Сират күпере / Мост над адом

– Өсләренә дә күлмәк кенә түгел, погонлы, тимер төймәле әллә нәмәрсәкәйләр кияләр икән… Безнең күек яланаяк йөрү кая, кара ботинка аякларында. Ул йөрүләрен күрсәгез сез аларның. – Малайларның бер-берсенә төртешеп көлүләрен күрү дәртеннән Мирсәет сикереп үк тора. – Йөрүләрен, ул йөрүләрен күрсәгез сез морзаларның. Бибиҗамалтәйләрнең ата казы бер читтә торсын.

Ата казга охшатып, морза малайлары булып йөреп тә күрсәтә. Тәгәрәшеп көлә авыл малайлары, һәрчак тыныч һәм ипле генә йөргән Мәхмүткә кыбырсынырга керешә, үзен кая куярга белми башлый.

– Аның каравы беләсеңме син кем? Беләсеңме?.. – дип тотлыга башлый.

– Җә, җә-җә, кем ул? – дип котырта малайлар арасыннан кемдер, кәмитнең дәвамын көтеп.

– Аның каравы син – мишәр, – ди Мәхмүткә.

Кырмыскалы малайлары кебек үчекләшергә өйрәнмәгән ул. Башка әйтер сүз таба алмый, ахры.

Авылың белән мишәр булганда рәхәт икән ул, бу сүз Мирсәет өчен үчекләшү булып та яңгырамый инде хәзер. Киресенчә, аңа дәрт кенә бирә. Әнә күпме дуслары, үзе кебек үк яланаяклы, ямаулы ыштаннан башка өсләрендә берни булмаган мишәр малайлары аның әйләнә-тирәсендә. Тагы да дәртләнебрәк китә:

– Хи, малайлар, беләсегез килсә, аларның ашаганы да безнең күек түгел икән.

– Җә, сөйлә… Сөйлә инде: морза малайлары ни ашый? – дип котырталар аны.

Сыңар күзен кыса төшеп, бармак бөгә-бөгә санарга керешә Мирсәет.

– Ашаганнарымы?.. Морза малайлары ак күмәч кенә ашап тора икән.

– Кит аннан! – дип тел шартлата берсе. Бер-беренә төртә-төртә: – Ак күмәч… Ак күмәч! – дип, авыз суларын йотып куялар.

– Тагымы?.. – Рольгә кереп киткән Мирсәет уйга калып торган була. Күзенең кырые белән генә читтә торып калган Мәхмүткәгә карап ала. Аңар ничек, ул ничек кабул итә, янәсе. – Тагы ак май… күкәй… шикәр… җылкы шулпасы гына ашап торалар икән.

Сузып кына, тәмен белеп кенә сөйли Мирсәет. Малайлар, һәр яңа ризык төре турында ишеткән саен, авызларын чәпелдәтеп, сүз берләшкәндәй, «ух» ылдап куялар. Бу авазлар бигрәк тә «шикәр» не искә алгач көчәеп куя.

– Сөйләмә, Мирсәет, сөйләмә… Җылатасың, малай, – дип, аның аркасына килеп сарыла Гаташ атлы малай. Ухылдаганда да, ул барысыннан арттырыбрак җибәргәндер.

– Шултикле ашагач, ну көчтер инде синдә, малай, – дип, Гаташ Мәхмүткәгә төртелеп алган була, тегенең мускулларын тотып карарга омтыла.

Яшькә бер чама булсалар да, морза малае таза, буйга да Гаташтан калкурак. Тегене җилпеп кенә җибәрә. Мирсәет дәвам итә:

– Ә үзләре, малай, көн буе ак күмәч, шикәр генә ашап торсалар да, тамчы да эшләмиләр икән. Ашыйлар да йоклыйлар… Ашыйлар да йоклыйлар… Аннары һавада йөриләр икән… – Монысы – «һавада йөрү» дигәне – бөтенләй яңа төшенчә иде малайлар өчен. Аңышмыйча, бер Мирсәеткә, бер Мәхмүткәгә карангалап тордылар.

– Ничек… Ул «һавада йөрү» дигәннәре нәрсә тагы? – дип, әлеге дә баягы Гаташ өлгерлек күрсәтте.

Мирсәеткә сорау гына булсын, йөгәннән ычкынды инде әллә кайчан.

– Туйганчы ак күмәч белән корсакны тутыралар да менә болай итеп арлы-бирле йөренергә керешәләр. Бер эшсез җил сугарып кайту «һавада йөрү» була икән.

Бу юлы да морза малайлары булып йөреп күрсәтте. Иптәш малайлары чирәм өстендә тәгәри-тәгәри көлде.

Шулчак түземлеге чамадан ашкан Мәхмүткә телгә килде:

– Әйе, – диде ул, горур гына башын югары күтәреп, җиңенә ябышкан үлән яфракларын сыпыргалап куйды. – Без, морзалар, аксөякләр, шуңа күрә ак күмәч ашыйбыз. Ә сезнең сөякләр кара, шуңа күрә ашаганыгыз да кара икмәк.

Авыл малайлары көтелмәгән бу сүзләргә ничек җавап кайтарырга белмичә югалып калдылар. Ипле һәм матур итеп, сүзне-сүзгә чиккән сыман җиренә җиткереп сөйләшә иде Мәхмүткә. Ләкин шунда, Мирсәеттән калышасы килмәгәнгәме, әллә үз җавабыннан үзе канәгать булмыйчамы, малайның бәгыренә кагыла торган сүзләр тезеп китте:

– Сез авылыгыз белән хәерчеләр. Ашарыгызга да кара икмәк белән арыш чумарасыннан башка нәрсәгез юк. Килгәнемә үкенеп бетә алмыйм, кешечә кунак итә алганыгыз да юк…

Кунак егетнең бу сүзләре иң элек Мирсәеткә килеп кадалды. Малайларның һәммәсенә ачуы чыгып сөйләсә дә, турыдан-туры аңарга кагыла иде бит. Ул, кунакка дип, аларга килгән.

– Әйе, без кара ипи генә ашыйбыз… Аның каравы көн-төн эшлибез, – диде Мирсәет, чарасызлыктан ничек чыгарга белмичә.

Аны яклап, башка малайлар да шул ук сүзләрне кабатлады.

Вәкарь белән, җиңүче сыйфатында эре генә көлемсерәп алды Мәхмүткә. «Әйтсәм, берәгәйле әйтәм», янәсе, һәм һәркайсына ишетелерлек итеп өстәп куйды:

– Телегез булмаса, күптән карга күтәреп киткән булыр иде үзегезне.

– Әйдә, көрәшәбез, – дип әйтеп ташламасынмы шунда Гаташ.

– Әйдә, – дип, шундук эләктереп алды кунак егет. Биленә таянып, уртага чыгып басты. – Сезгә ектырсам, кадет булып та йөрмим мин.

Гаташ үзе тәкъдим кертте, ә үзе малайлар артына кереп посты. Кем-кем, көрәш дигәннәре аңардан булмый инде, Сабан туенда катнашса да, шул ат чабышында гына узыша торган иде.

Малайларның шүрли калуын сиздеме Мәхмүткә, батырайганнан-батырая барды. Җиңнәрен сызгана төшеп, уч төпләренә төкергәләргә кереште.

– Әйдә, ничек көрәшәбез – татарчамы, әллә французчамы?..

Малайларның барысы өчен дә җавапны Гаташ бирде:

– Бездә көрәшнең французчасын, урысчасын белмиләр… Морза малае дигәч тә, әллә кем булган…

– Нәрсә, син көрәшәсеңме? – дип, Гаташны үзе янына чакырды кунак егет. – Әйдә, карыйк, татарча ничек көрәшәсең икән.

Бу юлы дәшмәде Гаташ, борынын гына тартып куйды. Үзеннән бер башка калку малай янына курыкмый ничек чыгарга кирәк. Мәхмүткә, яшькә бер чама булса да, аларның һәркайсына караганда да гәүдәгә байтак кына калкурак һәм эре сөякле иде.

Гаташтан булмагач, көрәшергә Мирсәеткә кала. Кунак егет белән эләгешеп китүче дә үзе ич! Башкаларга караганда күбрәк аны рәнҗетте, аңардан көлде Мәхмүткә. Үзен генә түгел, әти-әнисен рәнҗетте, аларның ярлылыкларыннан көлде. Узган елгы мыскыллау сүзләре дә хәтердән җуелырлык түгел. Күрсәтер әле ул аңарга «хәерче» нең кем икәнлеген… Мирсәет уч төпләренә, «тәч» итеп, бер төкерде дә морза малаеның каршысына чыгып басты:

– Җә, карап карыйк синең ак күмәчеңнең нәрсәгә яраганын. Алыштанмы, салыштанмы?.. – дип тә өстәп җибәрде.

Югалып калу кая, шундук ыштан бөрмәсеннән бөтереп эләктереп алды аны Мәхмүткә.

– Алыштан да, салыштан да… Кара аны, үпкәләштән булмасын соңыннан.

Мирсәет тә, тешләрен чытырдатып кысып, тегенең чалбар каешына ябышты, күзләрен йомды. Теге көчле, Мирсәетне үзенә таба тартырга кереште. Әмма бирешергә ярамый, бирешергә һич кенә дә ярамый иде. Аның нәселен, әтисен рәнҗеткән, үзе кебек бөтен ярлы-ябагайдан кычкырып көләргә җөрьәт иткән аксөяккә ничек җиңдерергә мөмкин. Иптәш малайлары да әнә аңарга ышана, җиңүен тели.

– Мирсәет… Билеңне бирмә, Мирсәет. Аяк чалырга маташа… Аяк чалдырма, – дип, көч-гайрәт өстәп торалар.

Егыла-нитә калса, оятын ничек күтәрерсең. Бу бит сиңа Сабан туенда үзең кебек яланаяклы авылдашың белән көрәшү түгел… Байлар көчлерәкме, ярлылармы?.. Ак күмәчме, кара ипиме?.. Ак сөякме, әллә карасымы?.. Мирсәет һәм аның дуслары өчен бу алышуда әллә нәрсәләр хәл ителәчәк.

Гайрәтле бит теге, үзенә таба суырыпмы-суыра, нәләт, ыштан бавы гына түзсен… Куллары тәртә сыман, ботинкасы белән яланаякка китереп баса. Аяк бармакларын чирәмгә батырып карышты Мирсәет, бирешмәде.

Җиңел генә эләктереп сала алмагач, ниһаять, Мәхмүткә дә әмәлен үзгәртергә булды: ыштан бавын җибәрә төште дә яшь тай сыман әле бер якка, әле икенче якка артын уйнаткалап йөри башлады. Бил аша очырырга, ахры, исәбе. Көрәш рәтен белгән авыл картлары юк бит шунда, «татарча болай көрәшмиләр» дип әйтерләр иде. Малайлар да әллә телләрен йоткан, әллә Мирсәеттән өметләре өзелде, ләм-мим сүз дәшмиләр.

– Әллә французча көрәшә башлады инде болар, – дип, Гаташ кына искәртеп куйды бераздан.

Үзенең хәле бетә башлавын, тыны кысылганын чамалап алды Мирсәет. Тагы шулай тартышуларын дәвам иттерсәләр, ул җиңеләчәк. Тегенең исә сулыш алганы да ишетелми әлегә – чабыш аты кебек уйнаклап кына тора.

«Әти өчен… Мишәрлегем өчен… Кара ипи өчен…» – дип, Мирсәет бөтен булган җегәрен бер йодрыкка туплады да кинәт кенә тегенең күкрәк астына килеп керде һәм, каешыннан урап тоткан көйгә, ике-өч адым артка чигенде дә баш аркан ыргытты үзен.

Морза малае арка белән ничек килеп төшкәнен абайламый да калды. Мирсәет исә елт кына аның өстенә үк менеп атланды.

– Ур-ра! – кычкырырга кереште малайлар. Мирсәетне кулларыннан тартып торгыздылар да кочакларга тотындылар, шап та шоп аркасыннан чәбәкләделәр.

Уйлый башласаң – ышанмассың. Үзеннән күпкә көчлерәк һәм тазарак, кадетлар корпусында тәрбияләнеп махсyс физик чыныгу алган Мәхмүтне егарлык көч шулчакта каян килде икән аңарга? Бу аның сыйнфый көрәштә беренче чирканчык алуы, беренче җиңүе булгандыр, мөгаен…

* * *

Көннәр бер-бер артлы уза торды. Көзләр үтеп, кышка керделәр. Мирсәетнең әле булса «Бәләкәй йолкыш» ны тәмамлый алганы юк. Әмма әледән-әле төрле маҗараларга юлыгучы бу инглиз малае турында инде Кырмыскалыда ишетеп кенә түгел, укып та беләләр. Романның Мирсәет тарафыннан тәрҗемә ителгән аерым бүлекләре инде кулдан-кулга йөреп таушалып бетте.

Шуңа да карамастан Мирсәетнең бу эшне ташларга җыенганы юк, буш вакыты булдымы – өстәл артына утыра. Тәрҗемә итә, әзер өлешен иң элек әнисенә, апалары, эне-сеңелләренә укый. Аннан соң гына кулъязма яшьтәшләре, малайлар кулына керә һәм өй борынча китә…

Әмма тәрҗемә эшеннән аерылып торган кичләре дә бар иде Мирсәетнең.

Көннәрдән бер көнне уйламаган җирдән аның янына әтисе килеп керде. 1904 ел булдымы икән бу, 1905 кә чыккачмы, тәгаен генә әйтеп булмый инде хәзер.

Мирсәет өстәлдәге кәгазь кисәкләрен, әтисеннән яшереп, тез өстенә шудырды. Гаепле кеше сыман, үз-үзен кая куярга белмичә борсаланырга кереште.

Табигый инде, улының шул рәвешле яшертен эш белән шөгыльләнүе ата кешедә кызыксыну уятты. Качырып азапланган кәгазь кисәкләреннән берсе ялгыш идәнгә төшкән икән: Хәйдәргали агай, ипле генә килеп, шуны кулына алды һәм үз күзләренә ышанырга да, ышанмаска да белмичә имәнеп китте – аның улы Мирсәет патшаны бәреп төшерергә чакырып язылган татарча листовка күчереп утыра икән ләбаса!..

Муенындагы кан тамырлары бүртеп чыкты атаның, колаклары кызыша башлады. Әмма тавышын күтәрмәде: күрше бүлмәдәгеләрнең ишетүе бар. Мондый эшне ишеттермәгәне, белгертмәгәне хәерле ич аның өчен дә.

– Нәрсә бу?! Төннәр буе нәрсә күчереп утырасың син?! Кая, башкаларын да күрсәт әле…

Капыл гына урыныннан күтәрелеп, алдындагы кәгазьләрен күлмәк астына тутыра башлады малай. Үзе куркуга төшкән, әмма күзләре утлы күмер булып яна.

– Бирмим… Сорама, әтием, берсен дә бирмим.

Үҗәтлектә үзеннән дә арырак киткән бу малайдан күрсәтәсе килмәгән әйберне алай җиңел генә алып булмасын белә Хәйдәргали агай. Яхшылап сөйләшеп, сораштырып карарга булды.

– Кем кушты?

Дәшми Мирсәет.

– Кем өчен күчерәсең аларны?

Малай яман тешләк, һаман дәшми.

– Моның өчен нәрсә булачагын беләсеңме соң син? – дип сорый әти кеше, ниһаять.

– Беләм, – дип җавап кайтара Мирсәет. – Патшага каршы баш күтәргән өчен, сөргенгә сөрәләр яисә асып куялар.

Тетрәнеп куя Хәйдәргали агай.

– Шуны белә торып күчерәсеңме?

– Әйе, – ди малай, җәлт кенә борынын тартып. Зәңгәр күзләре ялт-йолт як-якка карангалап ала.

Гәүдәсен турайта төшеп, кабатлап сорый әти кеше:

– Кем бирде бу кәгазьләрне? Кем өчен күчерәсең, әйтәсеңме-юкмы, малай актыгы?!

– Юк, әйтмим, сорама да, әйтмим дә.

Шунда, бер карарга килеп, бөтен бала-чага җыелып чәйләп утырган табын янына атлый Хәйдәргали агай һәм өлкән кызларына дәшә:

– Сәрвәр… Суфия кызым, кайсыгыз бар анда?.. Керегез әле.

Сәрвәр белән Суфия бүлмәгә йөгереп керәләр.

– Нәрсә, әти?.. Ни йомышың бар, әтием?

– Барыгыз әле, берегез, җәлт итеп, Нуриәхмәт хәзрәтне чакырып килегез… Син бар, Суфия кызым, синең аяк җиңел була торган иде.

– Әти, – дип, җан авазы белән тавыш бирә шунда моңарчы шым гына почмакта утыруын дәвам иткән Мирсәет. Әтисенең нәрсә ниятләгәнен яхшы аңлый, чөнки, Нуриәхмәт хәзрәт дигәчтен дә, эсселе-суыклы булып китте – яхшыга түгел бу. – Әти, чакыра күрмә хәзрәтне… Ул белми. Бу хакта белми ул.

Мирсәетнең ай-ваена караудан узган иде инде Хәйдәргали агай. «Нәрсә булды, ипле генә яшәп яткан җирдән нәрсә килеп чыкты соң әле», – дип, шомланып килеп кергән әниләре дә улына ярдәм итә алмады.

– Суфия… – дип кабатлады аталары, атларга да, атламаска да белмичә онытылып, янында калган кызына. – Бар, дидем: бер аягың монда, икенчесе тегендә булсын. Әти көтә, диген. Арасы булса, хәзер үк килсен. Ишеттеңме?!

Суфия җилкәсенә бишмәтен элеп чыгып йөгерүгә, әнисе, он алып кереп, коймак тугларга кереште. Энеләре-сеңелләре, әтиләреннән яшереп кенә, Мирсәетне кызганырга, сорaштырырга керештеләр.

– Нәрсә булды, абый?.. Нәрсә булды? – диештеләр. Кичләр буе үзе чыгарган әкият сөйләгән өчен микән, аны бик яраталар иде.

Нуриәхмәт мулла, көттерә төшеп, ут алгач кына, килер ара тапты. Таягына таянып, ап-ак сакалын сыпыра-сыпыра, түбән очтан менеп килүен иң элек Мирсәет күреп алды. Кәгазьләрен абзарга чыгарып яшергән иде яшерүен, шулай да җаны тыныч түгел. Әтисе нәрсә ният иткән, ничегрәк сөйләшергә җыена – ул кадәресе билгеле түгел иде бит әле аңарга.

Мулла кешегә хөрмәт зур иде алар өендә. Хәйдәргали ага Нуриәхмәт хәзрәтне болдырга ук чыгып, ике кулын сузып каршы алды. Өс-башын салырга булышкач, сәкегә утырып дога кылдылар, хәл-әхвәл белештеләр. Аннан йорт хуҗасы, өйдәгеләрнең һәммәсенә дә ишетелерлек итеп, үзенең хәзрәт белән бик җитди мәсьәлә буенча киңәшәсе барлыгын игълан кылды. «Без түр бүлмәгә узабыз, ишек ябык торсын, кереп-чыгып йөрмәгез», – дигән сүз иде бу.

– Ярар, ярар, балалар бу якта булыр… – дип, тәртип өчен җаваплылыкны әниләре үз өстенә алды. – Хәзер самавырны гына кертеп куям да…

Түр якның такта белән бүленеп алынган иң аулак почмагына узды ир-атлар. Шулай иткәндә генә тыныч булыр, чөнки өйдә бала-чага күп.

Кайнар коймак белән юкә балы кабып, чәй эчтеләр элек. Хәйдәргали әле сүз башларга ашыкмады. Хәзрәт булып ул да аның ни диярен бер түземлек белән көтте. Чөнки хуҗа кеше – юк сүзне бар итеп утыра торган адәм түгел, бигүк диндар булмаса да, белеп сөйләшә торган, укымышлы зат.

– Йә Хәйдәргали-кем, – дип, Нуриәхмәт хәзрәт үзенең тыңларга әзер икәнлеген белдереп хәбәр салды, ниһаять.

– Хәзрәт, мин сезне бик олы борчуым, дөресрәге, икебезгә дә бер дәрәҗәдә мөнәсәбәте булган вакыйга уңае белән чакырдым бит әле, – дип, ипләп кенә, әмма ниндидер бер ныклык белән сүз башлады Хәйдәргали.

– Әйе, әйе, – диде җитмеш яшьлек хәзрәт. – Без бит – туганнан туган кешеләр, өченче канат булсак та, якын кардәшләр. Беребезнең бакчасына төшкән борчу икенчебезне читләтеп узмас. Туганнар бит, бәрәкалла.

– Ярар, хәзрәт, туганлык хакында сөйләшү кайгысы түгел әле миндә, – дип, ипләп сөйләшергә әзерләнгән картның башына суккандай итте Хәйдәргали. – Шәҗәрәбездәге үрмәкүч челтәрен башка вакытта барларбыз, боерган булса.

Нуриәхмәт хәзрәткә бу ошамады, нәсел-нәсәбә җебен яхшы белгәнгә күрә искәртергә кирәк тапты:

– Алай димә, Хәйдәргали энем, без синең белән якын туганнар. Синең атаң Хаҗимөхәммәт белән минем әтием Хаҗиәхмәт – бер ата балалары, бабабыз Зөбәернең нәсел тамырын дәвам иткән ике бөртек олан. Ә Зөбәер исә – Солтангали улы. Кул селтәргә ярамый алай, син бит укымышлы кеше…

– Әйе, әйе, – дип кабатлады Хәйдәргали. Үз хатасын аңлап, ахрысы, башка карышмады.

– Бер-береңә сыенып яшәгәндә, иншалла, һәммәсе дә имин булыр, Хәйдәргали.

Әмма Хәйдәргали әйләнеп-урап сөйләшергә күнекмәгән, һаман үзенекен итте:

– Алай гына булса икән, хәзрәт. Бу сүз синең улың Мәхмүт белән минем Мирсәеткә кагылышлы. Үзең беләсең, Мәхмүт – җиткән егет, Уралны аркылыдан-буйга йөргән, күп кешеләр белән белешкән, күп шәһәрләр күргән кеше.

– Алланың биргәненә шөкер, шулай-шулай, – дип, бер канәгатьлек белән тыңлый иде хәзрәт үзенең төпчек улы турында сөйләгәннәрне. – Тукта әле, Хәйдәргали энем, синең Мирсәетеңнең ни катнашы бар минем Мәхмүткә? Бутамыйсыңмы, башка бер-бер Мәхмүт турында сөйләмисеңме?..

Тынлык урнашып алды беразга. Әнисе чәй хәстәрләп йөргән чакта, ачык ишектән түр якның мич артына кереп, чаршау артыннан өлкәннәрнең сөйләшүен шыпырт кына качып тыңлап торган Мирсәетнең йөрәге кысып-кысып куйды шул чагында. Keшe сүзен тыңлау яхшы түгел түгелен дә, нишлисең, сөйләшүнең үзенә кагылышлы икәнлеген белә бит ул. Үзеңне ни көткәнен алдан чамалап торганың хәерле. Әтисе бит, әнә ничек, җеп очы кая китеп тоташканлыкны чамалап өлгергән.

– Бутамыйм, хәзрәт, синең улың Мәхмүт Солтангалиев, Урал шәһәрләрендә йөри торгач, әллә ниткән социал-демократлар белән бәйләнешкә кергән. Ниндидер Хөсәен Ямашевлар белән хат алыша икән… Шуларны да белмисеңме әллә?!

– Ни дип әйтим, Хәйдәргали энем, – дип, ерактан, әйләнгечтән алып китте хәзрәт. Колагы ишеткәннәргә гаҗәпсенү сиздермәде. – Мәхмүт минем улым булса да, ул – балигъ булган кеше. Ни эшләргә, кемнәр белән аралашырга, кемнәр белән хат алышырга кирәклекне үзе белә торгандыр дим…

– Менә шул, хәзрәт, синең Мәхмүт мәктәпкә йөрүче малайларга, шул җөмләдән минем өлкән улым Мирсәеткә дә, патшага каршы язылган нотыкларын күчереп яздырта.

– Белмим шул, белмим, – дип кенә котылмакчы була Нуриәхмәт хәзрәт.

Әмма Хәйдәргали агай алай гына тукталырга уйламый иде әлегә.

– Ә үрәдниккә яисә өяздәге башка бер-бер түрәгә бу хакта җиткерсәләр, ни буласын беләсеңме соң син, Нуриәхмәт абзый? – дип сорады ул һәм, картның ни дигәнен көтеп тормастан, үзе үк хөкемен дә чыгарды. – Беләсеңме ни булыр?! Иң элек указыңны алырлар… Аннан мәктәбеңне яптырырлар һәм дә тагы үзеңне, улың Мәхмүт белән бергәләп, асып куярга да күп сорамаслар.

Мулла калтыранып куйды, үзен кая куярга белмичә йөткеренгәләргә, борсаланырга кереште.

– Ә нәрсә?! Ә нәрсә… – дип кенә дәшә алды ул. Җүнле-башлы сүз килмәде теленә.

Мирсәет тә чак егылып китмәде. Шунда гына аңлады ул нинди куркыныч һәм җаваплы эшкә катнашуын. Тотылган очракта, димәк, аны да асулары ихтимал.

– Үзе язган, үзе сөйләгәне генә бер хәл. Патшага каршы язылган нотыгын мәктәп балаларына биргән бит әле. Шулардан күбәйттергән… Ай-һай, хәзрәт, баш китәрлек эшләр эшләнә икән синең мәктәбеңдә… Кешегә әйтсәң, кеше ышанмас!..

Тәмам зиһенен югалтты кебек Нуриәхмәт хәзрәт, берөзлексез сакалын сыпыргалап утырды.

– Алла сакласын… Алла сакласын диген, Хәйдәргали энем.

– Бу эшне туктатырга кирәк, хәзрәт… Аннан килеп, шәригатькә сыймаган бернәрсә бит бу – патша кадәр патшага тел тидерү… Патшага каршы баш күтәрергә чакыру…

Хәзрәт гүя телен йоткан, берничә кат тамак төбен кырып алды алуын, әмма ни дияргә дә белмәде.

Хәзрәт ни дияр? Патшага буйсынмау, аңа каршы баш күтәрүгә шәригать ничек карый икән? Ничә айлар, күпме вакытлардан бирле Мирсәетнең күңеленнән чыкмыйча, аны көн-төн бимазалаган сорау ич бу. Әтисенә ничә тапкырлар сүз катып караса да, җавап ала алмады бит. Хәзрәт авызыннан хәзер чыгачак сүз соң дәрәҗәдә әһәмиятле, бик мөһим иде аның өчен. Шуңа күрә, җавабын ишетми калудан куркып, чаршау эченнән арырак узды малай һәм бүлмә тактасындагы ярык аша хәзрәтнең авызына текәлде. Патшада аның эш юк, шәригатькә, Аллага каршы эш була күрмәсен. «И Аллам, шәригатькә тел тидерүдән сакла…»

Нуриәхмәт хәзрәт бирәсе җавабы хакында бик җентекләп уйланды. Дәшми калу ярамый, мәсьәлә кабыргасы белән куелган. Янә бер кабат йөткеренеп алгач, ниһаять, тамагын кырып куйды.

– Шәригатьме? – дип башлады әүвәл һәм ипле генә сеңдереп дәвам итте. – Юк, Хәйдәргали, шәригать бу эшне тыймый. Коръән-Кәримнең шундый-шундый хәдисендә халыкның, үзен рәнҗеткән хакимнәргә буйсынмыйча, баш күтәрү хокукы да бар диелгән. Хәтта аны бәреп төшерү дә хәрәм эш саналмас. Әйе!..

Канәгать кенә сакалын сыпырып куйды хәзрәт. Мирсәетнең дә җанына җылы иңде. Димәк, ул да ярамас, хәрәм эш белән шөгыльләнми икән бит!

Әмма Хәйдәргали агайның бирешергә түгел иде исәбе.

– Хуш, Нуриәхмәт абзый, бәхәсләшмим, Коръәнне вә шәригать эшләрен син миңа караганда яхшырак беләсең, әлбәттә. Анысы шулай. Тик менә тагын бернәрсә бар бит әле: изге китапта «хакимнәр» диелгән, патша турында әйтелмәгән. Моңа ни диярсең?..

Мирсәетнең күңеленә янә шом йөгерде. Нигә шулай төпченә, нигә үҗәтләнә инде аның әтисе, хәзрәтнең әйткәннәре белән генә килешсә ни була торгандыр…

Картның әллә ни исе китмәде бугай бу юлы. Әллә сер бирергә теләмәве иде, өздереп әйтте дә куйды:

– Хакиме ни дә, патшасы ни, шул бер үк нәрсә, ике чабата – бер кием инде ул, Хәйдәргали. Патша да хакимлек итә. Үз халкын рәнҗетә икән, аны төшерү мөмкин диелгән. Китап каршы килми моңарга.

– Анда бит «явыз булса, халыкны рәнҗетсә» диелгән, Нуриәхмәт абзый. Әле аның явыз булу-булмавын, рәнҗеткәнме-түгелме икәнлеген ачыкларга кирәктер бит әүвәл?..

– Ул кадәресен инде китап түгел, халык үзе ачыкларга тиеш, – диде хәзрәт, ике уйлап тормый гына. Үзенең шундый сорауларга җавап табып, Хәйдәргалине тынычландыруына куанып та алды бугай ул. Ә бераздан уйлана төшеп дәвам итте. – Аннан шунысы да бар бит әле, Хәйдәргали: патша мөселман түгел, артык хафаланма. Гөнаһысы зур булмас!.. Нәрсә, урыс патшасы безне бөтенләй дә рәнҗетми дип әйтергә җыенмый торгансыңдыр бит?!

Мирсәетнең әтисе шунда бөтенләй үзгәреп, ачылып китте.

– Анысы шулай, Нуриәхмәт абзый, безнең татарга көн күрсәтмиләр инде. Хак анысы… Елга янында яшәргә ярамасын, олы юлга якын яшәргә ярамасын, үз ана телендә гәҗит чыгарырга ярамасын – нинди тормыш була инде ул…

– Хак сөйлисең, Хәйдәргали. Хак сүз сөйлисең. Хак сүз, – дип, җөпләп утырырга гына калды хәзрәткә. – Безләр өчен гомер кичерү – сират күпере кичүгә тиң бит ул.

Тормышның авырлыгыннан байтак зарланды Хәйдәргали. Әтисенең шул рәвешле чишелеп киткәнен бу көнгәчә күргәне юк иде әле Мирсәетнең дә. Тик шулай да, бераздан әүвәлге хафаларына әйләнеп кайтып, кисәтергә кирәк тапты:

– Шулай да, Нуриәхмәт абзый, сакланганны саклармын дигән бит Алла да! Бу эшне туктатырга кирәк булыр. Бала-чаганы андый вәсвәсәдән ераграк тотканың хәерле. Каш ясыйм дип, күз чыгармаек…

– Саграк булганың хәерле, дөрес, анысы, – дип эләктереп алды хәзрәт тә. – Мәхмүтне мин кисәтермен. Әмма китап бу хакта балаларга сөйләүне тыймый, артык хафаланма, Хәйдәргали энем.

Әңгәмәнең тәмамланып килүен чамалаган Мирсәет чаршау артында качып торган җиреннән сак кына чыгып бара иде, шулчак аны әтисенең калын тавышы туктатты.

– Качма, улым, кил әле монда, кер, – диде ул.

Күрәсең, улының такта артында торуын сизенгән булгандыр.

Яшен суккандай булды малайга, әмма буйсынмый чарасы юк, – бераз икеләнеп торгач, әтисенең каршысына кереп басарга мәҗбүр булды. Җәзаның иң катысына әзер иде ул.

Аңарга түгел, хәзрәткә мөрәҗәгать итте әтисе:

– Йә хәзрәт, син өлкән кеше, шул рәвешле качып-

посып олылар сүзен тыңлап йөрүчегә нинди җәза бирәбез?..

Хәзрәтнең җавабы бу очрак өчен дә әзер икән.

– Өлкәннәр сөйләшкәндә качып тыңлап торуны китап хупламый анысы, – диде ул иң элек. – Әмма дә ләкин тыңлаучының максатын ачыклау лазем диелгән. Яхшы максаттан тыңлыймы ул, бер-бер яман ният беләнме?.. Бу очракта Мирсәетнең тыңлап торуында яманлык күрмим мин үзем… Китапта тагы «Белмәү гаеп түгел, белергә теләмәү гаеп» дигән сүзләр дә бар. Шунысын да дикъкатькә алганда, мин уйлыйм, Хәйдәргали туганым: оланның гаебе зур түгел… Ите синеке, сөяге минеке дигәндәй, син әти кеше, үзең белә торгансыңдыр инде. Малай синеке…

Хәзрәт сүзләреннәнме, әтисе мөлаем елмаеп куйды. Мирсәетнең күңеленә җылы иңде, димәк, җәза куркыныч булмаячак.

– Бүтән алай өлкәннәр сүзен тыңлап йөри торган булма, – диде ул, кинәт кырысланган атлы булып һәм улының колагын борып куйды. Авырттырып бормады тагы үзе…

– Ярар, – диде Мирсәет, үзенең гаебен танып.

– Патшага каршы баш күтәрергә ярыймы дип тинтерәтмәссеңме инде бүтән?! – диде әтисе. – Кара аны!.. Бар, урамда кар явып тора әнә, капка төпләрен көрәп кер. Хәзрәт чыгуга чистарып торсын, – дип, яратып кына уч төбе белән артына сугып куйгандай итте.

Ишегалдын һәм капка төпләрен көрәп кенә калмады Мирсәет, себереп үк куйды. Нуриәхмәт хәзрәтнең гыйлемле һәм хак кеше булуын ишетеп белә иде, бүген ул шуңа үзе дә ышанды. Нуриәхмәт хәзрәт белән әтисе арасындагы сөйләшү хәйран калдырган, тирән уйга салган иде аны. Хак эш белән шөгыльләнә икән ләбаса. Олыгаеп, җитдиләнеп киткәндәй, бер башка үскән сыман хис итте ул үзен.

Әмма, эшен тәмамласа да, өйгә керергә ашыкмады. Нуриәхмәт хәзрәтне шушында, капка төбендә, тагы бер мәртәбә очратасы килә иде аның. Бәлки, бер-бер җылы сүз әйтер, аркасыннан сөяр: «Уңган егет икәнсең», – дияр. Шуңа тырыша бит Мирсәет. Җай чыкса, хәзрәткә әзерләп куелган сораулары да бар аның.

Соң гына, озак көттереп кенә чыктылар өйдән. Хуҗа кеше буларак, әтисе Нуриәхмәт хәзрәтне озата чыкты.

– Бәрәкалла, бәрәкалла… Менә ич безнең егетебез эшкә дә бик әвәс икән, – дип, чыга-чыгышка Мирсәетнең тырышлыгын игътибарга алды ул.