Сират күпере / Мост над адом

– Россия бербөтен, һәм ул бүленергә тиеш түгел. Татар милләтчеләренең милли-культура автономиясе төзү турындагы уйдырмасы – коры утопия ул. Территориаль автономия һәм федерация дип сөйләнүләре дә – тормышка ашмас хыял. Татар большевиклары мондый буржуаз уйдырмаларга һәм төрле сепаратизмга кискен каршы чыгарга, отпор бирә барырга тиеш.

Бер-беренә карашып куйды татар егетләре. Махсус шулай сөйлиме бу адәм, әллә инанганы шулмы?.. Мирсәеткә бу аеруча гаҗәп тоелды, чөнки Грасисны беренче күрүе. Түзә алмады, үзләренә генә аңлашыла торган итеп, борын астыннан татарча мыгырданып куйды – үзенчә пар чыгарды:

– Акылың котмы соң?..

Мирсәетнең тел төбен чамалаган Камил Якубов яшьлеге белән елмаеп куйды:

– Кот дисә, нишләрсең?..

– Ике уйлап тормас идем… Аңламый һәм аңларга да теләми ич ул безне, – дип, көенеп, башын чайкады Мирсәет.

Шул мәлне Мулланур Вахитовның көр тавышы, камил урысчасы яңгырады:

– Иптәш Грасис, – диде ул, һәр сүзе, сүзнең һәр иҗеге белән кадак каккандай. – Сез татардан гел гаеп эзләп кенә утырасыз. Милли дәүләтчелеккә омтылыш, – ишетмәсәгез ишетегез, ул буржуаз уйдырма түгел, ә безнең – татар большевикларының – иң әүвәле хыял-максатларыннан берсе.

Менә сиңа мә, сезнең белән сөйләшү дә файдасыз икән бит дигән сыман итеп, әңгәмә барышында Грасис берөзлексез башын чайкап утырды. Сизә, күрә иде: чөнки, Вахитов туктагач ук, яшь әтәч сыман Солтангалиев чәчрәп чыгачак. Аның бер урында утыра алмыйча, түземсезләнеп, калкынып-калкынып куюын күрмәслекмени.

Вахитов күп сөйләргә яратмый. Аның сүзләрен шундук Мирсәет эләктереп алды. Әмма эчтән вулкан сыман кайнаса да, бу юлы үзен тыныч тотарга тырышты.

– Милли төбәктә эшләргә алынганбыз икән инде, безгә кайбер мәсьәләләрдән хәбәрдар булу да зыян итмәс, большевик иптәшләр. Берләшергә кирәк дисез, ә шул берләшүнең үзәк тамырына үзегез үк балта чабарга ният итәсез, иптәш Грасис. Элеккечә үк хокуксыз каласы булгач, ни өчен әле татар эшчесе кулына корал алырга тиеш икән?! Россияне таркатырга җыенмыйбыз бер дә, татар һәм башкортның үз идарәсе булудан зыян килмәс Россиягә, борчылмагыз.

«Теләсә кайсы революциянең төп җегәре – милли азатлык хәрәкәте» дигәнне укыганыгыз булмадымы, иптәш Грасис? Марксны, Энгельсны яисә Плеханов хезмәтләрен караштырган, укыган кеше болай димәс…

Махсус шулай үзен күрсәтәсе килеп сөйләде Мирсәет. Болар үзләрен әллә кемгә куймасын әле. Социализм теориясен җитәрлек өйрәнгән алар да.

– Ә Ленин Россиянең бөтенлеген яклый. Бернинди автономия яисә федерация турында искә дә алмый Ленин! – дип, Мирсәетнең юлына аркылы төшкән булды Грасис.

Кем-кем, әмма Мирсәетне алай гына каплап булмый. Шунда ук хәтер янчыгыннан сүзгә-сүз Лениннан цитата чыгарып салды:

– «Башка халыкларны изгән халык ирекле буламы?» – дип сорый Ильич үз-үзеннән. Һәм җавабы кыска аның: «Юк!» – ди ул. Әнә шулай, иптәш Грасис! Хәтерегезгә төшерәм. Бу аның «Милләтләрнең үзбилгеләнү хокукы» дигән хезмәтеннән.

– Сәяси максаттан язылган сүз, – дип мыгырданды Грасис. Һәм алга таба бәхәсләшүдән тыелып калды.

Шейнкман иптәш, яңа кеше буларак, күбрәк тыңлап кына утырды. Олькеницкий белән Тихомирнов исә татар большевикларының кәефен кырырлык сүз әйтмәделәр, киресенчә, әледән-әле аларның тәкъдимнәрен хуплап утырдылар.

Блюхер бары тик тыңлады гына, алдан вәгъдә ителгәнчә, бәхәсләшүләргә катнашмады. Шулай да соңыннан Мәскәүгә кайткач, аның «яшь татар большевикларыннан кызыклы кадрлар байтак икән» дип сөйләгәнлеге мәгълүм.

Озак утырдылар ул кичне. Сәгать төнге унике суккач кына кайтырга чыктылар. Әле анда да Тихомирнов белән Вахитовның беразга тоткарлануын үтенде Блюхер.

* * *

Чираттагы утырышларның берсендә фиркадәшләре Мирсәет Солтангалиевне бертавыштан Мөселман социалистлары комитетының җаваплы секретаре итеп сайлап куйдылар. Мулланур Вахитов тәкъдиме иде бу. Сайлану бер хәл, эшлисе дә бар бит әле. Гаиләсеннән аеры булсын, кайда эләкте, шунда кунып йөрсен. Өстәвенә Казанны белүе дә чамалы ич әле аның. Завод-фабрикалар белән элемтәдә торырга, эшчеләр һәм хәрбиләр белән очрашырга туры килә. Дөрес, һәм русчасы, һәм татарчасы бер дәрәҗәдә үк камил булган Мирсәет өчен митингларда катнашып чыгыш ясау баш китәрлек мәсьәлә түгел анысы. Әмма вакыйгаларның бик болгавыр чагы. Кайчан һәм нинди урында каршылык очратасыңны, ни рәвешле һәм кемнең нәфрәтенә юлыгасыңны белгән юк.

Мисал өчен, сентябрь урталары булдымы икән, Крестовников заводы каршында татар эшчеләре белән очрашып, алдагы бурычлар һәм дөнья хәлләре турында тыныч кына әңгәмә корып торалар иде. Төркем зур түгел, күп булса унбиш-егерме кеше булгандыр. Ә сораулар очсыз-кырыйсыз, яудыралар гына. Һәммәсенә җавап бирергә, барысының да соравын канәгатьләндерергә тырыша Мирсәет.

Шулай ипле генә аңлашып торганда, ниндидер көтелмәгән хәл килеп чыгар дип кем уйлаган. Кинәт завод ишегалдына керә торган зур тимер капка каерылып ике якка ачылып китмәсенме, һәм шул капкадан күсәк, төрле тимер-томыр белән коралланган зур төркем килеп чыкмасынмы?!

Янәшәсендә басып торучыларны ай күрде, кояш алды – һәркемгә үз башы кадерлерәк. Мирсәет бер ялгызы басып калды таш койма читендә. Торып йөгерү һәм качып котылу, бәлки, аның өчен дә мөмкин булгандыр. Әмма андый уй килмәде башына. Качып-посып листовка ябыштырып йөрүче малай түгел ич, яхшымы-яманмы – татар большевиклар оешмасының җаваплы вәкиле. Пролетар революция ясыйм дип йөргән большевик Солтангалиев Крестовников заводы эшчеләреннән чак качып котылган дигән сүзне ничек күтәрерсең!..

Кем тарафыннандыр ялган информация җибәреп, коткы таратып оештырылган төркем иде бу. Рус эшчеләре… Алдан килүче дәү кара сакаллы, пәһлеван гәүдәле ир-ат кулындагы каен күсәк белән Мирсәетне стенага китереп терәде.

– Йә, кабатла, безгә кая китәргә кушасың инде? – дип, төкереген чәчә-чәчә, җан авазы белән кычкырды ул. – Татар штаты оештырып, безне кая олактырырга җыенасың, әйт! Рус эшчесе кеше түгелмени синеңчә?..

– Сез ни сөйлисез, җәмәгать, – диде Мирсәет, русчага күчеп. Шөлләгәнен сиздермәскә тырышты үзе. Әмма күкрәгенә терәлгән каен күсәк артык җәелеп китәргә ирек бирмәде.

– Тыңламагыз аны, – дип кычкырды көрәк сакаллының янәшәсендә басып торучыларның берсе. Кулындагы тимер таяк белән кизәнә иде анысы. – Нәрсә аның белән сөйләшеп торырга. Башына берне тондырырга да, вәссәлам…

– Сөйләсен… Сөйләсен, тыңлап карыйк башта, – дип, арткы рәтләрдән сабыр итәргә чакырдылар.

– Йә, – диде көрәк сакаллы, ым кагып. – Сиңа әйтәләр, әйтер сүзең бармы безгә?

– Бар. Ник булмасын, нәкъ менә сезнең белән очрашырга теләгем булганга басып торам да инде мин монда. – Һәм, каен күсәккә ымлап, сакаллының күзләренә карады. – Бәлки, йомшарта төшәрсең, ә?

Күсәкне алып, үзенең аяк очына терәп куйды пәһлеван.

– Туганнар, сез миңа юкка кизәнәсез, – дип, тыныч кына сөйләргә кереште Мирсәет. – Мин кешеләрне христиан белән мөселманга, рус белән татарга аермыйм. Сезнең, рус һәм татар эшчеләренең дошманы бер: ул – дөнья капиталистлары һәм буржуйлар. Күрәсез, – дип, үзенең өс-башына игътибар юнәлтте ул, – мин үзем дә сездән ары китмәгән, крестьян улы, хезмәт иясе вәкиле. Баш очымда түбә, ашарга икмәк булса, шуңа ризалашып яшим. Ләкин мәңге шул хәлемдә торып каласым килми. Сез күргәннәрне, үзем күргәннәрне балаларым күрмәсен, алар бәхетле булсын, дим…

– Дөрес сөйли ич, – дип җөпләп куйды берәве.

– Урыс егете түгелме соң ул?.. – дип икеләнде икенчесе. – Күзләре дә зәңгәр, сөйләве дә оста… Татар болай сөйләмәс.

Мирсәеткә җәелеп китәргә бирмәделәр. Әле генә каен күсәк терәп торган кара сакаллы агай үзенә ияреп килүчеләргә мөрәҗәгать итте шунда:

– Юк, җәмәгать, – диде ул. – Урыстырмы, татардырмы, анысында эшем юк. Әмма егет үзебезнеке, яман эшкә сәләтле күренми бу. Яшәсен! – диде.

– Һәммә милләтнең хезмәт ияләре бердәмлеге яшәсен! – дип эләктереп алды Мирсәет тә.

Егетнең елгырлыгы, сүз артыннан кесәгә кермәве ошады тыңлаучыларга. Кайберләре елмаешып куйды. Таяк һәм күсәкләрен кеше күзеннән яшерделәр.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.