Сират күпере / Мост над адом

Байтак бәхәсләрдән соң татар революцион-демократлары да «әлеге съездда актив катнашырга кирәк» дигән уртак фикергә киләләр. Җаваплылык Камил Якубовка йөкләтелә.

Әле генә Питердан килеп төшкән Мирсәет Солтангалиев башта хәйран кала: Казан чын мәгънәсендә милли һәм революцион күтәрелеш нәтиҗәсендә барлыкка килгән вакыйгалар эчендә кайнап тора. Бу инде аның шәкертлек еллары үткән талгын шәһәр түгел. Татарның ничә гасырлар буена эченә җыеп, йотылып килгән хис һәм җегәре гүя кинәт берьюлы тышка бәреп чыккан. Шәкертләр һәм студентлар да үзләренең җыеннарын элгәреге еллардагы сыман качып-посып түгел, урамга, кеше иң күп йөри торган мәйданнарга чыгып үткәрәләр, һәм күзгә иң ташланганы, – әлбәттә, милли, сәяси партияләрнең активлыгы…

Кешегә әйтсәң, кеше ышанмас, июль урталарыннан соң шәһәрдә өч урында берьюлы өч съезд башланып китә.

Элекке Дворяннар җыены бинасында Бөтенроссия мөселманнарының II съезды ачыла. Алдан планлаштырганча, илнең төрле почмакларыннан Бөтенроссия мөселман хәрбиләренең I съездына делегатлар җыела. Өченчесе исә – дин әһелләре корылтае…

Һәркайсы зур киеренкелек һәм сәяси бәхәс шартларында узган әлеге форумнарда мөселман дине тоткан, үзара таралып яшәгән халыкларны якынайту вә берләштерү мәсьәләләре үзәккә куела. Милли республикалар төзү, милли гаскәри оешмалар булдыру юлында иң тәүге карарлар кабул ителә.

Съездлар атналыгының йөзек кашы, – һәр өч корылтай делегатларының үзара килешүе нигезендә, – июльнең 22 нче көнендә гомуми мәҗлес уздырыла. Баштарак мондый берләшү хакында уйлау да мөмкин булмый. Әмма халык һәм милләт язмышы хакындагы уртак борчу тарих тарафыннан чәчелгән, заман тарафыннан үзара капма-каршы куелган көчләрнең туплануына китерә. Күпчелеге төрки кавем вәкилләре булган делегатлар, нигездә, татар телендә сөйлиләр, татарчаны бигүк камил белмәгәннәре булса, алар үз ана телләрендә – үз төркиләрендә. Төркестан, Кавказ, Себер, Идел, Урал һәм башка төбәкләрдән җыелган мөселманнарга, үзара аңлашу өчен, тәрҗемәче кирәк булмый. Шул урында, ирексездән, мәшһүр акыл иясе Җамалетдин Әфганинең мәгълүм сүзләре хәтергә килеп төшә: «Җәмгыятьне цемент сыман ныгытып берләштерә вә туплый торган ике башлангыч бар. Боларның берсе дин булса, икенчесе – телдер. Әмма кешеләрне үзара якынайтуда тел уртаклыгының роле артыграк. Шуңадыр диннәрен алыштырган халыклар да телләрен алыштырмас. Тел үзеңнеке калыр».

Гаҗәп хәл, әлеге мәҗлестә дини вә милли хәрәкәтләргә сәяси оппозиция буларак катнашырга дип килгән Мулланур Вахитов белән Мирсәет Солтангалиев берара тәмам югалып калалар: һәркем халык, милләт һәм ватан турында кайгыртып сөйли икән бит. Илнең иминлеге, дөньяларның тынычлыгы, кешеләрнең тук тормышта яшәп рухи вә физик сәламәтлеккә ирешүенә омтыла һәммәсе. Кемне сөрергә, кемгә каршы көрәшергә, кем белән бәхәсләшергә белми аптырарсың.

Берләштерелгән утырышны ачып, мөфти Галимҗан Баруди Коръән аяте укый башлауга, Мирсәетнең күзләренә яшь килде. Дингә мөнәсәбәттә шактый аек акыллы булуына да карамастан, бу күренеш, әлеге моң балачактан ук якын һәм сихерли торган иде аны. Барудиның үз авызыннан ишеткән аять – бөтенләй башка икән. Шуның өстенә җанга ятышып торган тавышы, башка һичкемгә хас булмаган тирән бер моң… Йөрәгең тимердән булса да, битараф калу мөмкин түгелдер андый чакта.

Зур булмаган, әмма мәгънәле сәламләү сүзен дә һәр өч корылтай вәкилләренә Галимҗан Баруди юллады. Ә аннан соң театр бинасында көчле алкышлар астында ике байрак күтәрелде. Беренчесе – яшел: дин һәм милләт төсе. Икенчесе – кызыл, инкыйлаб байрагы.

Башлап сүз Садри Максудига бирелә. Меңгә якын вәкил Эчке Россия һәм Себер мөселманнарының милли-мәдәни автономиясе турындагы Декларацияне аягүрә басып алкышлады. Кул чапкан вакытта, Мирсәет янәшәсендәге Мулланурга да күз салып алды: әллә үзе генә шул рәвешле куана, мавыгамы икән дисә, Мулланур Вахитов булып ул да, зал тәэсиренә бирелеп, дөньясын оныткан, аягүрә басып, башын артка ташлаган да шап-шоп учын учка суга. Кул чабуларның тынганын да көтмичә, Садри Максуди кабат сүзен ялгап алып китә: «Шушы елдан башлап бу көн – 22 июль көне – Эчке Россия һәм Себер мөселманнарының милли бәйрәме итеп игълан ителә».

«Урра!» кычкырган тавышлар яңгырый залда. Солдат фуражкалары һавага оча. Вәкилләр бер-берен кочаклый, аркадан сөя. Балигъ булган ир-атларның, ак сакалга тиенгән ил агаларының шул рәвешле бердәм шатланганын һәм куанганын күргәне юк иде әле Мирсәетнең.

Тантаналы мәҗлес озакка сузылмый, нибарысы өч кеше чыгыш ясый анда. Тау бөркете сыман горур һәм дәрәҗәле Әхмәт Цаликов. Бөтенроссия мөселманнары советының Башкарма комитеты рәисе булып торган бу зыялы зат тау иленнән – Дагстаннан, милләте белән лезгин. Ә үзе әнә саф татар телендә – Казан төркиендә сөйләшә, авызыннан чыккан һәр сүзне залдагылар гүя йотып бара. Ул, бәйнә-бәйнә, милли-мәдәни автономияне тормышка ашыру юллары һәм принциплары турында сөйләде.

– Мулланур абый, – дип пышылдады Мирсәет, бер ара табып. – Мине Бакудан Питерга чакырткан агай шул була инде. Чиксез рәхмәтле мин аңа. Кайгыртучан, кешелекле…

– Матур сөйли, – дип баш какты Вахитов. Әмма бер дә коелып төшмәде, шундук искәртергә дә кирәк санады. – Бүген остаз, ә иртәгә сыйнфый дошманга әверелүе дә ихтимал.

Үзенең килешмәве, Әхмәт байның патша хөкүмәтенә каршы озак еллар көрәшеп яшәгән зат булуы турында әйтмәкче иде Мирсәет, әмма җай чыкмады. Ул арада сүзне Гаяз Исхакыйга биреп, зал аны да дәррәү алкышлар белән каршы алды.

– Менә кем ул милләт каһарманы, – дип, бу юлы Мулланур Вахитов үзе янтая төште Мирсәетнең колагына. – Төрмә һәм сөргеннән кайтып кергәне юк. Ә барыбер сулмады, сыгылмады… Социал-демократ булмасам, барып кочаклар, үбәр идем үзен.

Үзара дустанә елмаеп, карашып куйдылар шунда. Мирсәет тә аның белән килешүен белдереп баш какты. Сүз чыгарып тормады, чөнки Гаяз Исхакый сөйләгәннәр аның уенда бөреләнеп килгән фикерләр белән тәңгәл килә иде.

«Без бүген Россия мөселманнарының берләштерелгән съезды исеменнән Вакытлы хөкүмәткә мөрәҗәгать кабул итик, җәмәгать, – диде мәшһүр әдип. – Төркия, Мисыр, Һиндстан, Иран һәм Әфганстан вәкилләренең Стокгольм конференциясенә җибәргән үтенеченә йөз белән борылу зарур. Европалылар белән бер дәрәҗәдә үк Азия һәм Африка халыкларының да милли үзбилгеләнүгә хокуклы икәнлекләрен танырга вә шул юлда аларга хәл кадәри ярдәм кылырга кирәк.

Ирекле һәм демократик Россия бу мәсьәләгә битараф кала алмый, җәмәгать. Әлеге адым илнең дәрәҗәсен тышкы яктан гына түгел, эчтән дә бермә-бер ныгыта һәм күтәрә төшәчәк. Чөнки ул илләрдә безнең кан һәм дин кардәшләребез яши…»

– Хак әйтә ич, – дип җөпләми булдыра алмады Мирсәет. – Нәкъ мине борчыган нәрсәләр турында сөйли.

– Әмма пролетар революция хакында түгел! – дип, искәртергә кирәк тапты Мулланур һәм, ни өчендер, тынгысызланып якаларын хәстәрләргә кереште, борсаланып куйды.

Әлеге тарихи мәҗлестә чыгыш ясаган өченче кеше Хәрби Шура җитәкчесе Ильяс Алкин иде. Моңарчы ил агасы саналган мөхтәрәм затлар гына чыгыш ясаган сәхнәгә егерме ике яшьлек егет менеп баскач сәер тоелган иде башта. Дөрес, буй-сын һәм төс-кыяфәтне Ходай кызганмаган үзеннән. Өстендәге хәрби кием һәм кара мыегы да килешеп тора икән. Ә үз-үзен тотышы, дәрәҗәсен белеп кенә атлап килүе һәм төз имән баганадай басып торулары хәйран калдырырлык.

– Әфәнделәр, – дип башлады сүзен прапорщик Ильяс Алкин. Тавышы гөбедән чыккандагыдай калын, әмма тыңлау өчен рәхәт, җанга ятышлы итеп сөйли иде үзе. – Мин унсигез яшьтән, хәрби кием киеп, патша армиясендә тупчы булып сугышкан кеше… Теләкләребез яхшы анысы, монда сөйләнгән һәр сүзне аерым бер дикъкать белән тыңлап, хуплап утырдым мин үзем дә. Мәктәп-мәдәният эшен дә үз кулыбызга алу кирәк, бәхәсләшмим. Дин һәм әхлак эшләренә үзебез хуҗа булу кирәк, хуплыйм, бәхәсләшмим. Азия һәм Африка мөселманнарын кайгырту да – лазем эштер, шулай ук бәхәсләшмим. – Берара залга карап тукталып торды ул. Һәммәсе сагаеп калды, «тагы ни әйтер икән бу» дип көтә илнең төрле почмакларыннан җыелган мөэмин-мөселман. Кинәт оратор утын тукмагыдай дәү йодрыгын, югары күтәреп, баш очында кискен хәрәкәт ясап болгап алды. Һәм залның иң ерак почмагында утыручыларны да сискәндерерлек тавыш белән әйтеп салды. – Мөселман хәрби частьларын булдырмый торып пычагым да кыра алмаячакбыз. Керенскийга мин моны аңлатырмын!.. Аңламаса, үзенә үпкәләсен. Русия мөселманнарының үз хәрби частьлары булачак. Без һичкемгә каршы сугышырга җыенмыйбыз. Уртак Ватанны саклап ничек сугышкан булсак, шулай сугышачакбыз, өрекмәсеннәр. Ә үз армиябез булачак! Хәрби шура шулай кирәк кылды… Һәм бу фикердән кайту юк.

– Тыңлыйсыңмы? – дип, терсәк очы белән Мирсәеткә төртеп куйды Вахитов.

– Тыңлыйм, – диюдән башка чарасы юк иде Мирсәетнең. – Гайрәтле егет күренә.

– Хәтереңә киртләп куй: бу егет милләтнең генә түгел, җирнең астын өскә әйләндерергә сәләтле.

– Күрәм… Ишетәм… – Һәм бер-бер артлы сораулар яудырырга кереште Солтангалиев. – Фиркалеме үзе? Тоткан мәсләге ни? Социал-демократ түгелдер ич?..

– Социал-демократ. Әмма бу кешенең җегәре фирка кысаларына гына сыя торган түгел. Барын да көтәргә мөмкин үзеннән…

– Алай икән. Алкиннар турында ишеткәнем бар иде. Монысын беренче кат күрүем.

– Алкиннар – затлы нәсел. Әмма Ильяс – үзгә! Гүя эчендә җен бар, вулкан… Шуны исеңдә тот!

Мулланур Вахитовның һәр сүзен дикъкать белән тыңлады, хәтеренә салып барды Мирсәет. Әмма пышылдашу өзелеп калды шул урында, прапорщик Ильяс Алкин, үзенең чыгышын тәмамлап, Гаяз Исхакый янәшәсенә барып утырды. Өлкән әдип тә ошаткан иде аның чыгышын, ике кулын биреп тәбрик итте.

Шунда, мәҗлес рәисе урыныннан торып йомгаклау эшенә керешәм дип торганда, залның әле бер, әле икенче почмагыннан сүз сорап кычкырган авазлар ишетелә башлады. Рәис һәр өч корылтайның үз планы, үз мәшәкатьләре булуын ипле генә аңлатмак иде, тик барыбер кузгалган ыгы-зыгыны баса алмады. Икеләнеп калды теге, янәшәсендә утыручылар белән киңәшләште һәм инсафлы гына әйтеп куйды:

– Соң, алай сүз сораучылар булгач, берәр иптәшкә сүз бирик булмаса… Кем? – дип, залга карап куйды.

Мирсәет сискәнеп куйды кинәт. Янәшәсендә дәшми-нитми генә утырган Мулланур Вахитов әллә ни арада гына сикереп торды да, башкалар аны-моны абайлап өлгергәнче, сәхнәгә менеп басты.

– Мөселман социалистлары комитетыннан. Большевик Мулланур Вахитов, – диде, һәр сүзенә басым ясап. Аз сүзле, ачык һәм төгәл итеп сөйли иде ул.

Иң элек әлеге мәҗлестә катнашучыларга фиркадәшләре исеменнән сәлам күндерде. Аннары Вакытлы хөкүмәт сәясәтен теткәләп салды, аның хезмәт ияләре вә пролетариатка каршы юнәлтелгән чын асылын күрсәтте. Шунда ук мөселман кадетлары белән мөселман эсерларының да дөрес булмаган сәясәтенә эләктереп узды. Төп максаты хезмәт ияләрен коллыктан азат итү булуын ассызыклады.

Сәхнәгә ничек көтмәгәндә өермәдәй килеп чыкса, шулай җәлт-җәлт үз фикерләрен ачык итеп сөйләде дә кире урынына төшеп утырды Вахитов. Ни дияргә, ничек каршы төшәргә дә белми калдылар үзенә.

Өч съездның берләштерелгән утырышы шуның белән тәмам булды. Мирсәет белән Мулланур залдагы ыгы-зыгы һәм тантанадан тиз генә аерылу, китеп бару ниятендә иделәр. Әмма ерак китәргә өлгермәделәр – кемдер, арттан куып җитеп, Мирсәетне беләгеннән эләктереп алды.

Борылып караса, ни күрсен – каршысында Зәки Вәлиди басып тора. Авызы колакка җиткән тегенең.

– Бәй, якташ, син түгелме соң?.. Күрмәмешкә салынып китеп барасың инде әллә?

– Зәки… Зәки әфәнде, – дип кулын сузды Мирсәет, көтелмәгән бу очрашуга үзенең дә куанганлыгын белгертеп, якташын Вахитов белән таныштырды. Кул биреп күрешсәләр дә, ни сәбәпледер, аларның күрешүе бик коры килеп чыкты. Мирсәеткә бу сәер тоелган иде, әмма Вахитовтан булсын, Зәки Вәлидидән булсын, моның сәбәбе белән кызыксынырга ара табылмады.

Вахитов шунда үзенең кайдадыр барып киләсен сәбәп итеп китеп тә барды. Хушлашмадылар, чөнки кичен Казан большевиклары оешмасының җитәкчелеге белән очрашырга тиеш иде алар.

– Йә Зәки, сөйлә, нинди язмышлар китерде Казанга, – дип, беренче булып сүзне Мирсәет башлады. – Ырымбурда «Вакыт» гәҗитендә эшли дип ишеткән идем сине.

– «Вакыт» та мин язышам гына, анда Җамал әфәнде Вәлиди эшли, – дип, ачыклык кертте Зәки. – Ул – әдәбият белгече, тумышы белән Тәтеш ягыннан.

– Беләм. Җамал әфәндене дә ишетеп беләм. Аның язмаларын укып сокланмаган кеше юктыр…

Әмма Зәки Вәлиди, аңа җөмләсен тәмамларга ирек бирмичә, уенын-чынын бергә кушып сорый калды:

– Мин язганнарны укымыйм дигән сүзеңме бу?

– Нигә алай дисең?! Син татарның танылган галиме ич хәзер, – дип, салпы якка салам кыстырды Мирсәет.

Җан кергәндәй булды Зәкигә.

– Әллә минем китапларны да укыганың булдымы?

– «Төрек-татар тарихы»ң һәрчак өстәлемдә.

– Гыйльми хезмәт буларак чыкканымы, әллә мәдрәсә шәкертләре өчен дәреслекме? – дип, төпченүен дәвам итте Вәлиди.

Мирсәет ул кадәресен белми иде, әлбәттә.

– Гыйльми хезмәтең, – дип җавап бирү белән генә котылды һәм шундук, вакытның шактый кысан булуын истә тотып, Зәкинең Казанда ни эшләр бетереп йөрүе белән кызыксынды.

– Менә йөрим әле шунда, – булды җавап. Ачылырга теләмәде Вәлиди. – Тыңлыйм… Күзәтәм… Һәм тора-бара бер-бер нәтиҗә дә ясап куймагаем…

– Серле сөйләшәсең әле син. Мин белгән Зәки Вәлиди ачык, эчкерсез иде кебек…

– Заман кешене генә түгел, таш кыяларны да үзгәртә. Нишлисең, – дип, җилкә сикертеп куйды Зәки.

– Исә җилләр, күчә комлар… бетә эз…

Дәрийгъ, мәхзүн күңел, без дә бетәбез! – дип, шагыйрь Дәрдемәнд язган бит әле. Шул шигырьдәге сыман килеп чыга дисең инде, алай булгач.

– Беләм, күреп тә, укып та яхшы беләм Закир әфәндене. Милләт каһарманы! Бөек зат!

– Син бәхетле, якташ, – дип, ихластан әйтеп куйды Мирсәет. – Галимнәр, язучылар белән аралашып яшисең. Шагыйрьләрне беләсең. Көнләшеп карыйм мин сиңа.

Әмма Вәлиди, ни өчендер, дәшмәде. Әллә нәрсәдән генә кәефе кырылып, уйга калып торды гел. Йөзендәге яктылык та сүрелгәннән-сүрелә барды, бая күрешкәндәге көләчлеге дә вакытлы гына булган икән.

– Ә үзеңне нинди җилләр китереп ташлады бу якларга? – дип сорады ул бераздан, сүз югыннан сүз булсын дигән кебек кенә.

– Менә әле яңа гына социал-демократлар партиясенә кердем, – диде Мирсәет, онытып торам дигән сыман кабаланып. – Хәтерлисеңме, теге чакта Шәрәфләр матбагасы янында очрашкач, син миңа ни дигән идең?.. Сүзгә-сүз кабатлый алмамдыр, бәлки. Әмма аның мәгънәсе җанга сеңеп калды. Казанга килү татар баласы өчен ул газиз әнкәсе янына кайтуга тиң. Син нигә Казанга килдең, дип түгел, син нигә Казанда түгел әле, дип сорау дөресрәк булыр, дигән идең. Хәтерлисеңдер, Зәки әфәнде.

– Хәтерләмим, – диде Вәлиди, ул хакта сөйләшәсе килмичә. – Үсмер чакта ни әйтелмәс.

Мирсәет куертмады сүзне. Үзе дә сизмәстән «син» нән «сез» гә күчте ул.

– Әллә сез дә Казанга киләсезме, дип чакырырга теләвем иде, Зәки әфәнде.

– Монда ни эшләргә тәкъдим итәсең?

– Вакытлы хөкүмәтне бәреп төшерәбез һәм илдә эшче-крестьяннар җәмгыяте корабыз, Зәки әфәнде.

– Шуннан ни була?

Әллә аңламый, әллә үртәп сөйләшә иде ул. Моны күреп, Мирсәетнең дә кәефе кырылды, әлбәттә. Байтак ара дәшми атладылар. Йөри торгач, Черек күл янына килеп чыкканнар икән. Мирсәетнең китәр вакыты якынлаша иде, шуңа әледән-әле сәгатенә күз төшереп барды.

– Идел-Урал буйларында үзебезнең республиканы игълан итәрбез. Кайт, Зәки әфәнде, кайт син Казанга!

– Ю-у-ук, – дип, көтмәгәндә кинәт җанланып, кулларын бутый-бутый сөйләргә кереште Вәлиди. Күкерт сыман кабынды. Ераграк китеп, аулак җиргә барып чыгуларын гына көткән икән. – Юк, булмый да, килмәем дә… Сөйләмә, тыңламаем… Монда минем кебекләр буа буарлык! Күрмәдеңмени әнә нинди мәһабәт залга сыеша алмыйлар. Этешәләр-төртешәләр. Һәммәсе укыган, һәммәсе акыллы… Киләмме соң?! Казаннарына аяк та басмаем моннан ары… Сүз сорап та, сүз бирмәделәр бит, адәм мәсхәрәсе. Киләмме соң?! Монда олтан булып йөргәнче, Уралыма кайтып солтан булам мин, рәхәтләнеп…

Менә сиңа мә, ишетмәсәң ишет… Зәки әфәнде бик нык үпкәләгән түгелме соң?! Ничек тынычландырырга, нинди киңәш бирергә икән үзенә?..

– Юкка үпкәләгәнсез, Зәки әфәнде, – дип тынычландырмакчы булды ул. – Сүз сораучылар әнә күпме иде. Берсенә дә бирмәделәр ич. Беткә ачу итеп, тунны ягалар димени инде…

– Эшләгән кешенең кадерен беләмени соң ул татар, – дип, кулын гына селтәде Вәлиди. Берни тыңларга теләмәде, үзенекен кабатлады. – Эзләнәсең… Язасың… Чыгарасың… Юк акчаңны бар итеп, никадәр җирләрдән киләсең… Менә сиңа мә, сине монда тыңларга да, ишетергә дә теләгән кеше юк.

– Юкка үпкәләгәнсез, Зәки әфәнде. Калыгыз Казанда, бергә-бергә эшлик. Язарбыз да, чыгышлар да ясарбыз, боерган булса.

– Кайтаммы соң! Үзеңнең дә башың керсә, күтең кермәгән дисәм, дорфа булыр инде… Кайтаммы соң… – Бераз сүзсез торганнан соң, тынычлана төшеп, ул үзе Мирсәеткә мөрәҗәгать итте һәм тәкъдиме белән аны шаккатырды. – Әйдә, минем белән киттек Ырымбурга.

– Булмый, тегендә-монда йөри торган заман түгел, Зәки әфәнде. Күрәсең, дөнья кайный. Безнең Казанда булуыбыз хәерле хәзер. Халык белән бергә…

– Халык белән дисең… Ырымбурда азмы ул халык?! Анда да татар-башкорт белән дөнья тулган. Шунысын да искә алырга кирәк бит әле тагы: телисеңме-юкмы, без бит монда килмешәкләр генә. Казанның үз татарлары да күп аның. Күрәсең ич әнә, буа буарлык. Нинди залларга сыймыйлар… Ә тегендә безнең дәрәҗә башка булыр. Үз якташларыбыз, үз дусларыбыз дигәндәй… Риза буласыңмы, Мирсәет?..

– Аерылганны аю ашар, бүленгәнне бүре ашар, дигәннәр. Булмас эш белән буталасыз, Зәки әфәнде…

– Булмас эш, дисең инде, алайса, – дип, якташының күзләренә текәлеп карап торды Вәлиди. – Булмас димә, дөнья бу!.. Шуны да хәтереңә төшерәм: безнең ерак баба Ак бүре булган. Аю-бүреләргә генә бирешә торган заттан түгел Зәки Вәлиди. Онытма шуны! Хәзергә хуш. Мин сезнең Казаныгызга сүз сорап киләчәк, аяк басачак кеше түгел моннан ары…

Сүзне озынга сузып торуның урынсыз икәнлеге һәр икесе өчен дә аңлашылган иде инде. Мирсәетнең киңәшмәгә барыр вакыты җиткән, Зәки Вәлиди Казаннан китәргә тимер юл вокзалына ашыга. Салкын гына хушлашып, якташлар икесе ике тарафка китеп барды. Очрашулары ничек көтмәгәндә килеп чыккан булса, аерылышулары да шулайрак иде. Нишлисең…

* * *

Соңаруын соңармады ул, әмма килешенгән урында Мирсәетне инде көтәләр иде. Көтүчеләрнең икесен ул ерактан ук таныды – Вахитов һәм Камил Якубов. Өченчесе – хәрби киемдәге таныш түгел кеше, – читкәрәк тайпылып, тәмәке төтәтеп тора. Мирсәет килеп җиткәчтен, хәрби кеше дә аларга йөзе белән борылды.

Торган җиреннән чак авып китмәде Мирсәет – хәрби киемле кеше аның балачактан якын танышы, әнисе ягыннан туганы икән ләбаса.

– Мирсәет, – дип, колачын киң җәеп кочагына алды ул аны. – Менә очрашу… Менә сиңа очрашу ичмасам…

– Исәнме, Якуб, саулармы?.. Мин бит сине фронтта дип белә идем. Кайдан килеп чыктың? – Ул да түгел, Мирсәет сәерсенеп калган Мулланур белән Камилгә таба борылды. – Бу унтер-офицер минем якын туганым Якуб Чанышев була.

Ул да түгел, Якуб, үз итеп, аның җилкәсенә кундырып алды:

– Бәй, бергә уйнап үскән чакларны онытмагансыңдыр әле?.. Теге чакта безнең Тукай авылына, Тау башына килгән идең, хәтерлисеңме?..

– Хәтерлим, ник хәтерләмәскә… Күлмәгемнең җиңен чияләндереп, каз боты кимерткәнең дә истә әле…

Балачакларын хәтерләп, рәхәтләнеп көлешеп алдылар. Балачак кынамы, бер үк елларда Казанның укытучылар мәктәбендә дә укыды ич алар. Дөрес, туган еллары бер булса да, Якуб Чанышев укырга соңрак килгән иде. Әмма, туганнан туышкан якыннар буларак, һәрчак бергә аралашып, ярдәмләшеп укыдылар.

– Булды, егетләр, – дип, сәгатенә карап алды Вахитов. – Кода-кодагый уеннарын калдырып торыйк. Кузгалырга вакыт, көтәләрдер.

Мөселман социалистлары комитетының Казан социал-демократлары белән алдан килешенелгән очрашуы иде бу. Һәммәсе үзләрен «большевиклар» санаса да, хәзергә аерым-аерым эшли иде әле алар. Һәр ике яктан дүртәр кеше.

Әмма бүлмәдә мөселман социалистлары делегациясен биш кеше аягүрә басып каршы алды.

– Иң элек үзебезнең кунак, Мәскәүдән килгән большевик иптәш Блюхер белән таныш булыгыз, – диде, Казан большевикларының җитәкчесе Тихомирнов.

Түргә кунакны утырттылар. Ә ике мөстәкыйль оешма вәкилләре озынча өстәл артыннан кара-каршы урын алды. Бер якта Гирш Олькеницкий, Карл Грасис, Казанга әле генә килеп төшкән Яков Шейнкман һәм рәислек итүче В. А. Тихомирнов иптәш. Каршы якта Мулланур Вахитов, Камил Якубов, Якуб Чанышев һәм Мирсәет Солтангалиев.

– Сезнең сөйләшүгә мин катышмам. Мөмкин булса, тыңлап утырырга теләр идем, – диде, түр башында сабыр гына утырган таза муенлы Блюхер. – Ә ахырдан, бәлки, бер-ике авыз сүз әйтергә дә мөмкин булыр.

Карышучы күренмәде.

– Ягез, кем башлый, – дип мөрәҗәгать итте Тихомирнов. Чәчрәп чыгарга торучы табылмагач, бераз паузадан соң ул сүзен дәвам итте. – Көрәш соңгы һәм хәлиткеч этапка якынлаша, иптәшләр. Питердагы июль вакыйгалары, Мәскәүдәге чуалышлар безнең өчен гыйбрәт булсын. Берләшергә, милли, дини аерымлыкларны онытып, бердәм һәм хәлиткеч көрәшкә әзерләнергә кирәк. Эшчеләрне кораллы восстаниегә әзерләргә…

Бу уңайдан берәү дә бәхәс кузгатмады. Әлегәчә таркау булган көчләрне туплау ихтыяҗы һәркемгә аңлашыла иде. Шул туплану һәм бергәлекнең юлын дөрес билгеләү кирәк. Олькеницкий һәм бу кешеләр арасында үзен шактый иркен тоткан Чанышев нәкъ әнә шул хакта кайбер фикерләре белән уртаклаштылар.

Әмма тора-бара, сүз артыннан сүз чыгып, Карл Грасис татарларга үзенең дәгъвасы булуын сөйләргә кереште.

– Дөнья беткән диярсең. Көн дә съезд, көн дә тантана, бөтен илнең милләтчеләре җыелды Казанга, – диде ул, офтанып. – Бу эшкә чик куярга кирәк, иптәшләр. Татар социалистлары, әгәр дә инде үзләрен большевик дип саныйлар икән, милли оешмаларның эченә үтеп керсен һәм кул кушырып кына утырмасын, корт сыман эчтән кимерсен, таркатсын ул оешмаларны. Казан Истанбул яисә Мәккә түгел. Казан – интернационалистлар шәһәре, Россия шәһәре соңгы чиктә.

– Грасис иптәш, – дип, моңарчы тын гына тыңлап утырган Мирсәет аны бүлдерергә кирәк санады. Түземлеге җитмәде. – Мин үзем Истанбул белән Мәккәдә булган кеше түгел түгелен. Әмма Казан – татар милләтенең мәдәни вә рухи мәркәзе. Берләшергә, бер йодрык булып тупланырга чакырганда, сүзләрне барлабрак сөйләшсәгез иде…

Мирсәетнең сүзләрен ошатмыйча, Грасис аны бүлдерергә ашыкты. Мулланур Вахитов белән Камил Якубов тарафына карап сораган атлы булды:

– Бу иптәш кем була? Каян таптыгыз аны?.. Гаяз Исхакыйның шәкертен алып килгәнсез түгелме?

– Иптәш Грасис, – дип торып басты Мирсәет. – Мин монда үземне рәнҗетүләрен тыңларга килмәдем… Инде соравыгызга җавап бирәм. Хәтерләргә тырышыгыз, Мирсәет Солтангалиев булам. Шушы елның июленнән Мөселман социалистлары комитеты әгъзасы. Большевик! Ә инде Исхакый дигән сүзегезгә килсәк, аның шәкерте түгел әлегә, әмма Гаяз әфәндегә тел тидермәвегезне үтенәм.

– Ә-ә-ә, – дип, кул гына селтәмәде Грасис, үз-үзен тотышы шуны аңлата иде, һәм Мулланурга карап башын чайкап куйган булды. – Ну тәртип тә соң үзегездә!

Вахитов күңеленнән ни уйлагандыр, аны-моны сиздермәде.

– Минем үз милләтемне үзәктән ашый торган корт булырга җыенганым юк, – дип тәмамлады Мирсәет, әйтәсен әйтте. Янәшәсендә утырган Якуб Чанышевның берничә мәртәбә, үзен туктатырга теләп, чабудан тартуына да игътибар итмәде.

Янә Тихомирновның ипле тавышы ишетелде:

– Җитәр, иптәшләр. Безгә бер-беребезне хөрмәт итеп сөйләшкәндә дә бик таманга килер хәзер.

– Дөрес, – дип җөпләп куйды Вахитов. – Әмма мин Солтангалиев сүзләре белән килешәм. Без монда фикер алышырга диеп килдек. Юкса беренче мәртәбә генә түгел, иптәш Грасисның һәм кайбер башка иптәшләрнең шундый гадәте бар: татар большевиклары белән, ата белән ул сөйләшкәндәй, югарыдан торып, колакка чиертеп кенә сөйләшергә омтылалар. Бу – һичнинди кысаларга сыймый торган нәрсә. Патша заманыннан килгән империячел гадәтләрне онытырга вакыт. Бу – беренчедән. Ә икенчедән, без үзебезнең тирәгә мөмкин кадәр күбрәк көч туплау өчен тырышырга тиеш. Мөселманнарның уянуы хафаландырмый безне, ә эшләргә мәҗбүр итә. Эшчеләр арасында да, хәрбиләр арасында да агитация эше безнең тарафтан активлаша бара…

– Иптәш Чанышев, – дип, Якубка эндәште Тихомирнов. – Сез ни әйтерсез, Казан прапорщиклар мәктәбендә эшләүнең нәтиҗәсе булачакмы?

Чанышев, шул мәктәптә алып барган эше турында кыскача сөйләгәч, Казан гарнизонында да социализм идеяләренең популярлык казана баруын искәртеп узды.

Аннан август һәм сентябрь айларында үткәрергә уйланылган митинглар һәм вакыйгалар турында киңәштеләр, һәр митингка җаваплылар, большевиклар исеменнән чыгыш ясаучылар билгеләнде…

Шулай да башта кузгалып алган аңлашылмаучылык очраклы булмаган, күрәсең. Тора-бара, янә гел көтмәгәндә, шундый ук каршылыкка килеп юлыктылар. Табигый, әңгәмәдә катнашучыларның күбесе читтән килгән кеше булганлыктан, Казан белән башка бер губерна шәһәре арасындагы аерманы бигүк чамалап бетермиләр. Ә Грасис иптәш исә аңлы рәвештә бу үзгәлекне танырга теләми, татар большевикларының күзенә карап түбәнсетә, кире кагарга омтыла сыман. Бу юлы да «шырпы сызучы» ул иде.