Şəhid Ənvər Paşa

Ənvər bəy qayını olan Selanik Mərkəz Komandirinin yavəri şehenşahi-Miralay Nazim bəyin evindədir. O axşam bir ziyafət vardır və yemək yeyildikdən sonra qonaqlar qumar masasının ətrafında toplanarkən o, qulağı qapıda gəzişməkdədir. Sonunda qapı çalınır və M.Tahir bəyin haqqında danışdığı Qərargah mayoru Haqqı bəy gəlir. Evdən çıxarkən yenə də tədbirlidir: "Rovelverimi cibimə qoydum; Allaha təvəkkül edib yola çıxdım." Kafe Kristala ge-dirlər; oradakı bir neçə adama salam verib oturarlar. Buradan bir vətəndaşla birlikdə qalxaraq, qapıda dayanan avtomobilə minirlər. "Yolda bu vətəndaşı, Haqqı bəy təqdim etdi: Poçt və Teleqraf baş katibi Tələt bəy. Ürəyimdə özünə qarşı böyük məhəbbət hiss etdim. Demək bunlar bütün xəyallarımızı reallaşdırmaq üçün hərəkətə keçmişdilər”.

Alatini kərpic fabrikinin küçəsindən bir az əvvəl avtomobil dayanır; sürücü yola salınır. Haqqı bəy də orada qalır.

"Mən Tələt bəy ilə birlikdə küçəyə girdim. Meydanlığa çıxan küncdə dayandıq. Tələt bəy cibindən çıxardığı qara bir gözlüyü gözlərimə taxdı. Altında qara bir bez olsa da, ətraf bir az seçilirdi. Təəssüf ki, mən Selaniki tanımadığım üçün buraları da tanımırdım. Bir bağçadan içəri girdik. Bağça qapısında “kimdir o?” deyildi. “Aypara” parolu verildi. O gözləyən məni götürdü. Tələt bəy çöldə qaldı. Bir daş pilləkəndən çıxdıq. Sağda bir otağa girdim. Orada tək qaldım. Yüngül bir lampa işığı otağı işıqlandırırdı. Pərdələr bağlı idi". (Çingiz haqqında danışılan əsər, s. 60)

İçəri bir az qısa boylu, üzü qara örtüklü biri girir və ondan cəmiyyətə girməkdə qərarlı olub-olmadığını soruşur. “Bəli”, – deyir. Gözləri qara bir bezlə və yenidən möhkəmcə bağlanır. Artıq ətrafı heç görə bilmir. Başqa bir otağa aparılır. Orada ayaqüstə gözləyərkən qarşısında dayanan biri, vətənin içində olduğu vəziyyət buna səbəb olan zalım rəhbərliyin pislikləri haqqında çıxış edir və nəhayət, onun “Osmanlı Azadlıq Cəmiyyəti”nə qəbul edildiyini bildirir.

Sonrasını yenə özündən dinləyək:

"Nəhayət, sıra anda gəldi. Sağ əlim “Quran-i Əzimü'ş-şan”, sol əlim də bir xəncər və bıçaq üzərində olduğu halda, 1877-ci il Konstitusiyasının geri gətirilməsinə çalışacağıma və bu uğurda heç bir şey əsirgəməyəcəyimə və xəyanət etməyəcəyimə and içdim".

Sonra gözü açılır. Bu mərasim ona çox təsir etmişdir:

"Ürəyimdə tək başıma bu zalım idarəni kökündən aşırdacaq bir qüvvət və bu qüvvətə uyğun bir istək hiss edirdim".

Ona Cəmiyyətin işarə və parolları da izah edilir. Çıxarkən yenidən gözləri bağlanır və çöldə gözləyən Haqqı bəyə təhvil verilir. Cəmiyyətin on ikinci üzvüdür. İlk üzvlük haqqını Haqqı bəyə ödəyir. Tələt bəy onu evinə qədər ötürür.

“Artıq ürəyim vətənin xilas olacağına fövqəladə inanmış olduğu halda, sabahısı gün qatarla Monastıra hərəkət etdim".

Ənvər bəyin Cəmiyyətə girdiyi bölgəyə göndərilən Şemsi Paşa tərəfindən İstanbula bildirilir:

"Cəmiyyətin harada olduğuna dair heç kimin məlumatı olmayıb aparılan gizli araşdırmadan qərargah mayorlardan Ənvər bəyin qiyafətini dəyişdirərək fəsadçılar cəmiyyətinə qatılmaq üçün hərəkət etməsidir....” (H. Bayur, haqqında danışılan əsər, c. 1, Qıs. 1, s. 454)

* * *

Monastıra gedən Ənvər bəyə, necə çalışacağı barədə bir şey deyilməmişdir; bildiyi, çox diqqətli və gizli çalışılması lazım olduğu idi. Daha əvvəl də Monastırda bənzəri bir təşkilatlanmağa gedilmiş amma dərhal fərq edilərək dağıdılmışdı. Ənvər bəy əsgər və yaxın yoldaşları arasında qərargahı bacarığından və etibardan faydalanar. Əvvəl Qərargah başçısı Həsən (Miralay Həsən Tosun) bəyə, söz arasında belə bir cəmiyyət qurulmasından bəhs edir. Həsən bəy dərhal qəbul edir. Ardınca, batareya komandiri qərargah kapitanı Kazım Qarabəkirə danışır; o da qəbul edir. Gizli birlik getdikcə genişlənməyə başlayır. Ovçu Kapitan Niyazi bəy də (azadlıq qəhrəmanı Kolağası Resneli Niyazi) bu vaxt təşkilata girir. Ancaq cəmiyyət mərkəzi ilə xəbərləşmək təmin edə bilməməkdədirlər və nə edəcəkləri mövzusunda açıq bir fikirləri yoxdur. Buradakılar cəmiyyət mərkəzinin Selanikdə olduğunu bilmir, İstanbulda olduğunu zənn edərlər; hətta sədrəzəm Fərid Paşanın da cəmiyyətə daxil olduğunu zənn edirlər. Ənvər bəy bu zənnetmələrə uyğun davranar. Dörd ay sonra Ənvər bəy yenidən Selanikə gedərək Tələt bəylə görüşür. Orada Rəhmi bəylə tanış olarlar. Əl yazısıyla bir təlimat alır; Monastır üzvlərinin nömrələri beş yüzdən başlayacaq. Ənvər çox həvəslidir. Dönüşündə işlər sürətləndirilir və mayor ilə mülazım arasındakı zabitlər and mərasimindən keçirilərək gizli cəmiyyətə qəbul edilirlər. Monastırdakılar özlərinə ayrı bir mərkəz heyəti seçirlər.

1907-ci ilin aprel ayında, Cəmiyyətin yüksək mərkəzi heyəti tərəfindən Selanikə çağırılır. Qayını Selanik mərkəz komandiri Nazim bəyin köməyi ilə Selanikə gedir. Burada Jandarma kapitanı Nafiz bəyin evində Dr. Nazim ilə tanış olarlar. "Orada qısa saqqallı, entari-hırka” geyinmiş biri oturmaqda idi. Bu şəxsin siması üzərimdə yaxşı təsir yaratmışdı "Daxildə və xaricdəki" təşkilatların birləşdirilməsi üzərində razılaşırlar. Bir neçə gün sonra Manyasizade Rəfiq bəyin evində, Tələt bəy, Kapitan Canpolat İsmail bəy, Mayor Tahir, Piyada mayoru Əli Naki bəy, Midhət Şükrü (Bleda) və daha sonra Selanik deputatı olacaq Rəhmi Bəylərin iştirakı il edilən bir yığıncaqda Parisdəki “Tərəqqi və İttihad” ilə mərkəzi Selanikdə olan “Osmanlı Azadlıq Cəmiyyəti”nin birləşdirilməsinə və adının "Osmanlı İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti" olmasına qərar verirlər. Xarici mərkəzi Parisdə daxili mərkəzinin yeri müəyyən olmamaq üzrə iki mərkəzi-ümumisi olacaq; bir-biriləriylə xəbərləşəcəkdilər. Yeni nizamnamə bir neçə gün sonra göndəriləcəkdi.

Ənvər bəyin “Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti”nin keçmişindən və yuxarıda toxunulan konqres qərarlarından yaxud bənzəri hallarından xəbərdar olduğuna dair bir işarə yoxdur. Ancaq, zaman keçdikcə Cəmiyyət içindəki müsəlman olmayanlarla aralarındakı ruh və əməl fərqliliklərini hiss edəcək və ona görə vəziyyət almağa çalışacaqlar. Bunun üçün bəlkə çox çox zaman keçməsi lazım olmayacaq, amma artıq yola girilmişdir.

Sabahısı gün Monastıra dönən Ənvər bəyin ağlına maraqlı bir fikir gəlir. Məktəbi olmayan Müsəlman kəndlərə məktəb açıb buralara Cəmiyyət mənsublarından müəllimlər təyin edərək bunlar vasitəsiylə kəndlilər arasında güclü bir təşkilatlanma qurmaq. Kəndlər haqqında statistik məlumatlar toplamağa başlayar. Əsasən hərbi dəstələr davamlı ətrafı gəzməkdə olduqlarından, birlik komandirlərindən, getdikləri "İslam kəndlərində, əhalinin təbiətinə görə nəsi-hət yaxud icbari məktəb qurulması üçün" pul yığmaqlarını xahiş edir. "Milli təhsilə əhəmiyyət vermək lazım olduğu hər kəs tərəfindən bilinirdi." Özü də hərbiçi ətrafından pul toplamağa başlar. "Bu barədə Selanikdə belə bir dəfə qərargah başçısı Miralay Əli Paşa və Süvari feriki İsmayıl Paşa və Ferik Rəhmi Paşa və sair şəxslərdən pul yığmışdım." (H. E. Çingiz, haqqında danışılan əsər, s. 70)

Cəmiyyət Monastır və Ohri ətrafında yayılmağa davam etməkdədir. Ohrili olan Kolağası Eyyup Səbri bəy və müderris Mustafa Əfəndinin qatılmaları inkişaf sürətini artırır. Kəsriye mövqe komandiri Qərargah kolağası Fəthi bəy (Okyar) təşkilata qəbul edilir. 1907-ci ilin iyul ayında Monastır idarə heyəti tərəfindən, Selanikdə olduğu yalnız bu heyətdəkilər tərəfindən bilinən Mərkəzi-Ümumiyə üzv seçilir. "Xülasə, 1908-ci ilin əvvəllərində Rumelidə hər vilayətin, demək olar, əksər qəzasında təşkilat qurulmuşdu." Monastırda “Neyyir-i Həqiqət” adlı, daşbasma ilə çoxaldılan bir də qəzet çıxardılar. Cəmiyyətin mərkəzi-ümumisi Tələt bəy, Ənvər bəy, Qərargah Kolağası Hafiz Haqqı bəy, Piyada kapitanı Canpolat İsmayıl bəy, Manyasizade Rəfiq bəy və Qərargah kaymakamı Camal bəydən (Dənizçilik Naziri Camal Paşa) ibarətdir.

Sultan Həmid hakimiyyəti işlərdən xəbərdar olmuşdur. Ənvər bəyin qayını olan Selanik Mərkəz Komandiri kaymakam Nazim bəy tədbir görməkdədir. "Zahirən yunan qiyam komitəsinə qarşı olmaq üzrə otuz adamdan ibarət olan bir kəşfiyyat Təşkilatı qurmuşdu. Qayınım olduğu üçün bacımın köməyiylə bu təşkilatda olanların ad və vəzifələrini, fotoşəkillərini əldə etmişdim." (H. E. Çingiz, haqqında danışılan əsər, s. 79) Ənvər Bəy qayınının çox borclu olması səbəbiylə Saray katibliyinə bağlı olduğunu və təhlükə meydana yaratmağa başladığını yazır. Sonunda Mərkəzi-Ümumi Nəzim bəyin öldürülməsinə qərar verir. Beləcə, eyni zamanda bir güc nümayişi göstərmiş olacaqdılar. Bir neçə təşəbbüs nəticəsiz qalır; Nazım bəy çox diqqətlidir. İyunun əvvəlində Nazim bəy tələsik İstanbula çağırılınca yenidən təşəbbüs edilər. O axşam Ənvər bəy və atası Əhməd bəy də Nazim bəyin evində yuxarı mərtəbədədirlər. Qapı döyülür və Nazim bəyi bir zabitin görmək istədiyi deyilər. Ənvər həyəcanlanır; amma tərpənmir. Nazim Bəy bir az tərəddüddən sonra aşağıya enir. Aşağıdan bir silah səsi gəlir. Bundan sonra Ənvər aşağıya yönəlir. "Nazim bəyi, qıçını tutaraq yuxarı çıxanda gördüm. "Həkim çağıraq” deyə yalançı bir təlaşa girir, qapıya doğru qaçar. "Bu sırada Canpolatzadə Kapitan İsmayıl Əfəndini qonaq otağının qapısının yanındakı kresloda uzanmış görüncə nə baş verdiyini soruşdum: “Səhvən məni də vurdular" deyər və ondan şübhələnmədiklərini əlavə edir. Ənvər bəyin dərdi vuran adamın qaçıb-qaçmadığıdır; adam tutulsa böyük fiyasko olacaq. Həkim gətirmək üçün küçəyə çıxar, sahildəki “Bəyaz Qüllə”yə gedərək bir həkim gətirir. Bu sırada Nazim bəyin inzibat zabiti İbrahim gəlir; o da qıçını tutub: "Əfəndim məni də vurdu, qaçdı" deyir.

Ənvər bəy gələn-gedənlərin yanında rol oynamağa davam edir. Sabahısı gün Nazim bəyi vuran leytenant Mustafa Nəcib Əfəndini Tahtakaledə yoldaşlarıyla söhbət edərkən görür. Hər şey yolundadır…

Reval, bölüşdürmə görüşü

Eyni gün, 9 iyun 1908-ci ildə, aralarındakı müxtəlif qarşıdurma mövzularında bir şəkildə razılaşmaya gələn İngiltərə kralı ilə Rus şarı, Estonyanın Reval şəhərində bir gəmidə görüşmüşdülər. Bu görüşmədə Osmanlı Dövlətinin paylaşılmasına qərar verildiyi xəbəri, Balkanlarda bomba kimi “partlayar”. Bu xəbərin tarixi doğruluğundan əmin olunmamaqla birlikdə, əsasən, bu dövlətlərin Osmanlını paylaşmaq üçün plan üstünə plan qurduqları bilinirdi. Ancaq xəbərin yayılış şəkli, Balkanlarda atəş içindən keçən Osmanlı zabitlərini hərəkətə keçirəcək şəkildə idi; artıq dayanmaq olmaz; bir şəkildə hökumətin elanını təmin etmək lazım idi… Başqa bir çarə də bilmir, düşünə bilmirdilər. Bolşevik qiyamından sonra nümayiş olunan sənədlərə söykənərək Şövkət Süreyya Reval Müsahibəsində belə bir formulun aydın olduğunu yazar:

"1. Osmanlı Dövlətinin dünya üçün davamlı və təhlükəli anlaşılmazlıq mövzusu olmaqdan çıxarılaraq bəzi bölgələrin bəynəlxalq bir idarəyə verilməsi.

2. Bu bölgələrdən İraqın İngiltərə, İstanbul və boğazların Rus bölgələri olaraq bu dövlətlərə verilməsi.

3. Osmanlı Dövləti haqqında qərar verilərkən Şərq məsələsi ilə əlaqədar digər dövlətlərin mənfəətlərinin qorunması.

4. Osmanlı Dövlətinin sərhədləri daxilində Türk və Müsəlman olmayan xalqların özlərini idarə haqqları üçün rus və ingilislərin ardıcıllıq və stabillik göstərmələri…" (Aydəmir, haqqında danışılan əsər, c. I, s. 522-23)

Görünür ki, Osmanlı ziyalıları da, Saray da hadisəni doğru qəbul etmişdi; Osmanlı Dövləti bölünür, paylaşılırdı. Cəmiyyət bir məlumata hazırlayar; Rumelidə İslam ünsürün əksəriyyət olduğunu, bunların hüququnun diqqətə alınmasını "və insaniyyətə xidmət etmək istəyərlərsə, hökumətlərin, Konstitusiyanın islahında bizə kömək etmələri lazım olduğu" yazılır, Monastır, Selanik və Üsküpdəki “Düvel-i Muazzama” (Böyük dövlətlər) konsullarına verilir. Beləcə cəmiyyət ilk dəfə ortaya çıxmış olurdu. Rumelidə bir tərəfdən üsyançılarla döyüşən və bir tərəfdən də Sultan Həmidi devirmək üçün təşkilat quran “İttihadçı” gənc zabitlərin vəziyyəti necə gördükləri və nə istədiklərini Şövkət Süreyyanın layihə barədə müxtəsər fikirlərinə nəzər salaq:

"Bizi bu layihəni təqdim etməyə göndərən əvvəl üzərində dayandığımız torpağımıza olan eşqimiz və onun xoşbəxtliyinə xidmət qayğımızdır. Sonra da içində olduğumuz həqiqi xəstəliyi göstərərək, buna çarə axtaranlara kömək etməkdir.

Avropanın Makedoniyadakı son dörd illik islahat təcrübələri heç bir müsbət nəticə verməmişdir. Böyük dövlətlər də bunu etiraf edirlər. Amma yenə faydasız qalacağına inandığımız yeni tədbirlər arxasınca qaçırlar.

Cəmiyyətimiz isə faydasından çox zərəri toxunacaq olan müdaxilələrə deyil, müsəlman və xristian – bütün vətəndaşların əlbirlik ilə və bunların öz vətənlərini xarici müdaxilələrdən qoruyaraq hamısının siyasi və şəxsi azadlığını, indiki idarəçiliyin istibdadından, zülmündən qurtarmaq iddiasındadır. Bunun üçün qurulmuşdur. Bu bəyanlarımızda nə dini, nə milli bir fanatizm yoxdur.

Avropa muxtar, yaxud müstəqil bir Makedoniya yaratmaq istəyir. Halbuki Makedoniya Osmanlı Dövlətindən ayrıla bilməz. Avropanın Makedoniya deyə ayırmaq istədiyi üç vilayətin taleyi, dövlətin digər iyirmi yeddi vilayətinin taleyindən ayrı ola bilməz. Makedoniyaya aid olmaq üçün görülən tədbirlərin hamısı ölü doğulmuş uşaq kimidir.

Nəticədə Avropa islahat deyə müqavimət göstərməklə böyük səhv içindədir. Əgər ortada bir pislik varsa, o pislik tək Makedoniyada deyil, bu günkü Hökumətin rəhbərlik formasındadır. Və bundan tək Makedoniya deyil, bütün Asiya və Afrikadakı Osmanlı vilayətləri də əziyyət çəkir. Tək Makedoniya xristianları deyil, türk, ərəb, alban, şərkəz, kürd, erməni, yəhudi xülasə olaraq bütün Osmanlı xalqları əziyyət çəkir. Bütün bu xalqlar Rumelidəki bolqar, rum, ulah, serb və s. ilə birgə eyni boyunduruqda inləyirlər. Eyni zalım rəhbərlik hamımızı əzir. Çəkilən iztirablarda hamımız ortağıq. Müdaxilə və islahat deyilən şeylər isə Makedoniya xristianlarına Avropanın zərərli bir hədiyyəsidir." (Aydəmir, haqqında danışılan əsər, c. I, s. 528)

Layihədə daha sonra Avropalı dövlətlərdən rusların Makedoniya işlərinə qarışmasının önlənməsi istənir; rusların məqsədi makedon xalqına xidmət etmək deyil, Balkanları bir rus əyaləti halına gətirərək oradan İstanbulu işğal etməkdir, deyilər. Əlavə olunur ki, Balkanlardakı bütün təhriklərin arxasında Rusiya vardır; lakin digər dövlətlər də qarışıqlıqların önlənməsində səmimi deyildirlər. Layihə bu istəkləri sıralar:

"Avropa dövlətləri Makedoniya işlərinə müdaxilə etməkdən imtina etməlidir. Avropalılar Makedoniyalıları təhrikdən imtina etsələr, Makedoniya xalqları öz aralarında daha yaxşı razılaşaraq, öz işlərini əlbirlik ilə özləri düzəldə biləcəklər. Hər şeydən əvvəl millət və irq fərqi güdülmədən hamısını əzən Əbdülhəmid istibdadı əməkdaşlıq ilə yıxılacaq. Sonra ölkəyə daha ədalətli bir həyat nizamını özləri gətirəcəklər. Xülasə, həm Makedoniyada, həm Osmanlı ölkəsinin digər qisimlərində cins və məzhəb fərqi güdülmədən bütün Osmanlılar qurulacaq Hökumət idarəsi altında qardaş olaraq yaşamağa davam edə biləcəklər. Cəmiyyətin proqramı budur. Mövcud despotizm idarəsini devirib öz ölkələrinin nizamını azadlıq və bərabərlik əsasında qurmaqdır. Nə müsəlman vardır, nə də xristian! Tək Osmanlı vardır!"

Bu qədər zamandır serb, ulah, bolqar, makedon və rum üsyançıları ilə mübarizə aparan zabitlər, Hökumətin elan edilməsiylə bütün bu ünsürlərin qardaşca bir yerdə yaşayacaqlarına, həqiqətən, inanırdılarımı; yoxsa bir eyforiyaya düşmüşdülər, çarəsiz idilər; yoxsa Avropalı dövlətləri aldada biləcəklərini düşünürdülər? Bu sualları cavablandırmaq çox çətindir. Hər birinin vətənpərvərliyinə əminik. Hökumət və demokratiya kimi anlayışlar haqqında kafi məlumatları olmadığı da məlumdur. Təcrübəsiz olmalarına baxmayaraq, dünyadakı siyasi çəkişmə və prosesləri qiymətləndirə bilməyəcək ölçüdə zəif olduqlarını isə qəbul etmək mümkün deyil. Vətən və milləti üçün ürəyi titrəyən, yaşadığı təhlükələr içində çıxış tapa bilməyənlər – çünki bütün çıxış yolları uzun vədəlidir – həll çıxara bilməyənlər – çünki həllər üçün ciddi təcrübə lazımdır – təbliğatların təsirinə tez qapılar, əvvəl özlərini, sonra ətraflarını aldadaraq asan, sadə və tələsik düsturlara təslim olurlar. Sultan Həmid xaric, dövrün ziyalılarını bu ümumi çərçivə içində qiymətləndirmək, bəlkə də, səhv olmayacaq. İsmet İnönü o dövr zabitlərinin anlayışlarına da tərcüman olaraq bunları söyləyir: "Rumelinin başdan-başa təhlükədə olduğunu görməkdə kimsənin tərəddüdü yox idi. Əlbəttə, başlıca səhv sahibi də, ancaq hər cür şikayətlərin hədəfi olan Padşah idarəsi ola bilərdi. Padşah idarəsinin doğru yola gətirilməsi, millət vəkillərinin toplanması və çalışması ilə təmin edilə biləcəkdi." (İsmət İnönü, Xatirələr, Ankara 2006, Hazırlayan: Səbahəddin Selek, s. 43)

Görünür ki, xarici kitab yaxud qəzetlərdən öyrənilmiş, heç bir mədəni təcrübəyə söykənməyən nəzəri doğruların təbliğatı, gənc zabitlərin ayaqlarını yerdən kəsmiş, həqiqət duyğularını zədələmişdir. Bu insanlar ancaq Məclis açılıb, Balkanlarda döyüşdükləri insanları o dam altına daşıdıqlarını gördüklərində oyanmağa başlayacaqdılar. Buna demokratiya mədəniyyətinə xarici insanların ortaya çıxan ehtirasları da əlavə olununca, işin təhlükə ölçüsünü fərqinə vara biləcəkdilər. İnönü belə davam edir:

"Əməl və duyğuların əsil, təmiz mahiyyətləriylə, sonrakı hadisələrin gətirdiyi xəyal qırıqlıqları və müvəffəqiyyətsizliklər insanı dəhşətə gətirir. Məmləkətin siyasi mədəniyyətdən ağrılı dərəcədə məhrum olan kimsə fərqində deyildi. Vətənpərvərlik timsalında insanların yeni iqbal şərtlərində nə hala gələcəkləri heç təxmin edilmirdi. “Qanun-i Esasi” sözü sehr kimi təsir edirdi." (İnönü, haqqında danışılan əsər, s. 47)

Bu işlərin fərqində olan Sultan Həmid və bəlkə, ətrafındakı bəzi insanlar idi; onların da zabitlər fərqində deyildilər…

Paylaşma planının ortaya çıxması, vətənpərvər zabitləri özündən çıxarmış, nə ediləcəksə, bir an əvvəl edilməsi lazım olduğu fikrini qüvvətləndirmişdilər. Bir tərəfdən də gözlər Almaniyaya çevrilir; tək ümid orada qalmışdır. Sultan Həmid, Sədrəzəmini Alman səfirliyinə göndərərək nə düşündüklərini öyrənməyə çalışır.

Ənvər bəy dağa çıxır

Ənvər bəy Monastıra gələndə Sarayın kəşfiyyat işlərinin möhkəmləndiyini və artıq ondan da şübhə edildiyini anlyır. Ümumi müfəttiş Hilmi Paşa, Nazim Bəyin yoldaşı olan bacısını Selanikdən İstanbula aparması üçün əmr gəldiyini və bu səbəblə ona icazə verildiyini söyləyər. Ənvər bəy şübhələnir. Bu vaxt topçu alayı müftisi və zabitlərindən Hacı Nazmi bəyin İstanbula sorğuya çağrıldıqları və təşkilat barədə xəbər verdikləri şübhəsi doğulur. Müfəttiş Paşa Ənvərə yol pulunu verib, bacısını da götürərək tez bir zamanda İstanbula getməsini söyləyir. Ənvər bəy Selanikə gəlir. Burada iyunun doqquzunda “Qışla Meydanı”na baxan evlərinin üst mərtəbəsində Mərkəzi-Ümumi toplanır; İstanbula gedib-getməməsi müzakirə edilir. Sonunda, getməməsi və dağa çıxması qərarı verilir. "Lakin gününü hələ təyin edə bilməmişdik."

Reval görüşməsinin baş tutduğu gün, Ənvər bəy, hərbi formasını soyunaraq dağa çıxacaq və ətrafında yığacağı Osmanlılarla Sultan II Əbdülhəmid Xanı Hökuməti elan etməsi üçün məcbur edəcəkdi. Selanikdədir; Fəthi Bəy, "Bu işdə ilk addımı atmağı Allah sənə nəsib etdi, – demişdi, – bu addımı atdıran Allaha tam təvəkkül ilə mən də irəliləyəcəkdim".

Mayor Ənvər silahlı qiyamı elan edir.

"İyunun on iki və on üçüncü cümə axşamı və cümə günləri arasındakı gecədə artıq Selaniki, ailəmi, maddi gələcəyimi tərk edərək, yalnız xalqdan bir fərd kimi, Hökumətin bütün qüvvəsinə qarşı açıq-aşkar silahlı olaraq üsyan elan edirdim. Lakin əvvəl Allaha və Peyğəmbərə sonra da Cəmiyyəti-mizin Təşkilatına Hökumətin zülmündən bizar olan millətə güvənim tam olduğundan vətənin gələcəyini çox parlaq görür, bunun üçün mənim maddi olaraq qaralan gələcəyimin zülmətinə əhəmiyyət vermirdim".

Mindiyi avtomobil gecənin qaranlığında Monastıra doğru yola çıxır. Belə davam edir:

"Vardar qapısından çıxarkən nişanlarımı sökdüm. Bir az kədərliydim. Bütün köhnə xəyallarım yaxşı, böyük bir əsgər olmaq idi. Halbuki bu andan etibarən artıq bir heç idim. Kim bilir harada və hansı güllə ilə vurularaq kim bilir haralarda qalacaq və üsyankar deyə bir küncə atılacaqdım".

Yenə də bəzilərinin onu anlayıb arxasından bir fatihə oxuyacağına ümidi vardır.

Fəthi Okyar deyir ki, Ənvər bəyin dağa çıxması ayrı bir xüsusiyyət daşıyırdı. "Beləliklə, orduların ən həyati mihraklarında olan qərargah zabitlərinin hərəkatı başlayırdı." (Okyar, haqqında danışılan əsər, s. 11)

Yenicəyə gəlir. Burada Karacaovadakı əmisi kolağası Xəlil bəyə xəbər göndərərək onu qarşılamasını istəyir. Xəlil Bəy kiçik bir birliklə gəlir.

"On nəfərlik bir atlı birliklə ulduzlu bir gecədə Yenicəni tərk etdim… Bütün təchizatım mükəmməl idi. Bir vaxt şiddətlə izlədiyim üsyan dəstələrinin rəislərinə bənzəmişdim. Hökumət nəzərində artıq onlarla eyni idim".

Ənvər bəyin yazdığına görə İstanbulu hökumət elanına məcbur etmək üçün ən kəsə yolun, ümumi bir qiyam olduğunda qəti bir qənaəti vardı, amma Mərkəzi-Ümuminin bu mövzuda qəti bir qərar və planı yox idi.

Karacaovada Teymur bəyin fermasına enirlər. Yenidən paltar dəyişdirir.

"Silahlarımı, paltarlarımı çıxardım. Ağ potur, qırmızı qurşaq və mintan, fəs, rəngli fermele – bir növ plaş – ilə artıq tamamıyla bir Kayalarlı Türk ağası olmuşdum. Adım da Əhməd dayı oldu." (Çingiz, haqqında danışılan əsər, s. 98)

Buradaykən onun qədər qorxusuz və döyüşkən başqa bir Osmanlı zabiti Resneli Niyazi bəyin də dağa çıxdığı xəbərini alır. Niyazi bəyin Monastır ətrafında lazımlı təsirini düşünərək özü Tikveş tərəfinə yönəlir. Uzun və yorucu bir dağ yoluna girir. "Artıq Bolqar qiyamında fövqəladə ziyana səbəb olmuş olan və Bolqar dəstələrinin yolu olan qayalıqla meşələrə girmişdik. Dəstəmiz iyirmi adamdan ibarət idi. Birliyimiz səssizcə dar yolda irəliləyirdi." Tikveşə çatırlar.

Ənvər bəy fərdi gələcəyi baxımından gəmiləri yandırmış və irəli atılmışdır; ancaq, ailəsi haqqındakı tərəddüdləri onu rahat buraxmır. Tikveşə gələn Kolağası Mustafa Kamal o gecə orada qalır və özünə bir neçə məktubla birlikdə Selanikdəki Mərkəzi-Ümumi tərəfindən Osmanlı Tərəqqi və İttihad Cəmiyyətinin Rumeli ümumi müfəttişi təyin edildiyinə dair bir sənəd verir. Məktubların biri anası Aişə xanımdandır; "Ənvərim, başladığın işi bitirmədən dönsən sənə südümü halal etmərəm!.." deyir. Bacısı və atasından gələn digər məktublar da onun hərəkətini təqdir etməkdədir. Ənvər bəy rahatlaşır, bütün yüklərindən xilas olur; "Artıq düşünəcək başqa bir şey qalmamışdı." Tarixçi deyir ki, Ənvər bəy kimi bir insan, əgər belə bir məktub alarsa, artıq onu dünyada məğlub edəcək hər hansı bir qüvvət yoxdur.

Ənvər bəy hələ o günlərdə, 3-cü Ordu içində adı çəkilən, özünə güvənilən bir insan olaraq xatırlanmağa başlamışdır. Özü kimi dağa çıxan Resneli Niyazi Bəy ondan böyük güc aldığını söyləyir:

"Xüsusən, Ənvər bəy kimi əfkarı-cəmiyyətin ən qüvvətli naşiri sayılan və “hərb-ü darp”da fövqəladə ləyaqəti bilinən bir qərargah zabitin, üsyana qalmaq cəhdinin şərəf və xidməti ucaldacağı düşüncəsi hamımızı sevinc və fərəhlə doldurdu… Kədərli və pessimist zamanlarımızda, bizi coşduran sözlər, ciddi rəftarlarıyla coşdurub təsir edən bu nadir və hər anlamında mükəmməl olan Ənvər bəy idi". (Hatıratı Niyazi, s. 115)

Ənvər bəy qiyam bəyannaməsi yayımlayır:

"Möhtərəm vətəndaşlarım!

Mebusan Məclisinin dağılmış olması səbəbindən, otuz ildən bəridir məmləkətdə hökm sürərək bir çox namuslu vətən övladının məhvinə və bir çox ailələrin çırağının sönməsinə səbəb olan despotizm idarəsi, son zamanlarda yenə şiddətini göstərməyə başladı. Onsuz da başlı-başına idarə nəticəsi olaraq bir çox qiyamlar içində qana boyanan vətən və millətimizi tamamilə zəiflədərək yaxında məhv edəcək olan bu istibdada nəhayət vermək lazımdır.

Mən, bu istibdada qarşı millətimin haqlarını mühafizə üçün hər şeyimi fəda etdim. Lazım olsa, bu uğurda həyatımı da əsirgəməyəcəyəm.

Siz, ey vətənin namuslu və lakin hər şeydən xəbərsiz olan övladları! Sizin də mənimlə bu yolda getmənizi və ya bu işdə tərəfsiz qalmanızı diləyirəm.

Əleyhimə hərəkət edəcək olanların görəcəkləri zərərlərin maddi və mənəvi məsuliyyəti özlərinə aiddir! Yaşasın vətən, yaşasın millət!

“Osmanlı Tərəqqi və İttihad Cəmiyyəti”nin Rumeli Teşkilat-i Dahiliy-ye və Kuve-i İcraye Müfettiş-i Ümumisi və Osmanlı Erkan-i Herbiyye mayoru Ənvər"

Kəndlərdə təşkilatlar qurmaq üçün bir idarə heyəti hazırlayır. Timyanik kəndindən başlamaqla kəndliləri təşkilata and içdikdən sonra götürməyə başlayar. Adem Ağanın evində kənd imamı və Adem Ağa da yanında olduğu halda, mərasim keçirilir. Ənvər Bəy burada bir ovçu batalyonu qərargah mayoru formasındadır, kəndlilər qarşısındakı çıxışı və sonrasını belə danışır:

"Bilirsiniz ki, indiyə qədər bir çox yerlər əlimizdən getdi. Dunay vila-yəti, Bosniya nə oldu? Oradakı əhalinin canlarını qurtarmaq üçün mallarını buraxaraq qaçdıqlarını bilirsiniz. Bunlar nə oldu? Gəldilər, bu yerlərə sığındılar. Lakin əksəri aç və çılpaqdır. Baxın indi bizim də başımıza bu bəlalar gələcək. Hökumətin məsuliyyətsizliyindən, görürsünüz əcnəbi zabitlər gəldi. Sabah, o biri gün buraları, biz işimizi görə bilmirik deyə parçalamağa cəhd edəcəklər. O vaxt biz nə olacağıq?