скачать книгу бесплатно
– Ярый, бабай, хәзер алып килермен.
Гайзулла ишегалдына чыкты. Нидер уйлап, атлар яныннан урап килде. Аннары, урыныннан кубып, көрәк алды да бакча башына чапты. Сулышына каба-каба, тимер казык каккан җирне казыды. Менә көрәк нәрсәгәдер тиеп китте. Чүлмәк зур икән. Тырнакларын каера-каера, чүлмәк тирәсен балчыктан арчыды да тартып чыгарды. Ачты, тыгылды. Бөтен тәне калтырап китте. Чүлмәк тулы тәңкә иде. Түзмәде, шырпы сызды. Тәңкәләр ялтырап китүгә, күзләре чагылды. Кабалана-каударлана, чүлмәкне үз урынына төшерде дә тиз-тиз күмде, таптады, тигезләде, өстенә чүп-чар ташлады, аннары гына, ашыга-кадала, өйгә йөгерде.
Үпкәсе авызына килеп бабасы янына килеп кергәндә, Гайзулланың төсе-йөзе качкан, күзләре акайган иде. Рәхим бай, кем керде дип, терсәгенә таянып күтәрелеп киявенә карады да кипшергән иреннәрен ялап алды.
– Су бирсәң иде, кияү. Мулланы чакырдыңмы?
– Чакырдым, килә калды, – диде Гайзулла, балчыкка баткан кулларын кая куярга белмичә, ишеккә таба чигенде.
– Әптерәү Хаҗиен чакырдыңмы?
– Юк, Сәхәбетдин мулланы дәштем.
Гайзулла тынычлана төште, бабасының мендәргә башын салуын һәм күзләрен йомуын күрүгә, мич каршына узды. Савыт эзләп, кучкар тирәсен капшады. Нидер ауды. Аны утыртыйм дигән иде, кулында өч кырлы серкә шешәсе икәнен шәйләп алды. Тоткасы кителгән йомры табып, алгы өйгә чыкты, бер чокыр су алып керде. Рәхим байга таба ике адым ясауга, кылт итеп нидер исенә төште, янә мич каршына үтте. Йомрыдагы суны мич арасына түкте дә серкә шешәсенә үрелде. Ләкин кулы сузылган килеш һавада эленеп калды. Рәхим бай терсәгенә таянып янә тора башлады.
– Кияү, су…
– Хәзер, бабай, хәзер бирәм. Савыт эзләп маташам. Түр якта бишле лампа яна, аның тонык яктысы Рәхим байның агарынып калган йөзенә төшкән иде.
Гайзулла бер мизгелгә икеләнә калды, ләкин икенче мәлдә инде шешәдәге серкәне йомрыга бушатты.
– Хәзер, бабай, хәзер…
– Мулла да бик озаклады…
– Хәзер килер, ул да хәзер килеп җитәр.
Гайзулла Рәхим бай янына килде, бабасының мендәре астына кулын тыгып, картның башын күтәрә төште. Рәхим бай йомрыны күреп, кипшергән иреннәрен ялап алды, бисмилласын әйтте. Гайзулла күз ачып йомганчы Рәхим байның авызына каплады.
– Аһ!
Гайзулла гаять җитез кыланды: байның баш астыннан мендәрен тартып алды да йөзен томалады. Бай җан илерүе белән чәбәләнә башлагач, бар авырлыгын салып, күкрәге белән бабасының өстенә ятты.
Рәхим бай озак чәбәләнмәде, тагын бер-ике тапкыр тартышып куйды да тынып калды, селкенмәс булды. Гайзулла мендәрне аның баш астына тыкты, колагын күкрәгенә куеп, йөрәген тыңлады. Җитмеш ел типкән йөрәк туктап, тынып калган иде инде. Гайзулла Рәхим байның кулларын күкрәгенә куйды, күз кабакларын япты, шуннан соң гына Таҗылбанат янына чапты.
– Банат, Банат дим, тор әле, тор, бабайга әллә ни булды.
Таҗылбанатның гаҗәпләнүдән күзләре акайды, ул һични әйтми, кайтарып сорамый, иске өйгә ташланды. Өйгә килеп керүгә, сәкедә кулларын күкрәгенә куеп, күзләрен йомган, хәрәкәтсез яткан әтисен күрде дә бертынга баскан җирендә катып торды: күңел ышанырлык нәрсә түгел иде бу Таҗылбанат өчен.
– Әтием, җаным? Үз үлемнәрең белән киттеңме? Кем җитте башкайларыңа!.. – Үкси, тәкрарлый-тәкрарлый елады Таҗылбанат, әтисенең күкрәгенә башын салып өзгәләнде генә.
Таң атты, бакча башындагы тирәк очларына кагылып җил исеп куйды, Бакалы күл ягында, тынып-туктап, байгыш ухылдап алды.
Гайзулла түр өйгә, казаклар янына керде.
– Китәргә вакыт, әфицәр әфәнде.
– Хуҗа кая?
– Йоклый.
Офицер, тузган чәчен биш бармагы белән тарап, эчә-эчә шешенгән йөзен уч төбе белән сыпырып алды.
– Карт кирәк миңа.
– Йоклый ул, ваше благородие.
– Уят. Монда керсен.
– Куркам, тормас ул, әфицәр әфәнде…
– То есть?
– Кинәт кенә дөнья куйды ул, әфәндем.
Офицерның күзләре акайды, баштанаяк Гайзуллага күз төшереп алды.
– Часовой! – дип җикерде ул бар тавышына. – Кая часовой?!
– Хезмәтчеләр өендә алар.
– Атлар кайда?
– Атлар абзарда.
Офицер кулын селекте, Гайзулланың күзләренә текәлде һәм, теш арасыннан сытып чыгарган кебек ысылдап:
– Миңа карт кирәк, ишетәсеңме, карт кирәк! Кем үтерде аны? Кичтән генә исән кешене кем үтерде?! – диде. – Ул миңа Хәсән алып кайткан алтынны бирергә тиеш. Шундый приказ белән килдем мин, ишетәсеңме, бусурман.
– Так точно, әфицәр әфәндем!
– Нәрсә син, бусурман… Бар, тиз казакларны уят!
Гайзулланы җил алды, ул, атылып, ишегалдына чыкты, хезмәтчеләр өенә йөгерде, аларны уятты да янә офицер янына әйләнеп килде. Офицер бер стакан аракыны эчеп алган һәм өстәлдәге салкын сарык ботын кимереп маташа иде, Гайзулла керүгә, ул:
– Син безнең белән китәсеңдер бит, бусурман? – дип сорады.
– Шулай дип торам, әфәнде.
– Дөрес эшлисең. Юкса, кызыллар килсә, сиңа көн булмас. Бар, атың иярлә. Стоп! Карт кайда?
– Иске өйдә.
– Картны минем үз күзем белән күрәсем килә…
Бары тик бернәрсә өчен генә әле булса гафу итә алмады Гайзулла үзен: шул минутта әллә нишләп офицерга буйсынды. Юкса койрыгы бәйләнмәгән иде бит аның аларга. Ә инде юлга чыккач, кире әйләнеп кайтуын һәрвакыт чирканып исенә төшерде.
Ә ул болай булды. Гайзулла, казакларга ияреп, авылны чыкты, Зур күл башына җитте, урман юлына килеп керүләренә,кылт итеп, офицерның өйдә калуы күз алдына килде. «Тукта, ни дип калды ул?»
Борылды да, артына да әйләнеп карамыйча, авылга чапты.
– Шо-нибудь забыл, новерное, с жёношкой не попращался, – диде казакларның өлкәнрәге. – Пущай скачет.
Ләкин Гайзулладан язмыш бу юлы да көлде.
Офицер солдатларына кичүгә җитүгә аны көтеп торырга дип боерган иде. Үзе казакларны озатты да абзар янындагы аты янына килде, ияр каешларының ныклыгын тикшерде, ял астына кулын тыгып, хайванның тән җылысын тоеп торды. Нәрсәнедер күреп бетерә алмады ул. Кемдер аны алдады. Кем? Кайсысы? Киявеме, карт үземе, кызымы?
Күңеленнән картның үлүенә ышанмый, Рәхим бай хәйләли, кая булса шылган, дип уйлый иде офицер, шуңа ул туп-туры иске өйгә юнәлде. Киявенең сүзләрендә хаклык булган икән, Рәхим бай, кулларын күкрәгенә куеп, үлек кыяфәтендә сәкедә ята иде. Офицер килде дә байның салкын кулын тотып карады: шик юк, карт чынлап та дөнья куйган иде. Ачуыннан ул яңак итен чәйнәде, тонык, нурсыз карашы белән өйгә күз йөртеп чыкты. Үзе иске өй булса да, пөхтәләп җыештырылган сәке, атлас юрганнар, мендәрләр, зур гына тәрәзәләр, гөлләр, киштә тулы китаплар һәм чаршау, шул чаршау артында пышык-пышык елаучы берәү. Офицер аның бай кызы икәнен бирегә килеп кергәч тә тойган, нәкъ менә күрмәсә дә тойган иде, роза чәчкәләре төшкән чаршау артында хәрәкәт күреп, соңгы минутта ул шунда атлады. Аның аяк тавышын ишетепме, Таҗылбанат мич янынарак елышты. Офицер хатынны күрде дә таң калды: җилкәсендәге ак шәле идәнгә шуып төшкән, чем-кара озын толымнары янбашларына кадәр җиткән, йөзен яшькелт яулык очы белән каплаган, шомырт кара күзләрендә гүя чаткылар уйный. Офицер җәһәт кыланды, хатынга үрелде, Таҗылбанат кыр кәҗәсе кебек, куркынып, мичкә сыенды. Күрде дә татар хатынын офицер өнсез-телсез калды. Чибәр, гүзәл иде хатын.
Әллә нинди яман уйлар бораулап үтте офицерның зиһенен.
– Ханым!
Таҗылбанат ишеккә ташланды, әмма офицер аннан җитезрәк булып чыкты, хатынның чәч толымыннан эләктереп алды.
– Ханым, тукта әле. Мин синең кайгың уртаклашам… Нигә бу кадәр чәбәләнәсең соң әле?
– Җибәрегез, җибәр…
Офицер Таҗылбанатның биленнән эләктереп алды да, хатын ике кулын тиң аның күкрәгенә терәсә дә, көч белән кочаклап китерде.
– Йә, ир-зат күрмәгән сыман кыланма инде, ирең минем казаклар белән китте… Аннары мин сине үтерергә җыенмыйм, котың алынмасын…
– Әтием, әткәй!..
Таҗылбанат бәргәләнеп карады, әмма куллары артка каерылуга, офицерның һәммә хәрәкәтенә буйсынып, кисәк тынып калды, бары тик кан чәчрәп чыкканчы иреннәрен генә тешләде.
Нәкъ шулчак бусагада Гайзулла пәйда булды. Офицер аны күрмәде. Гайзулла, күз ачып йомганчы, офицерның кылычын суырып алды.
– Тор, хәшәрәт!
Офицерның гәүдәсе ниндидер мизгелдә тынып калды, икенче мизгелдә ул тормакчы итте, әмма тураеп та өлгерә алмый, аркасына кылыч кадалуын тойды. Ул яман итеп акырып җибәрде.
– Ой, стой! – дип өлгерде ул һәм, хәтта кем тарафыннан үтерелүен дә белмичә, йөзтүбән капланды. Аның гәүдәсен үтәли чыккан кылыч идәнгә кадалды, һәм офицер канатыннан бәйләнгән кош сыман талпынырга, үлем белән көрәшеп чәбәләнергә тотынды.
Гайзулла кылычны суырып алды да бар көче белән офицерның башына чапты. Офицерның баш чирәбе утын пүләнедәй икегә ярылып китте, өй эченә сасы ис, авыр кан исе таралды. Гайзулла кылычны янә баш очына күтәрде, әмма шунда, инде офицерның гәүдәсен дә тапарга дип кизәнгәндә, хатынына күзе төште. Таҗылбанат читкәрәк күчсә дә, әле булса тора алмый, күзләрен ачарга да куркып, дер-дер калтырап ята иде. Гайзулланың зиһене шулхәтле тиз эшләде, беренче туган уе: хатынын да турап ташлау булды. Ул хәтта Таҗылбанатының урталай чабып ташланган гәүдәсен дә күз алдына китерде.
Ләкин нидер сизенү тоепмы, Таҗылбанат һушына килде, кургаштай авыраеп калган керфекләрен күтәрде һәм, баш очында күтәргән кылыч күреп, коты алынып, кычкырырга дип авызын ачты, мәгәр аваз чыкмады, аның өчен Гайзулла җикерде.
– Банат, нишләвең бу синең, Банат!!!
Бу тавыш шулчаклы куркыныч чыкты ки, Таҗылбанат янә һуштан язды, башы кинәт кенә бер якка янтаеп китте, күзләре акаеп калды. Бермәлдән ул, кан чәчрәп чыкканчы тешләгән иреннәрен кыймылдатып:
– Гайзулла, – гына дия алды. Шуңа, шул ишетелер-ишетелмәс аваздан ул аңына килде, баш очына күтәргән кылычын төшереп, канга баткан корал йөзенә карады, аннары кан эчендә яткан офицер гәүдәсенә кылычны ташлады да, агарынып, әле булса һушына килә алмый яткан Таҗылбанатын күтәреп, тышка алып чыкты, аягына бастырды, күлмәген төшерде.
Шунда гына Таҗылбанат күзләрен ачты һәм, каршында басып торган ирен күрүгә:
– Гайзулла, мин гаепле түгел, ул мине… – дип, иренең күкрәгенә башын төртте.
Нидер исенә төшеп, Гайзулла сикереп атына атланды. Ат кузгалып, баскан җирендә тупылдап алды, моны күреп, Таҗылбанат ат ялына килеп ябышты.
– Җибәрмим, китмисең, беркая да китмисең, Гайзулла! Минкуркам!..
Гайзулланың җен ачуы чыкты. Аның: «Кемнән куркасың, кемнән? Аңарданмы? Миннәнме?!» – дип әйтәсе килде, әмма теле бармады, камчы тоткан кулын күтәрде, ялга ябышкан Таҗылбанатның кулларына сугарга дип кизәнгән иде, хатынының теш эзләре калган, кан чәчрәп чыккан иреннәрен, яше кибеп бетмәгән гарьчел кимсенү иңгән күзләрен күрүгә, камчы күтәргән кулы кире төште. Ул атының тезгенен тартып куйды, кузгала башлаган атын тыеп, карчыга тавык чебиен алган кебек эләктереп, Таҗылбанатны ат өстенә күтәреп алды.
– Җаным-бәгърем, мин гаепле түгел… Ул мине… Гайзуллам…
Таҗылбанат башын иренең күкрәгенә төртте, күз яшенә ирек биреп, ярсып-ярсып еларга тотынды. Шуңа Гайзулланың күңеле йомшады, ул, күндәмләнеп китеп, калтыраган бармаклары белән хатынының шомырт кара чәчләреннән сыйпады.
– Банат, бабай сиңа алтынын кая яшергәнен әйтмәдеме?
– Нинди алтын ул, Гайзулла! Нигә кирәк ул безгә. Бернинди дә алтын кирәкми миңа, Гайзулла! Китмә генә, китмә, беркая да китмә, Гайзулла!
Ул иренең күкрәк турына сыенып, илереп елый башлады.
– Тр-р!
Гайзулла Таҗылбанатка ышанды да, ышанмады да. Ул аның күзләренә карарга теләп, чәченнән учмарлап тотты да башын читкәрәк каерды. Таҗылбанат яшьле күзләре белән аңардан шәфкать сорады, кан сауган иреннәрен ялап-ялап алды. Гайзулланың йөрәге сулкылдап куйды. Офицерга булган баягы нәфрәте янә йөрәгенә капты. Әйе, Таҗылбанат гаепле түгел, офицер аны көчләгән, көчләгән! Гайзулла йөрәге сыкраудан тешен шыгырдатты, ярсулап башын чайкады.
Яктыра бара, су буйларына, бакча башларына томан шәле сарыла башлады.
– Көт мине, Банат, мин кайтырмын!
Хатынын тәкәллефсез генә җиргә төшерде.
– Әфицәрне үзем үтердем диген, ишеттеңме?
– Гайзулла җаным, ташлама мине, ташлама!..
– Җитте. Тыңла мине, тыңла дим! Әфицәрне үзем үтердем диген. Бу – синең белән минем өчен бердәнбер котылу юлы. Атны чишеп бир. Әфицәрнең атын чишеп бир дим!
– Гайзулла, җибәрмим мин сине, беркая да җибәрмим!
– Җибәр, сантый хатын! Мине Әюп өчен атачаклар. Миңа калырга ярамый. Кайтырмын мин, көт!
Таҗылбанат Гайзуллага офицерның атын чишеп китереп бирде.
– Дөньялар ялан болай тормас. Көт, кайтырмын мин!
Гайзулла, ат тоякларыннан мәте чәчрәтә-чәчрәтә, капкадан чыгып очты.
Кичү янында үзен көтеп торган казакларга ул:
– Кызыллар килгән анда, офицер алар кулына эләккән булса кирәк, аты качып килә иде, көчкә тотып алдым, куа килүләре бар, әйдәгез, тизрәк кузгалыйк, – диде.
Кызыллар сүзен ишеткәч, казакларда офицер кайгысы калмады, алар, атларын чаптырып, Уфа ягына элдерделәр.
…Инде баштан үткәннәрне җепкә тезеп чыгып, очына таба фикерен юнәлтте. Дөнья аның файдасына үзгәрмәде, җан-кан коя-коя кулына төшергән алтынның әле булса файдасын рәтләп күргәне юк. Берничә тәңкәне теш врачларына сатуын санамаганда, башкасына кагылып караганы да юк. Хәерле булсын.
