Şəhid Ənvər Paşa

Sultan II Mahmud Xan təhsil islahatlarına meyillənir. İstanbul üçün ibtidai təhsili məcburi edir, " “Mekteb-i Maarif-i Adlî” " məktəbləri açır. Tibb məktəbi və Hərbi məktəblər açılır. “Tıbhane” və “Cerrahhane” məktəblərinin açılışında Sultan Mahmud da iştirak edir:

“Gerek asâkir-i şâhâne ve gerek memâlik-i mahrûsemiz içün hâzik tabipler yetiştirüp, hidemât-ı lâzimede istihdâm ve diğer taraftan dahi fenn-i tibbi kâmilen lisanımıza alup, kütüb-i lazimesini Türkçe tedvine say’u ikdam etmeliyiz…”

Sultan Mahmudun fərmanıyla, əsgəri terminlərin türkcələşdirilməsinə tamamilə, tibb terminlərinin türkcələşdirməsinə qismən nail olurlar.

1826-cı ildə sonra Osmanlı sanki ordusuzdur. 1829-cu ildə Moraəldən çıxmış, xərac verən bir Yunan krallığını Osmanlı qəbul etmişdir. Sonrakı il Fransızlar Əlcəzairə hücum etmişdilər. Garp ocaqları deyilən Əlcəzair, Tunis və Tripoli, Dayı deyilən hərbi komandirlər tərəfindən idarə olunardı. Fransa, Əlcəzairə olan borclarını ödəməmiş və nəhayət, oranı işğal edərək məsələni həll etmişdir. Osmanlı bir şey edə bilmir. Gələcəkdə İtalyanlar da bənzəri bir həvəslə Tripoliyə hücum edəcək və qarşılarında Ənvər bəy başda olmaqla gənc Osmanlı zabitlərinin təşkilatlandırdığı böyük bir müqavimət gücü ilə qarşılaşacaqdı. Yenə 1830-cu ildə, 1826-cı il Rus müharibəsinin nəticələrindən biri ola-raq Serbiyanın muxtariyyəti qəbul edilmişdir.

Yunan krallığının qurulmasından sonra Osmanlı nəzarətindəki rumlar, tamamilə oraya yönəlməyə başlamışdır. 1832-ci ildə yunan üsyanlarında çox payı olan Sisam Adasına muxtariyyət verilir.

Bu narahatlıqlar içində Misir qubernatoru Məmməd Əli Paşa üsyan edir və oğlu İbrahim Paşa, Osmanlı ordusunu Konya yaxınlarında məğlub edərək irəliləməyə başlamışdır. M. Əli Paşaya Suriya və Adana vilayətləri də verilərək geri çəkilməsi təmin edilir. Ancaq, 1838-ci ildə M. Əli Paşa Ordusu yenidən hərəkətə keçir və Nizipdə Osmanlı ordusunu darmadağın edir.

1839-cu ildə Sultan Mahmudun ölümündən sonra yerinə oğulu Əbdülməcid keçir. Bu il, Xain Əhməd Paşa, əldə olan Osmanlı donanmasını Misirə apararaq M. Əli Paşaya təslim edir. Bu sırada “Tənzimat Fərmanı”7 elan edilir.

Yuxarıdakı qısa xronikadan sonra həm “Tənzimat Fərmanı”nın hansı şərtlər altında imzalandığı, həm də o dövr və daha sonrakıların ruh halları daha asan aydın ola biləcək. “Tənzimat dövrü”, Rəşid, Əli və Fuad Paşalar kimi yetişmiş insanların rəhbərliyində idarəni mərkəziləşdirmə və bir çox sahədə yenidənqurma səyləriylə keçmişdir. Bu sahədə ciddi uğurlar da əldə edilmişdir. Ancaq bu zəif zamanlarında, varlığını davam etdirə bilmək üçün davamlı Avropalı dövlətlərə möhtac halda olması və o dövlətlərin də hər cür nəzakəti bir tərəfə buraxaraq bu gücsüzlüyü istismar etmələri, yeni yetişən nəsillərə çox ağır təsir etmişdir. “Tənzimat Fərmanı”nın xarici elçilərin8 təzyiqi altında hazırlandığı məlumdur. 1856-cı il “İslahat Fərmanı”nın isə, xarici elçilərin də qatıldığı bir komissiya tərəfindən hazırlandığı da məlumdur. Eyni zamanda Cövdət Paşanın yazdığına və dövrün Şeyxülislamının söylədiyinə görə, düşmən gəmiləri Boğazda və topları saraya tuşlanmış halda 1856-cı il Fərmanı elan edilmişdi. Bu fərmanın, siyasi hüquq sahəsində müsəlman-qeyri-müsəlman ayrımını ortadan qaldıraraq, bərabər vətəndaşlar anlayışını gətirməsi ilə müsəlman xalq yalnız "qeyri-müsəlmana qeyri-müsəlman deyilməyəcək" deyə lağ etmədi; ən pisi bunu heç bir zaman bağışlamadı. Yeni Osmanlıların Tənzimatçılara olan kinlərinin əsas səbəbi də budur. Yeni Osmanlıların təsirində və Namiq Kamalın şeirləriylə qidalanaraq yetişən İttihad Tərəqqiçi yeni nəsil Osmanlının düşdüyü bu zəifliyi Dövlət-i Aliyye-yə yaraşdıra bilməyəcək və onu anlamaq əvəzinə, Tənzimatçılara və idarəçilərdən hesab soruşacaqdılar.

Atəşdə bişən insanlar…

Ənvər Paşanın yeddinci babası Abdullah, Müsəlmanlığı qəbul etmiş bir qaqauz türküdür. Yeməni9 satarmış. Krım sarayında yeməni satarkən, qızlardan birinə vurulub, qız da onu sevir, müsəlmanlığı qəbul edərək evlənirlər. Krımın Ruslar tərəfindən işğalından sonra Don deltasındakı Gili qəsəbəsinə köçürlər. Buranın da işğal edilməsindən sonra Abdullahın oğulu Qəhrəman, Qaradəniz sahilindəki Kastamonunun Söykənə bölgəsinə köçür.

Bu ailədən olan ictimai işlər Təşkilatında inşaat texniki Əhməd bəyin oğulu İsmayıl Ənvər, 23 Noyabr l881-ci ildə çərşənbə günü10 İstanbul Divan yolunda köhnə Lisan Məktəbinin qarşısındakı evlərində doğulmuşdur. Anası Aişə Dilara xanımdır.

Ənvərin şəxsiyyətini təsdiq edən sənədi (nüfus kâğıdı)

Dövlət- i Aliyye-i Osmaniyə Sənədidir

İsim ve şöhreti: İsmail Ənvər bəy.

Pederi ismiyle mahall-i ikameti: Deraliyye’de Ahmet bəy.

Validesi ismiyle mahall-i ikameti: Deraliyye’de Ayşe Hanım.

Tarih ve mahall-i veladeti: Deraliyye 1298 (yazı ile de yazılmış)

Milleti: İslam.

Sanat ve sıfat ve hizmet ve: Erkân-ı harbiye Kolağası.

intihab salahiyeti

Müteehhil ve zevcesi

Müteaddit olup olmadığı: Zevcesi yok.

Derecat ve sunuf-i askeriyesi: Kolağası.

Eşkali

Boy: Orta

Göz: Ela

Sima: Buğday

Alamet-i farika-yı sabite: Tam

Sicill-i nüfusa kaydolunan mahalli

Vilayeti: Manastır.

Kazası: “

Mahalle ve kariyesi: Emirçelebi yabancıyanı.

Sokağı: “

Mesken nu: 14

Nev’-i mesken: hane.

Balada isim ve şöhret ve hal ve sıfatı maharrer olan İsmail Ənvər bəy bin Ahmet bəy Devlet-i Aliyye’nin tabiiyetini haiz olup, ol suretle ceride-i nüfusta mukayyet olduğunu müşir işbu tezkere ita kılındı.

10 Kânunievvel 1321

Deraliyye’de daire 1, Xoca Rüstem Mahallesi

Çatalçeşme sokağı, hanəsər, 6

(Nezaret-i Umur-ı Dahiliye) mühürler.

(Arı İnan, Ənvər Paşanın şəxsi məktubları, Ankara 1997, s. 20)

Ailəsi orta səviyyəli olmaqla onun təhsili üçün lazımlı hər şeyi etməyə cəhd göstərir. Üç yaşında ikən evlərinin yanındakı İbtidai Məktəbə gedər. "İlk bəsmələni mədrəsə müəllimi Qara Hafiz Əfəndinin qarşısında tələffüz etdim" (Ənvər Paşanın Xatirələri, həzz. Xəlil Ərdoğan Çingiz, İst.1991, s. 33). Daha sonra Fatih “Mekteb-i İbtidaîsi”nın ikinci sinfində ikən ictimai işlər qurumunda konduktor olaraq işləyən atasının təyinitı Monastıra keçirilir. Məktəbi orada bitirir. Yaşının kiçik olması səbəbiylə “Askerî Rüşdiye”yə qəbul etmək istəməsələr də, çox həyəcanlı və istəkli olduğu üçün baxaraq məktəbə qəbul edərlər. Yaramaz olmadığı üçün yoldaşlarının, dərslərinə çalışdığı üçün də müəllimlərinin sevgisini Kazanar. İlk imtahanda sinif yeddincisi olur; ancaq ümumi imtahanda, dərsdə keçirilməyən bir sual verilir; kiçik Ənvər cavab verə bilmir. Sinfin altmışıncılığına düşür. Bu vəziyyət onu çox üzür və dərsləri zəifləyir. "Həm sinifin aşağısında olduğum üçün müəllimlərin əhəmiyyət verməməsi səyimi tamamilə kəsirdi. Dördüncü ildə son bir səylə sinifin otuzuncusu olmuşdum. Məktəbdən məzun olarkən on yeddinci oldum". (Çingiz, h.d.ə s. 34) Sakit sadə, amma ətrafına güvən təlqin edən bir şəxsiyyəti vardı. Bu dövründə parlaq bir şagird olmaqdan çox, yaxşı bir şagirddir.

Rüşdiye-dən sonra “Məktəb-i İdadi”11yə on beşinci olaraq qəbul olur. Monastır Hərbi İdadisi o zamanlar, Mustafa Kamalın da oxuduğu, bir çox seçmə Osmanlı zabitinin yetişdiyi etibarlı bir məktəbdir. Hərbiçi olmaq həvəsinə görə həyəcanla dərslərə girişir. İkinci sinifə on ikinci və üçüncü sinifə doqquzuncu olaraq keçir. Sonunda Hərb Məktəbinə göndərilərkən sinif altıncısı olur. “İdadi məktəbindəykən, öz ifadəsiylə "Düzgünlükdəki fanatizmi" səbəbiylə altı həftə “izinsizlik” cəzası alır. Üçüncü sinifdə, şəkil dərsində, özündən böyük bir yoldaşı Ənvəri yatırdıb üstünə ot yığır. Tam Ənvər qalxarkən müəllim içəri girir və ona üç həftə “izinsizlik” cəzası verir. Ənvər kimsənin adını vermir. "Bu cəza mənə çox ağır gəldi" deyə yazır. Başqa bir vaxt yoldaşlarının israrı ilə çalğısını müəllimləri tutur və kimin etdiyini soruşarlar. Ənvər ortaya çıxıb etiraf edər. Yenə üç həftə “iznsizlik” cəzası verilir. "Lakin bundan o qədər kədərli deyildim. Çünki, həqiqətən, qəbahətliydim. Tək, doğruluğun itaətsizlik olaraq şərhi mənə çox təsir edirdi. (Çingiz, h.d.ə. s. 35)

İdadi məktəbini son sinifindəykən l897-ci ildə Girit hadisələri başlayır. Adanın Yunanıstana qatıldığını şərhiylə başlayan və sonunda türk-yunan savaşına çevrilən proseslər şagirdlərdə böyük həyəcan oyandırar. “İstirahət vaxtı sobanın başında toplanaraq mövzunu müzakirə edər, "Hökumətin acizliyindən, mütləqiyyət rəhbərliyinin pisliyindən və xüsusilə də, Sultan Həmdin pisliyindən bəhs edərdik".

Buradan sonra Hərb Məktəbinə gedən Ənvəri, oradakı yoldaşları, "çalışqan, təvazökar, ciddi və sözünün üstündə duran biri" olaraq tanıyırlar. O günlərdə qatarlar hərbi işlərə ayrıldığından Selanikdəki köçürmə nöqtəsinə xüsusi bir qatarla göndərilirlər. Sonra gəmi ilə İstanbula gedib orada Hərbi məktəbdə təhsil almağa başlayır. Bu barədə yazır:

"Artıq bizdəki sevinc fövqəladə idi. Zabitliyə namizəd olmuşduq. Biz də üç il sonra indi hərbə gedən qəhrəman əsgərlərimizə əmr verəcək insanlar olacaqdır. Yolda rast gəldiyimiz qatarlardakı Anadolu könüllü batalyonlarının əsgərlərinin üzlərindəki təbəssümlə bizə salam verməsi, mahnı oxumaqları, həqiqətən, bunlara layiq zabit ola bilmək üçün son dərəcə çalışmaq əzmi barəsində bizi həvəsləndirməyə kifayət idi. Bəli, onlar hər şeylərini, yerlərini, yurdlarını buraxaraq vətənin bir küncündə ölməyə gedirdilər. Biz də gələcəkdə bizə əmanət ediləcək bu yüzlərlə, bəlkə, minlərlə qəhrəmanı yaxşı idarə edərək, onları zəfərlərə sövq üçün məlumat və bacarıq Kazanmağa gedirdik. Hər iki tərəf də vətənin qurtuluşu üçün gedirdi. Bu sırada yeganə əməlim zabit olmaq, məmləkətimə bu surətlə xidmət etmək idi." (Çingiz, h.d.ə., s. 36)

Hərb Məktəbinə həyəcanla başlayır; məqsədi buradan qərargah məktəbinə getməkdədir. Lakin Monastır İdadisini altıncılıqla bitirməsinə baxmayaraq, qeydləri aşağı olduğundan çox da ümidli deyil. İlk sıralamada sinifinin əlli altıncısıdır; bu vəziyyət davam etsə, qərargah sinfinə düşmək mümkün deyil. "Bununla belə hər halda əzm göstərmişdim” – deyir.

Bir gün şagirdlər toplayıb, zabitlərdən, Hərbi məktəbdən və Tibb məktəbi ndən bir çox adamın "Sultan Həmid əleyhinə cinayət təşəbbüsləri" səbəbiylə sürgün və edamla cəzalandırıldıqlarına dair bir elan oxunur. Məktəblər Nazırı Zeki Paşa bir nitq söyləyir və hərbidə sədaqətin hər şeydən üstün olduğunu söyləyir: "Sədaqət təhsil aldıqca tabeçili və səfər və digər mövzularda bacarıq Kazanılmasına gərək qalmadan zəfərə çatıla biləcəyini" söyləyir. Nədənsə bu sözlər Ənvərin zehnində "İyrənc yalanlar" olaraq əks-səda verir və kiçik bir iz buraxar. Sonunda unudur və yenə dərslərə diqqət etməyə başlayır.

İkinci ilə on yeddinci, üçüncü ilə on ikinci olaraq keçir. Məktəbi bitirərkən dördüncüdür. Lakin keçən illərlə birlikdə ortalama çıxarılanda doqquzuncu olur. Artıq qərargah üçün ayrılan qırx beş adam arasında Ənvər də vardır. Hərb Məktəbində bir həftə “iznsizlik” cəzası alır. Sinfin ən kiçiyi olduğu üçün ən qabaqda oturur. Lövhəyə sinifdəki pişiyin dilindən açıq məktub yazanın kim olduğunu növbətçi müəllim ondan soruşur. O da bilmirəm deyir. Sonradan ərizəni yazan ortaya çıxıb mən yazdım desə də, Ənvər bilmirəm dediyi üçün cəza alır.

"Məni dinc, çalışqan bir şagird olaraq tanıyardılar. Çox vaxt dərslə-rimə tək çalışar, bağçada tək gəzər, yaşımın kiçik olmasına görə Monastır Harbi Məktbindən gəlmiş böyük yoldaşlarım tərəfindən qorunardım".

Qərargah zabiti olmaq üçün Erkanı Hərbiyə Məktəbinə qəbul edilən Ənvər burada da sevilən və hörmət edilən biridir. Bu illərində eyni yaşlarda və eyni məktəbdə birlikdə olduqları əmisi Xəlil (Paşa) ilə siyasi səbəbdən həbsə düşmək təhlükəsi yaşayırlar. Məktəbdən istintaq üçün Ulduza aparılarkən Xəlil bir yolunu tapıb özünü "Mən bir şey bilmirəm, xəbərim yoxdur." deyə müdafiə edir. Hadisə şahzadə Məcid Əfəndinin Alman dili müəllimi ilə onun dostu olan bir jurnalistin evlərində görülməsiylə əlaqəlidir. Bu şagirdlərin Şahzadənin qaynı Zəki bəy kanalı ilə gizli əlaqələr içində olduqları şübhəsi oyanmışdır. Ənvər öz təbiri ilə "axmaq" rolu oynayar və bir şey görmədiyi, bilmədiyində israr edir. Xəlil isə özünün bir zabit olduğunu, Padşaha sədaqət andı içdiyini söyləyərək Bayram ərəfəsində evlərində iki qonaqları olduğunun doğru olduğunu; ancaq bu dəvətin Zeki bəy və Şahzadə ilə heç bir əlaqəsinin olmamasında israr edir. Məktəbə göndərilir və təkadamlıq kameralara salınır-lar. Sultan Həmidin zalımlığına çoxdan inandırılmış olan Ənvər burada istibdadın yıxılması barədə xəyallar qurur. Daha sonra "Sultan Həmid və yaxınlarına qarşı içimdə dərin bir kin oyandı." deyə yazır. Ona verilən ot döşək üzərində Sultan Həmidi yox etmək xəyalları içində yatıb qalır. Sabahısı gün yenidən Ulduza aparılıb sorğulanır və azad edilirlər.

"Bundan sonra hərdənbir güvəndiyim yoldaşlara bu zalım rəhbərliyi aşırtmaq yollarından danışmağa başlamışdım. Lakin bunlar söz olaraq qalırdı".

Qərargah məktəbində özünü tamamilə dərslərinə həsr edir. "Mən özümdə bir fövqəladəlik görməməklə birlikdə müəllimlərimin dərhal ümumiyyətlə təqdirlərini qazanırdım. Beləcə qərargah ikinci ilə beşinci, üçüncü ilə üçüncü olaraq keçdim".

Qərargah məktəbinin buraxılış imtahanlarına girərkən vətənə və millətə xidmət imkanı üçün Allaha davamlı dua etdiyini və həyəcan hiss etmədiyini deyir. "Ürəyim rahat idi; əlimdən gəldiyi qədər çalışmış, geri qalan üçün Allaha sığınmışdım". (M. Şükrü Hanioğlu, Məktublarında Ənvər Paşa, İstanbul 1989, s. 259) İmtahanlar bitir və Ənvər sinif birincisi və lakin məktəb ikincisi olaraq yanvar 1902-ci ildə məzun olur. Məktəb birinciliyi üçün, keçən bütün illərin ortalama qiymətləri nəzərə alındığı üçün, məktəb birincisi, daha sonra Sarıqamış hərəkatında XI Korpus komandirliyi edəcək olan və yoldaşlarının "böyük zəka" deyə xatırladıqları Hafiz Haqqı olmuşdur.

İyirmi bir yaşında qərargah kapitanı olaraq orduya qatılan Ənvər bəyin bütün qərargah zabitləri kimi piyada, topçu və süvari sinifləri içində səkkiz ay tələbəlik etməsi lazımlıdır. Bunun üçün də iki il müddətlə 3-cü Orduya təyin edilir. Özü bir müddət İstanbulda nənəsinin yanında qalmaq istəsə də, “Hırka-i Şerif” şənliyinə qatılmaq üçün (Ramazanın on beşində) dərhal Ordu mərkəzi yerləşən Selanikə getməsi əmr edilir. Burada 13-cü Topçu Alayına təyin edilir. Səkkiz ay müddətlə Monastırda 6-cı Topçu Batareyasının komandirliyini edir; böyük bir enerji ilə çalışar. Batalyon komandirinin vəkili kolağası12 Saleh bəy də ona kömək edir. Həqiqətən, əsgərliyə girən və təcrübə Kazanmağa başlayan Ənvərin bu dövrü üçün yazdıqları maraqlıdır:

"Fikirlərimi ümid etdiyim kimi reallaşdıra bilməyəcəyimi görmüşdüm. Alayın içində islahatlar aparmaq çətin idi; kimsə böyük bir işə girmək istəmirdi. Beləcə hər kəsin könüllü olaraq, əlindən gələnin ən yaxşısını etməsi halında hər şeyin düzələcəyinə inanırdım. Öz vəzifəsini tam icra etməyən bir ordu nəfərinin ən üst ordu idarəsini, paşaları və s. tənqidə haqqı olmadığını görmüşdüm. Buna görə bu tip tənqidçiləri izləyib cəzalandırırdım." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 260)

Ancaq ətrafı ondan məmnundur. Balkan dəstələrinə qarşı qarşıdurmalara müəyyən vaxtlarda batareyasıyla qatılır:

"May ayında Mogilada on səkkiz nəfərlik Bolqar dəstəsiylə olan qarşıdurmaya iki topla qatıldım. İlk gerçək top və tüfəng atışını orada gördüm. Bu qarşıdurmada quldurlar tamamilə yox edilmişdi. Buna baxmayaraq topçu zabiti kimi qarşıdurmaya ciddi şəkildə qatıla bilməmişdim. Tək iş top atmaqdan ibarət idi." (Çingiz, h.d.ə., s. 46)

1903-cü ilin sentyabrında öz istəyi ilə piyada stajı üçünə 20-ci Piyada Alayının 1-ci Batalyonuna təyin edilir. "Mənim niyyətim Bolqar sərhədlərindəki bölgəni öyrənmək idi və bu sırada kəşfiyyat əsgərləri də silahlandırıldığından, döyüş anında geri qalmaq istəmirdim." (Ş. Hanioğlu, h.d.ə., s. 262) Bir ay sonra bu batalyon polis bölmələrinə paylandığından, Koçanadakı 19-cu Piyada Alayının 1-ci Batalyon, 1-ci Bölük komandirliyinə təyin edilir. Burada ikən Sultan Təpə ətrafında iki yüz nəfərlik bir Bolqar dəstəsi ilə qarşıdurmaya qatılır. Bölgəni yaxşı tanımadığından və birliklərə əmr verən Miralay, birgə hərəkət planı təmin edə bilmədiyindən qarşıdurma axşama qədər çəkir və axşam dəstələr qaçırlar. Ənvər bəy izləmək istəyir; batalyon komandiri icazə vermir; onun gəncliyinə qıymadığı üçün icazə vermədiyini söyləyir. Halbuki belə bir dəstənin onların sayca üstün birliklərinin əlindən qaça bilməsi Ənvər Bəyi dərindən sarsıdır. Bundan sonrakı qarşıdurmalarda mümkün olduğu qədər işi gündüz bitirməyə qərar verir. Əsgərlər onu sevir; ancaq zabitlər, qaydaları çox möhkəm tətbiq etdiyi üçün çox məmnun deyildirlər.

1904-cü ilin aprelində süvari stajı üçün Üsküpdəki 16-cı Süvari Alayının bir bölüyünə göndərilir. "Çox məmnun idim. Burada tək olacaqdım. Burada zabitlərdən hər cür vəzifənin tam tətbiq olunmasını istədiyimdən, əvvəlcə öz kefinə hərəkət etməyə alışmış olan bu əfəndilər heç məmnun olmadılar".

Vəzifəsinə laqeyid yanaşan bir zabitə həbs cəzası vermək məcburiyyətində qaldığını bildirir.

"Burada əvvəlki fikirlərimi dəyişdirmək məcburiyyətində qaldım. Çünki, məmurlardan yalnız könüllü iş istəmək demək ki, doğru deyilmiş. Bu belə olsaydı, qanunlara və içində var olan cəzalara gərək olmazdı. Demək ki, hər şeydən əvvəl dövlət işlərinin yaxşı nəticələnə bilməsi üçün qanunun nöqtəsinə-cən tətbiq olunması şərtdir.... Zabitlər komandirlərinə itaətsizliyə başlasalar, orada ediləcək heç bir şey qalmamışdır. O zaman komandir bacarıqsızdır, yəni əmrini həyata keçirmək gücü yoxdur. Belə bir vəziyyətin davam etməsi vətənin iflası mənasını verir." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 263)

Ənvər bəy bacarıqsızlığına görə təqaüdə göndərilməli olan bir Miralayın, İstanbula bir neçə min lirə göndərib diviziya komandiri olduğundan bəhs edir. Bu cür hadisələrin zabitlər arasında mənəvi təsirləri olur.

Gənc zabitlər, bütün bu və bənzəri problemləri Əbdulhəmid zülmünə bağlamaq asançılığına özlərini qapdırmışdılar. O da "Və beləcə get-gedə bu pis hadisələrə bir son verib Əbdulhəmidin istibdadı yerinə Qanuni-əsasiyə söykənən bir dövlət təsisi lazım olduğu fikri içimdə böyüyürdü. Yoxsa hər cəhd sonda nəticəsiz qalacaqdı.” deyə düşünür. Avropanın təsir gücü ilə baş tutan islahatların ölkəni parçaladığını görür, ancaq bunu, məmləkətin zəif idarəsinə, pozulmağı da Əbdulhəmid istibdadına bağlayırdılar. Onlar pozulan rəhbərliyi düzəldəcəkdilər.

"Xristiyanların Avropa tərəfindən dəstəklənilməsi məmləkətdə əvvəlki ilə müqayisədə tam tərsinə bir bərabərsizlik yaratmışdı. Məmurlar artıq yalnız xristianlarınn işləri ilə məşğul olduğundan, kimsə müsəlmanların haqlarıyla məşğul olmurdu. Bir xristiyana edilmiş haqsızlıq dərhal cəzalandırıldığı halda, kimsə müsəlmanların haqqlarını nəzərə almırdı." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 264)

İki ay da İştipdə qaldıqdan sonra stajı bitən Ənvər bəy Monastırdakı qərargaha dönür. Burada 1-ci və 2-ci şöbələrdə on beş gün işlədikdən sonra yeni qurulmuş olan Ohri və Kotsavo hərbi bölgələrinə müfəttiş təyin edilir. 7 Mart 1906-cı ildə kolağası (önyüzbaşı) olan Ənvər bəyin sıx və bezdirici quldur şəbəkələri ilə döyüşləri başlayır. "Bəzən bir ay sonra bir dəstənin təqibindən qayıdanda dərhal yeni vəzifələrə göndərilərdim. Və heç bir zaman yorğunluq, yaxud narazılıq hissimi göstərmədim".

Ferik Hadi Paşa və qərargah başçısı Həsən bəyin məsuliyyət şüuru içindəki səyləriylə Monastır və ətrafındakı dəstələr təmizlənər.

"Bu şəkildə iki il içində yalnız mənim əmrimdəki qeydlərə görə əlli dörd qarşıdurmada oldum. Ketihada apardığım döyüş mənim üçün nümunə oldu. Ondan sonra mübarizə apardığım dəstələri qaça bilməmələri üçün mühasirəyə aldım. Ondan sonra şəxsən yaxın döyüş üçün uyğun nöqtəni təsbit edib ən qısa zamanda hücum edirdim. Beləcə tez və çox vaxt əhəmiyyətsiz itkinlərlə məqsədimə çatırdım." (Hanioğlu, h.d.ə., s. 265)

Aprel ayındakı bir qarşıdurmada qıçından vurulur; bir ay qarşıdurmalardan uzaq qalır. Sonra yenə sıx və müvəffəqiyyətli döyüşlərə girir. Müvəffəqiyyətlərinə görə ona 4-cü və 3-cü Məcidiyə, 4-cü Osmaniye və qızıl ləyaqət medalları verilir.

Bir nəslin xəyalları

Bu bezdirici mübarizələr içində Ənvərin ulduzu parlamağa başlayır; sürətlə yüksəlir. 30 avqust 1906-cı ildə mayorluğa yüksələn Ənvər bəy iyirmi beş yaşındadır. 1907-ci ildə maaşı artırılaraq yenə Rum, Bolqar və Serb dəstələrindən ibarət olan qaçaqlara qarşı mübarizəyə göndərilir. Ənvər bəy bir tərəfdən dəstələrlə vuruşarkən bir tərəfdən də imparatorluğun xilası üçün düşünməkdədir:

"Bütün bu mübarizələr özünü bilənləri düşündürürdü. Hər gün məhv edilən dəstələrin yerinə yenisi ortaya çıxırdı. Hökumət bunların qarşısını almaq üçün təsirli gücü göstərə bilmirdi. Avropa hökumətlərinin etibarını itirmiş olması, artıq Osmanlı hökumətinin Rumeli hissəsini əldən çıxacağı hissini verməyə başlamışdı. Alban vətəndaşlarımız bunu anlayıb öz başları-nın çarəsinə qalmaq üçün döyüşürdülər. Onlar da məmləkətlərini zəbt edəcək yunançılıq fikrinə qarşı silahlanmışdılar. Bu qarışıqlıq içində hər kəsdə, elə hər gün ölməkdən və ya alçaldılma içində yaşamaqdansa, İstanbul idarəsini düzəltmək üçün döyüşmək, beləcə ya vətəni tamamilə qurtarmağa və yaxud bu yolda qürurlu şəkildə ölmək üçün döyüşmək həyəcanı oyanmışdı. Lakin hələ bunu hərəkətə çıxarmaq üçün bir təşəbbüs yox idi." (Çingiz, h.d.ə., s. 57)

Belə başa düşmək olur ki, gənc Ənvər də asan yolu seçmiş, zamanın digər ziyalıları kimi həlli Hökumətin dəyişdirilməsində axtarmışdır. Avropa hökumətlərinin güvəninin Kazanılmasını bir təminat kimi düşünməkdədir. Bu gün bizə çox avamca görünən bu baxış tərzi o günün ziyalılarının çoxunda olub. Halbuki eyni Ənvər xatirəsinin başqa yerlərində Avropalı dövlətlərin təklif etdiyi islahatların məmləkəti parçalamaqdan başqa bir şeyə yaramadığını da yazmaqdadır. Elə görünür ki, gerçəyi yaxından anlaya bilmələri üçün dövlət məsuliyyətini yüklənmələri lazım gələcəkdi.

Tənzimat və arxasınca İslahat Fərmanlarıyla, Müsəlman təbəə ilə eyni siyasi haqlara qovuşan qeyri-müsəlmanlar milliçiliyin gətirdiyi həyəcanlar içində irəli addımlarını atmağa davam etməkdədirlər. Rusiya və Avropalı dövlətlərin barmağı davamlı Balkanlardadır. Şərq Məsələsi olaraq xarakterizə edilən problemlər, artıq Osmanlı İmperatorluğunun bölüşdürülməsi hesab edilməkdədir. Rum, Bolqar, Xorvat və Serb kimi Balkanlı qeyri-müsəlmanların İmperiyadan qoparaq müstəqilləşməsi üçün, Avropa dövlətləri və Rusiya tərəfindən açıq dəstək verilməkdədir.

Şərqdə Erməni məsələsi olaraq gündəmə gələn hadisələr də, eyni dəstəklərlə eyni hədəfə yönəlmişdir. Bütün bu proseslər islahat adı altında addım-addım irəlilədikdən sonra, sonunda üsyanlara çevrilmişdir. Balkanların hər yanında Rum, Bolqar, Serb və Makedon dəstələri ilə qanlı mübarizələr davam etməkdə və Osmanlı Türk xalqı əriməkdədir.

Sultan II Əbdülhəmid Xan, dövləti ayaqda tuta bilmək üçün əlindən gələni etməkdədir. Ancaq, onun açdığı məktəblərdə yetişən gənc zabitlər heç də onun kimi düşünmürlər. Bu nəsil, Namiq Kamal və bənzəri Yeni Osmanlıların həyəcan xəttində, Hökumət idarəsinin qurulmasını istəməkdə və bunu, eyni zamanda Balkanlardakı qiyamlara bir həll kimi düşünməkdədirlər. Tənzimatla birlikdə başlayan və Osmanlı İmperatorluğunu bərabər vətəndaşlar statusuna söykənən yeni bir anlayış üzərinə qurmağı hədəfləyən Osmanlıçılığa, Türklərdən başqa inanan və sarılan olmamışdı. Bəlkə bir az da çarəsizliyin verdiyi bir psixologiya ilə və Avropadan gələn sıx təlqinlər altında bu gənc insanlar, müsəlman-qeyri-müsəlman ayrımı etməyən bir qardaşlıq havası içində Hökuməti qurub, bu insanları da rəhbərliyə ortaq etməklə qurtuluşa çata biləcəklərini düşünürdülər. Bu gün, yəni tarixi inkişafları bilən insanlar üçün çox avamca görünən bu ideologiya Osmanlı cəmiyyətinin o günə qədər tanımadığı şiddətli bir təbliğat mühitində anlamaq mümkündür. Əsasən cəmiyyət yorğundur, cəmiyyətin ziyalıları həll yolu tapa bilmir və buna görə həqiqi olmasa da, asan həllər onlara cazibədar görünməkdədir. Cövdət Paşa, bütün bu proseslər içində, dövlətin əsasının zədələndiyini, quruluş qanununun tapdalandığını görmüş və söyləmişdi; amma bu gün belə kifayət qədər anlayanları olmayan bu idrakın bu gənclərə məxsus olmasını gözləmək mümkün deyildi.

Müsəlman olmayan ünsürlər, əsasən millətçilik axınlarıyla qiyam qaldırmış, milli mədəniyyətlərinə dönüş prosesinə çoxdan başlamışdılar. Onlar, İbni Haldunun "Asabiyetin13 son hədəfi dövlət olmaqdır." qanununa uyğun olaraq hədəflərinin fərqində idilər və addım-addım irəliləyirdilər. Hökumətin elanı da bu addımlardan ən böyüyü olacaqdı. Balkanlardakı müsəlman olmayan ünsürlər, silaha sarılıb şəbəkələr quraraq quldurluğa və müsəlmanlara zülm etməyə başladıqları zaman bunu həm bir milli qurtuluş hərəkəti, həm də hökuməti elan etməsi üçün Sultan Həmidi məcbur etmək prosesi olaraq göstərirdilər. Avropa ölkələri də Hökumətin elan edilməsini istəyirdilər. Çünki, bərabərlik statusu Kazanılmasıyla çox əhəmiyyətli bir addım atılmışdı; indi, qeyri-müsəlmanaların Osmanlı Məclisinə girərək hakimiyyətə ortaq olmaları, milli iradəyə təsir etməkəri ikinci böyük addım olacaqdı və “Şərq məsələsi”ndə, yəni imperatorluğun parçalanmasında istifadə edilə biləcəkdi. Necə ki elə oldu və istifadə etdilər də.