генә әлеге төркемгә килеп кушылган Мирсәет калтыранып, чирканып куйды. Үзе кебек бирегә очраклы рәвештә килеп эләккән, поезд көтеп торган авыл агайларын, шәһәргә катык-сөт сатарга килгән җирләреннән үтеп барышлый тукталырга мәҗбүр булган сала карчыкларын кызганды ул. Алар бит моны: «Сөйләгәч – дөресен сөйли торгандыр… Дөнья күргән ир уртасы кеше юкны сөйләмәс», – ди-ди тыңлыйлар һәм, авылга кайткач, һичшиксез, күргән-ишеткәннәрен туган-тумача, күрше-күләнгә җиткерәчәкләр.

Тыңлап торган җирдән үзенең ничек чәчрәп чыгып сорау биргәнлеген дә абайламый калды Мирсәет:

– Син кем?.. Мәсләгең ни?! Һәм дә үзең нәрсә тәкъдим итәсең?..

Әйләнә уртасында басып торган гайрәтле оратор сүзен бүлдерергә җөрьәт итүчегә маңгай аша, куе чем-кара кашлар астыннан сөзеп карады.

– Мин – анархист, – диде, аннары, бер горурлык белән гәүдәсен турайта төшеп. – Син әле капка астыннан йөргәндә, без инде Питерның үзендә Бишенче ел революциясен ясадык, энекәш. Ирек, азатлык яулап кан түктек… Бүлдермәгез мине! Сүземә тыгылганны өнәмим мин!

Шактый ук тәкәббер һәм кызу кеше булып чыкты бит әле оратор. Мирсәет хәтта уңайсызланып куйды. Нигә бүлдерәсең инде, энекәш, дигән сыман, бөтенесе аңарга карады… Ә шулай да ул китеп барырга ашыкмады, үзен кызыксындырган сорауга җавап ишетәсе килә иде. Ул үҗәтләнеп соравын кабатлады:

– Анархист ни-нәмәрсә тәкъдим итә инде?..

– Бары бер юл белән генә тазарту мөмкин хәзер Җир шарын, – диде оратор. Сорау бирүчегә ачуы басыла төште булса кирәк. Уйланып җитди аһәң белән аңлатырга кереште: – Ысулы бер генә. Кичекмәстән, кешелекне төрле сырхаулардан азат итәргә кирәк. Бүгенге кешенең туксан тугыз проценты җир ашлаудан бүтән бернигә ярамый. Бары бер проценты гына рухи һәм физик камиллеккә ия. Кешелек нәселен шулар дәвам иткәндә генә, табигать үзенең беренче матурлыгына ирешәчәк… Әгәр дә мәгәр, – дип, анархист бер мәлгә уйга калган атлы булып торды, – аллалар кодрәтенә ия булсам, төймәгә басуга, бар планнарым тормышка аша торган тылсым уйлап табар идем…

Анархистның тукталырга исәбендә дә юк иде. Тыңлап торучылар сафы гына сирәгәйгәннән-сирәгәя барды. Мирсәет белән янәшә басып торган бер агайның аты-юлы белән сүгенеп китеп баруы кызык тоелды.

– Киттек, энекәш, – диде ул, фикердәшенә дәшкән сыман, кулын Мирсәетнең җилкәсенә салып. – Моның сүләгәннәре шул төшемне сөртергә дә ярый торган түгел. Үгез урынына җигеп, тырмага чыгарырга иде үзен!..

Һәркемгә ишетелерлек итеп әйтте сүзләрен. Кызык табып, шырык-шырык көлеп алучылар да булды.

Әмма берәүгә дә иярергә ашыкмады Мирсәет. Кешелекне «сәламәтләндерү», табигатьне «сафландыру» турында яңадан-яңа идеяләр сибүченең фикерләре белән килешмәсә дә, әлеге оратор аның игътибарын җәлеп итәргә өлгергән иде. Юк, акылдан шашкан кешегә охшамаган ул, гадәти бер мавыгучан кеше. Әмма шул гадәтилегендә күпме хикмәт бар. Үз-үзенә ышанып, үз сүзләреннән бер тәм табып сөйләшүе генә ни тора? Аннары – кыюлыгы! Кара реакция елларында, вокзал янына чыгып, шундый нотык сөйләү өчен, ай-һай, байтак кыюлык кирәктер ул!..

Уендагы – телендә дигәндәй, Мирсәет шунда янә аны бүлдереп сорап куйды:

– Полицай килеп үзеңне кулга алыр дип тә курыкмыйсыңмы?

Анархист, «тагы синмени әле бу?» дигән сыман, аңа таба карап куйды. Бу юлы инде кызмады, ачуланмады да. Аңламаган атлы булып, кайтарып сорады:

– Кемнән?..

– Полицайлардан.

– Ә нигә мин алардан куркырга тиеш? Алар миннән курыксыннар. Алар түгел, мин ясарга җыенам Бөтендөнья революциясен… Мин Питерда булган кеше!

– Тылсымлы төймәгә басып ясыйсыңмы ул революцияне?

Үзе белән шулай аяк терәп сүз көрәштерергә җыенучы егетне күреп, канәгатьләнеп тамак кырып алды теге, як-ягына каранды – алар икәүдән-икәү генә торып калган иде. Үтеп-сүтеп йөрүчеләр таралышып беткән.

– Нәрсә, мин сөйләгәннәр көлке тоелдымы әллә? – дип сорап куймасынмы шунда оратор. Бу инде гадәти җир кешесенең кызыксынуы иде. Әле генә югарыдан торып нотык сөйләгән зат гүя шул мәлдә аяклары белән җиргә орынды.

– Көлке икәнлеген үзең белмисеңме?

Шул рәвешле, тоташтан сорауга сорау белән җавап алышу китте болар арасында. Уйга калып торды анархист, җавапны ни рәвешлерәк кире кайтару хакында баш вата иде булса кирәк. Ихлас ачылып китәргә – иртәрәк, каршысында басып торучы егетнең кем икәнлеген белми ич әле. Эттән алып эткә салгандай тиргәп атар иде үзен – бер ялгызы торып калачак. Яхшымы-яманмы, ничек кенә булмасын, моның бит әле үзе белән сөйләшергә нияте бар күренә.

Кулындагы кәгазь төргәген, урталай бөкләп, куен кесәсенә тыгып куйды да, гел көтмәгәндә ачылып китеп, Мирсәеткә кулын сузды теге.

– Беткән баш беткән, әйдә, танышыйк булмаса. Гәрәй Кодрачев.

– Мирсәет Солтангалиев. Укытучы булам.

Исем-фамилиясенә исе китмәде. Мирсәетнең кем булып эшләвен ишеткәч, яңа танышы җанлана төште кебек.

– Бәй, туганым, – дип, авызын ерып көлеп җибәрде ул. Кочакларга җыенган кеше сыман, бер ихласлык белән, колачларын җилпеп алды. – Мин дә халык укытучысы… Син дә… Бер сукмактан йөрибез, ике чабата – бер кием икәнбез ләбаса…

Билгеле, Мирсәет аның кочагына ташланырга ашыкмады. Мөмкин кадәр җитдилеген саклап җавап кайтарды:

– Сукмаклар бер булса да, юллар аерым безнең. Тоткан мәсләкләребез төрле.

Кодрачев та исәнләшкән-танышкандагы эчкерсез самимилегеннән арынырга мәҗбүр булды. Итекләрен итеккә сугып алды да гимнастёрка төймәләрен сәдәпләде. Күрәсең, бу – аның эче пошканда башкара торган гадәтедер.

– Юллар аерым дисең инде, ә? – Тамак кырып куйды Гәрәй Кодрачев. – Әйдә, бераз йөреп киликме соң әллә булмаса… Кай тарафларга юл тотасың?.. Минем вакыт бар, озата барыйм бераз.

Ике укытучы язгы урам буйлап янәшә атлап китеп бардылар. Күпне күргән Уфа вокзалы артта калды. Язмышлары шактый охшаш булса да, сүзләре сүзгә бәйләнә алмый аптыратты. Мәктәп, авыл һәм туган-үскән яклары турында хәбәрләшеп алдылар. Гәрәй Кодрачев та аның кебек үк күптән түгел генә Уфага килеп урнашкан икән, моңарчы Урал тау куенындагы бер башкорт авылында мөгаллимлек иткән. Ул да калага фикердәшләр, мәсләктәшләр табу уе белән килгән.

Кодрачев, җай чыгуга ук, Мирсәеткә баядан ук бирергә җыенган соравы белән мөрәҗәгать итте.

– Мине син тыңладың, – диде ул. – Инде сөйлә: үзең нинди мәсләктәсең?..

Үзенең ни теләгәнен, максаты, хыялы нидән гыйбарәт икәнлеген яхшы белә Мирсәет. Бу хакта аның күп мәртәбәләр уйланганы бар. Ә менә ничек шул уй-хыялларны кыска гына итеп аңлатып бирергә… Бу җиңел эш түгел.

– Мин, киресенчә, һәркемнең бәхетле булуын телим, – диде ул, үзенең кем белән янәшә атлап барганлыгын искә төшереп. – Кем булуына, кайсы милләт һәм нинди дәүләттән булуына карамастан, җир йөзендә яшәгән һәммә кеше бер дәрәҗәдә үк бәхеткә лаек…

Гәрәй Кодрачевның ни рәвешле кабынып китүен күрүче булса икән шунда! Күрәсең, кешелек һәм дөнья хакында сөйләшү аның иң яраткан шөгыле, стихиясе иде булса кирәк. Мирсәетнең аңлатып бетергәнен дә көтеп тормастан элеп кенә алды:

– Бәй, туганым, – диде, куанычы белән уртаклашырга ашыгып. – Максатларыбыз бер үк түгелме соң безнең?!

– Түгел.

– Ничек «түгел»?! Синең дә җир йөзен сафландырырга, кешеләрне бәхеткә тиендерергә исәп. Минем дә!.. Болай булгач, язмыш безне үзе очраштырган…

– Юк, – дип каршы төште Мирсәет. – Син кешеләрне бернигә санамыйсың. Үлем телисең кешеләргә… Мәсләктәшем түгел, сыйнфый дошман булып чыгасың син миңа!

Үзенең хаклы булуын исбат итәргә ашкынган Гәрәй Кодрачев:

– Ашыкма әле, туганым, – дип, аның каршысына ук килеп чыга. – Максатлар бер безнең. Ысуллар гына аерылыша…

– Әйе, ысулларыбыз бүтән, – дип килешә Мирсәет. – Сәламәтме яисә гарип-горабамы ул, матурмы, әллә ямьсезме – кешеләр һәммәсе тигез. Аларның бер дәрәҗәдә үк бу якты дөньяда яшиселәре килә, бәхетле буласылары…

– Бәй, туганым, ул дөнья яктымы соң?! Һәммә кешеләрне дә бәхетле итә аласыңмы шул караңгы, салкын дөньяда?.. Әйт, ничек ирешергә уйлыйсың максатыңа?

Мирсәетнең авырткан җиренә кагылдылармыни, тирән сулап куйды. Нәкъ менә шул сорауга җавап таба алмый изаланган көннәре бит инде аның. Танырга мәҗбүр булды.

– Ничек икәнен белмим әлегә, – диде ул, уңайсызлану кичереп. – Ләкин башкаларны талау, үтерү юлы белән түгел.

– Мин дә кешегә бармак белән чирткән адәм түгел, – дип ачылды, үзенең асылына кайтып төште Гәрәй Кодрачев. – Ул «төймәгә басып», «туксан тугыз процент» дигәннәрем – игътибар җәлеп итү өчен генә инде. Колагын үрә торгызырлык сүз әйтмәсәң, сине тыңламый бит ул урам кешесе.

Кояшлы язгы көн белән хозурланып, Уфа урамнары буйлап озак йөрде алар. Аяк астында берөзлексез юеш кар һәм язгы су чыпырдады. Чолгаулары юешләнеп, тәпиләре чыераганны да тоймадылар.

Йөри торгач, үзләре дә белешмичә биек яр читенә – Агыйделгә килеп чыгылган. Елга өстендә, каралып-зәңгәрләнеп, калын боз ята иде әле.

Гел көтмәгәндә кулларын югары күтәреп, сабыйларга хас бер рухлану белән кычкырып җибәрмәсенме шунда Гәрәй Кодрачев:

– А-гый-дел-кә-әй…

Бераздан елга аръягындагы әрәмәлекләрдән әйләнеп кайткан тонык кына кайтаваз ишетелде: «Агыйдел-кә-әй».

Мирсәет күңелендә дә җылы тойгылар уянды. Янәшәсендә басып торучы романтик җанлы яңа танышына сыйнфый дошманы итеп карамый иде инде ул. Җир йөзендәге тигезсезлек, җәбер-золымга нәфрәт һәм шул тигезсезлектән ничек чыгу юлын белмәү, күрмәү генә бәргәләнергә, бер яктан икенче якка ташланырга мәҗбүр итә икән бит аны. Ә чынлыкта гадәти бер кеше. Гаиләсе юк, дуслары юк. Аның үзе кебек үк япа-ялгыз. Теленә салынуы да анархистларныкы сыманрак килеп чыксын өчен генә икән.

– Беләсеңме, Мирсәет, – дип, аның беләгеннән кысып тотты шунда Кодрачев. – Агыйделкәй турысында безнең башкортларның гаҗәп тә моңлы җырлары бар бит. Тиле димәссеңме, шуларның берәрсен кычкырып-кычкырып җырлыйсым килә минем. Бөтен халкыма, Урал тау аръягынача ишетелерлек итеп.

– Тилергән икән, димәсләрме?..

– Дисәләр соң…

– Соң, җырла алай булгач… Безнең татар-башкорт халкы элек-электән бар моң-хәсрәтләрен Агыйделгә салып агызган.

Шулчак Гәрәй Кодрачев, быргы кычкыртырга җыенган быргычыдай, күкрәген тутырып киерелеп бер сулады да көчле калын тавыш белән җырлап җибәрде. Кыя тау өстенә менеп баскан бөркеттән һич аермасы юк. Булса да, ул кадәр моңлы тавыш кына булмас бөркетләрдә:

Агыйделкәй кайда, ай, тугайда,Агыйделкәй кебек су кайда?Агыйделкәйләрнең, ай, һавасыҖанга рәхәт, тәнгә зур файда.

Җырның кушымтасын Мирсәет тә күтәреп алды. Алар, сүз берләшкән сыман, парлап җырларга керешкәннәр иде:

Йәмле Агыйдел буйлары лаБетерәдер хәсрәтле уйларны шул,Бетерәдер хәсрәтле уйларны…

Шул мизгелдә читтән карап күзәтеп торсаң, боларны бүгенгәчә бер-берен күрмәгән-белмәгән кешеләр дип һич кенә дә әйтмәссең. Берсе – башкорт, икенчесе татар димәссең, гүя бер ана балалары, бергә уйнап, җырлап үскәннәр.

Агыйделкәйләрнең, ай, буендаСандугачлар сайрый муелда.Идел суы эчкән ир-егетләрЯман теләк йөртмәс уенда…

– Мирсәет, – дип, аның җилкәсенә кулын китереп салды Кодрачев. – Безнең татар-башкорт моңнан яралды микән әллә ул, Мирсәет?! Җырлыйсың… Ә үзе һич җырлаган кебек түгел, йөрәк җилкенә башлый, сагыш биләп ала, елыйсы да, шатланасы да килә бер үк вакытта… Синең дә шулай булганы бармы, ә, Мирсәет?..

Ихласлык биләп алган иде һәр икесен. Үз чиратында Мирсәет тә аңарга, күңеле тулган чакларында, үзенең ничек итеп бәрәңге бакчаларының ерак почмагына менеп карт тирәкләр шавына кушылып җырларга яратканлыгын сөйләде. Бераз җил дә исеп куйса, оркестрларың бер читтә торсын, үзләре көй биреп, үзләре күтәреп ала торган иде тирәкләр. Онытылып җырлыйсың бер рәхәтләнеп, ә тавышыңны һичкем ишетми – тирәкнең шундый хикмәте бар.

– Агыйделне боз каплаган, – дип әйтеп куйды Гәрәй Кодрачев, уйланып торган җиреннән. – Калын боз ята Агыйделкәйнең өстендә.

– Атна-ун көн дигәндә, ул бозлар шартлый, ярыла башлар. Агыйделкәй боздан арчылыр, – дип, әңгәмәдәшенең фикерен эләктереп алды Мирсәет.

– Агыйдел арчылыр арчылуын, ә безнең күңелләр арчылырмы боздан?

– Күңелләребез дә арчылыр, бәлки… Халкыбыз гына нишләр?.. Үзенең аңын еллар, гасырлар буе томалап торган боз катламын җилкәсеннән төшерергә сәләтлеме безнең халык?! Әнә ни борчый мине, Гәрәй агай…

– Дөресен әйтим, Мирсәет, мин өметемне өзгән… Кол булып яшәргә күнеккән безнең татар-башкорт халкы. Коткарыйм дип, үзенә сүз катсаң, ул сиңа сәерсенеп карый. Дошманыннан болайрак күрә башлый…

– Шулай да, Гәрәй агай, өметебезне өзәргә тиеш түгелдер без! – Үзе дә сизмәстән Мирсәет аңарга үз итеп «агай» дип дәшә башлады. – Нәрсәдер кылырга, халыкның боз астында иңрәп ятуына бер чик куярга иде бит.

Шул сәгатьтә алар дуслашырга һәм Уфада, татар-башкорт укытучыларыннан яшерен оешма төзеп, халыкны азат итү юлында бергә эш башларга дип ант итештеләр.

* * *

Килешү хәерле сәгатьтә булгандыр, күрәсең. Агыйдел боздан арчылып, атна-ун көн үтте дигәндә, алар оешып өлгергән иде инде. А. Богданов, З. Вәлиев, Ш. Уралбаев һәм Гәрәй белән Мирсәет. Шул биш ир-ат янына тагы ике мөгаллимә килеп кушылды – Халидә Байтурина белән Рауза Чанышева.

Оештыру киңәшмәсенә Мирсәетнең фатир хуҗалары, Дәүләт думасының 1 нче чакырылыш әгъзасы Белоусовның сараенда җыелдылар. Җитәкче итеп, бертавыштан тормыш тәҗрибәсе ягыннан аерылып торган, 1905 ел революциясен Петроградның үзендә каршылаган Гәрәй Кодрачевны сайладылар.

Иң элек яшерен оешманы ничек атау турында бәхәс куерып алды.

– Мин социалистлар булу ягында, – диде Кодрачев, дилбегәне үз кулына алып. Әмма шундук үзе өчен бик тә әһәмиятле тоелган төгәллек кертергә ашыкты: – Ләкин «анархический уклон» лы сугышчан социалистлар! Шәп яңгырый бит, ә?..

– Юк, иптәшләр, – дип, кайнарлыгы белән Гәрәйнең үзеннән дә арттырып җибәргән Вәлиев чәчрәп чыкты. – Миңа «анархия» дигәне ошап бетми, котылырга кирәк ул сүздән. Әйтик, татар социалистлары оешмасы дисәк телгә ятышлырак булыр түгелме?!

– Булмай, моңа мин разый булмаем, – дип, Уралбаев каршы төшә тегеңә. Арада иң яше булса да, шактый ук тешләк күренә ул да. – Нигә татар гына? Башкортларны да онытырга ярамай.

– Соң, алайса, татар-башкорт социалистларының сугышчан оешмасы дияргә кирәктер.

Тәкъдимнең монысын туташлардан Рауза Чанышева кертә. Ул Кодрачев белән янәшә утырган. Әллә нигә бер кулындагы кәгазь кисәгенә язгалап та куя. Бу аның беркетмә алып баруы булган икән.

Рауза Чанышева беренче күрүдә үк Мирсәетнең игътибарын җәлеп иткән иде. Гәүдәгә җыйнак кына булса да, бар җире килешле һәм сылу үзенең. Бигрәк тә елмайган чакта, йөзләре балкып, яктырып китә аның. Ә зур зәңгәр күзләре (ай, ул күзләр!) берөзлексез уйнап, якты нурлар сирпеп, үзләренә тартып тора. Куе кара чәчләрен, ул чактагы татар туташларыннан аермалы буларак, бер генә толымга үргән дә иңбашы аша күкрәгенә салган. Үзе әледән-әле, көязләнеп, шул толымын хәстәрләп-барлап тора. Шул кызның сылулыгы, шул кызның күзләреннән сибелгән зәңгәрсу яктылыктан әсәрләнеп, фикер алышуга да катнаша алмый иза чиккән чагы иде Мирсәетнең.

– Туташ дөрес әйтә. Мин әнә Рауза туташ тәкъдименә кушылам, – дип әйтеп ташлаганын абайламый да калды.

Аның хуплау сүзен Рауза туташ та игътибарсыз калдырмады. Күзләрен тутырып карап куйды ул Мирсәеткә һәм ирен читләреннән серле генә елмаю юллады.

Әмма революцион оешманың исеме тирәсендәге бәхәс башкалар өчен тәмамланмаган иде әле.

– Бик озын бит, иптәшләр, – диде Гәрәй Кодрачев. – Революцион оешмаларның атамасы кыска, әмма тирән мәгънәгә ия булырга тиешле. «Анархистлар» дигән сыман, колакны үрә торгызырлык.

Вәлиев өлгерлек күрсәтте:

– Соң, «Милли социалистлар» гына диик, алайса. Кыска да, мәгънәле дә.

Монысы инде Уралбаевны канәгатьләндерми, ул чәчрәп чыга:

– Мин разый булмаем, иптәшләр. «Милли» дигән сүз генә җитми… Башкортларны да онытырга ярамай.

– Татар дигән сүз дә юк бит, – дип, үзенең якташын тынычландырырга ашыга Кодрачев.

Теге риза түгел, аның үз туксаны – туксан:

– Булмай, мин барыбер разый түгел, Гәрәй агай. Милли дигәч, татарныкы гына булып аңлашыла ул. Башкортларны да онытырга ярамай…

Алай чәпчү кирәкмәгәнлеген Гәрәй Кодрачев үзе аңлаткачтын гына килешергә мәҗбүр булды Уралбаев.

Бу программа-максимум иде. Оешманың эшен программа-минимумнан башларга туры киләчәк. Шуңа күрә көн кадагында торучы ашыгыч чаралар да билгеләнде:

1) Татар һәм башкорт крестьяннары, эшчеләре һәм интеллигентлары арасында агитация эшен җәелдерергә.

2) Шәкертләр арасына үтеп керергә.

3) Өязләрдә оешманың ячейкаларын булдырырга.

Һәр эш өчен махсус җаваплы кешеләр билгеләнде. Мирсәет белән Уралбаев һәм тагы ике туташка шәкертләр вә татар-башкорт крестьяннары белән эшләү йөкләтелде.

Губерна түрәләренең болай да татар-башкорт авылларына революцион элементлар үтеп керүенә хәвефләнгән, кайбер ашыгыч чаралар күрергә керешкән еллары иде бу. Күп кенә авылларга миссионерлар курсын узган рус һәм керәшен татарлары җибәрелде. Укытучы сыйфатында җибәрелгән бу кешеләр урыннардагы хәлне күзәтеп-тикшереп торырга һәм берочтан руслаштыру политикасын үткәрергә тиешле булалар.

Сугышчан социалистларның интернациональ оешма әгъзалары кайда гына барып чыкмасын, аларның юлына әлеге дә баягы шул миссионерлар курсын узган укытучылар каршы төшә. Урыннардан килгән мәгълүматларга нигезләнеп, Уфада да эзәрлекләргә керештеләр үзләрен.

Июнь ахырларында Гәрәй Кодрачевның чакыруы буенча ашыгыч киңәшмәгә җыйналдылар. Шәһәрдә түгел, конспирация максатларында Агыйдел аръягындагы әрәмәлектә урнашкан нәни генә аланлыкта очраштылар. Оешма бу вакытта байтак кына яңа әгъзалар белән тулыландырылган иде инде.

Мирсәет белән Рауза Чанышева, бүтәннәрдән яшереп кенә, бер-берсенең кулларын тотышып утырдылар. Эстәрлетамак өязенә барган җирдән якыннан танышып һәм табышып, югалтмаска вәгъдәләр бирешеп кайткан мәлләре генә иде әле. Йөрәкләрнең, яшьлек хисләреннән исереп, күкрәк читлегенә сыеша алмый талпынган чагы…

Кодрачев аягүрә торып басты һәм, гадәтенчә гимнастёрка якасын бушата төшеп, ялкынлы сүз башлады.

– Революция язмышы авыр хәлдә, иптәшләр. Патша агентурасы көн-төн даими эзәрлекләргә кереште үзебезне. – Шулай, югарыдан торып, масштабны күп мәртәбәләр арттырып, вакыйгаларны куерта төшеп, пафос белән сөйләргә ярата торган иде ул. – Әмма без моңарга карап революцион эшебезне туктатырга тиешлеме?! Патша куштаннарыннан, полицайлардан өркеп идән астына качышкан тычканнар сыман посып утырырга тиешлеме без?! Юк, без сездән түгел, сез бездән өркерсез, әфәнделәр!..

Аланда тыңлап утыручылар тетрәнеп китә шунда, ни дияргә белми, бер-берләренә каранып куялар… «Әфәнделәр» дигәнен махсус Агыйдел аръягында калган Уфага таба кулын ишарәләп әйтте ул. Тыныч кына тыңлау мөмкин түгел Гәрәй Кодрачевны. Үзәккә үткәзеп сөйли.

Ул, аерым туктап, иң элек Уфа түрәләрен тетеп салды, аннан Петроградтагы патшаны чак тәхетеннән бәреп төшермәде. Бөтендөнья империалистларына аеруча каты эләкте. Ялкынлы чыгышын тәмамлаганда, үзенең дә яңаклары һәм колаклары гына түгел, күзләренә кадәр ут булып яна иде инде. Сүзен тәмам иткәч тә әле, уң кулын баш очында берничә кат бутап торды Кодрачев.

Бусы киңәшмәнең гадәттәгечә беренче өлеше булды. Әлегә көн тәртибе буенча фикер алышу булганы юк. Кодрачев кына сөйли, ул сөйләгәч, һәммәсе ачык, бәхәскә урын калмый.

Икенче мәсьәлә – оешма алдында торган бурычлар. Анысы өчен Мирсәет җаваплы. Ул, урыныннан торып, өязләрдәге хәл белән таныштырды. Татар һәм башкорт авылларына җибәрелгән миссионерларның нинди чаралар күреп, кай масштабларда эш җәелдерүен анализлап үтте. Халык массалары белән элемтә урнаштыруның көннән-көн кыенлаша баруы хакында сөйләде.

Аның сөйләп бетергәнлеген көтеп тормады Кодрачев, сорау белән бүлдерде. Ай-һай мавыгучан да кеше соң үзе! Һич кенә дә әрәмәлектә сөйләшеп утыралар димәссең, зур сарайларда уза торган Дәүләт думасыннан һич кайтыш түгелдер. Гәрәй Кодрачев уйнамый иде; кыланып та түгел, чын-чынлап шулай тиеш санап, инанып, рольгә кереп башкара иде ул һәр эшне.

– Иптәш Солтангалиев, – дип мөрәҗәгать итте ул аңарга, – шундый ситуациядә сез ни эшләргә тәкъдим итәсез?

– Киңәшергә кирәк, – диде Мирсәет һәм Раузага күз төшереп алды.

Рауза аңар, ихтыярсыздан елмая төшеп, ым кагып куйды. Йә, Мирсәет, күрсәт әле үзеңне, берәүдән дә ким түгеллегеңне исбат ит. Юкка гынамы мин шулкадәр ир-егет арасыннан сине сайлап алдым… Акла шул ышанычымны, дия иде сыман ул. Башкаларның да Раузага сүз катасы, шундый яшь, ут өермәседәй уйнап торган чибәр туташ белән аралашасы, дуслашасы килеп йөргәнлеген тоя, сизә иде ич Мирсәет. Бер мизгел эчендә шундый уйлар узып өлгерде аның башыннан.

Үч иткәндәй, Кодрачев ашыктыра тагы, аның мин-минлегендә уйный:

– Нәрсә, иптәш Солтангалиев, берни дә тәкъдим итә алмыйсызмы?

– Авыл халкына мөрәҗәгать кабул итәргә кирәк. Шул мөрәҗәгатьтә әлеге «денсез укытучы» ларның чын йөзен ачарга һәм авылдан сөрдерергә үзләрен.

Бермәл тынлык урнашып алды, һәммәсе уйга бирелеп җитдиләнеп калды.