скачать книгу бесплатно
Святло далёкай зоркi
Уладзiмiр Канстанцiнавiч Касько
Кнiга прысвечана жыццю, творчай i грамадскай дзейнасцi выдатнага беларускага фалькларыста, этнографа, мовазнаyцы, публiцыста А. К. Сержпутоyскага (1864–1940). У ёй даецца грунтоyны аналiз лепшых узораy запiсаy казачнага, песеннага, парэмiяграфiчнага эпасу беларусаy-палешукоy, расказваецца пра ахоyнiкаy шматвяковых народных традыцый i абрадаy на Беларускiм Палессi, пра yплыy, якi аказала i аказвае беларуская народная творчасць на развiццё славянскай фалькларыстыкi.
Для фалькларыстаy, этнографаy, выкладчыкаy i студэнтаy ВНУ, настаyнiкаy i вучняy агульнаадукацыйных школ, работнiкаy асветы, культуры, лiтаратуры i мастацтва.
Уладзiмiр Касько
Святло далёкай зоркi
Рэцэнзенты: доктар фiлалагiчных навук А. С. Лiс; кандыдат фiлалагiчных навук А. В. Лысенка
© Касько У.К., 2014
© Афармленне. УП «Выдавецтва “Вышэйшая школа”», 2014
* * *
А. К. Сержпутоyскi пакiнуy прыкметны след у гiсторыi вывучэння народнай творчасцi беларусаy. Яго працы па фальклоры, этнаграфii, мовазнаyстве, даследаваннi народнага быту, звычаяy, маралi не толькi yзбагацiлi айчынную навуку, але i пераканаyча засведчылi мастацкi талент народа, фiласофскi склад розуму, востры сацыяльны погляд яго на свет, упiсалi залаты радок у справу беларускага Адраджэння.
А. К. Сержпутоyскi. 1864–1940
З думкай пра Беларусь
У гэты вечар ён, як заyсёды, прыйшоy да канала Грыбаедава, не ведаючы яшчэ, што прыйшоy сюды y апошнi раз. Не, ён не думаy пра смерць, хаця yжо адчуваy на сабе яе халоднае дыханне. Хвароба лёгкiх, сардэчная недастатковасць для пажылога чалавека вельмi небяспечныя, а асаблiва, калi yсур’ёз нiколi не лячыyся i не мог прыпомнiць, калi дазваляy сабе купiць фрукты, гароднiну, малако. Яго невялiкай пенсii не хапала на такую раскошу. Купiць бы самыя неабходныя прадукты харчавання, дровы, заплацiць за кватэру, электрычнае святло. А тут яшчэ i жонка захварэла, ёй лякарствы патрэбны…
Аляксандр Казiмiравiч падняy каyнер пацёртага палiто, абапёрся рукамi на халодную чыгунную рашотку, што акружала берагi канала, пастараyся адагнаць прэч невясёлыя думкi. Гэты сум, неспакой – ад хваробы, ад гадоy, як-нiяк семдзесят шосты пайшоy. Колькi дарог пройдзена за гэты час! З якiмi людзьмi лёс звёy! Нарэшце, хiба не шчасце гэта – лепшыя гады жыцця аддаць рабоце y славутым Рускiм музеi – цэнтры сусветнай культуры, штодзённа праходзiць каля яго, бачыць яго з акна сваёй кватэры…
З боку Фiнскага залiва дзьмуy свежы сакавiцкi ветрык. Праз дзень-другi на Няве пачнецца крыгалом, а там i вузенькi канал вызвалiцца ад лёду.
Цiкава, а як там зараз на Беларусi? Вiдаць, таксама вясной пахне… Прыпяць, Лань хутка скiнуць ледзяны панцыр, прыляцяць шпакi, буслы…
Сержпутоyскi перавёy позiрк на неба, быццам хацеy убачыць у iм стройныя касякi пералётных птушак, што вярталiся з паyднёвых краiн да сваiх гняздоyяy.
Позiрк спынiyся на зiхатлiвай зорцы, якую Аляксандр Казiмiравiч даyно выдзелiy сярод соцень iншых зорак. Ад яе струменiлася нейкае асаблiва цёплае святло. Такiм бывае святло, што льецца з акна бацькоyскай хаты.
Дзе тая хата? Тое акно? У цiхай вёсачцы Перавалокi цi на хутары Дарагацiшча y далёкай Беларусi, дзе прайшлi гады маленства? З прасветленым тварам, радасцю на сэрцы пакiдаy ён хаты беларусаy, рускiх, аварцаy, ад якiх запiсваy народныя творы на працягу сарака з лiшнiм гадоy. Цэлы свет адкрываyся яму пры тых сустрэчах.
Даyно гэта было. Вельмi даyно. I тым не менш кожны yспамiн пра былое хвалюе душу, сагравае сэрца, як святло той зоркi, што нагадвае яму родную Беларусь.
Аляксандр Казiмiравiч адвёy позiрк ад зоркi, не спяшаючыся пайшоy у напрамку свайго дома. Мiнуy вулiцу Бродскага, перасек плошчу Мастацтваy ля Рускага музея, увайшоy праз вузкую арку y цiхенькi дворык, адтуль – у слаба асветлены пад’езд дома нумар чатары па Інжынернай вулiцы.
Вось i яго кватэра. Маленькая прыхожая, такая ж кухня i два пакойчыкi метраy па дзесяць-дванаццаць. У адным з iх спальня. У грубцы з дрывяным ацяпленнем ужо больш за тыдзень не разводзiлi агню – няма грошай, каб купiць вугаль або дровы.
I электрычнае святло выкарыстоyвалася па гэтай прычыне Сержпутоyскiмi не часта. Аляксандр Казiмiравiч прызвычаiyся працаваць пры газавай лямпе. На газавым прымусе яны i ежу гатавалi. Адно спадзяванне на тое, што Акадэмiя навук Беларусi, якой вучоны перадаy большасць сваiх прац, стрымае нарэшце слова i вышле за iх плату. Хаця б невялiкую, хаця б з даyгамi разлiчыцца, тое-сёе з ежы купiць i лякарствы для хворай Праскоyi Мiкалаеyны. Трэба чакаць i спадзявацца…
Аляксандр Казiмiравiч, не распранаючыся, прайшоy у пакой, якi служыy яму кабiнетам, прысеy на крэсла перад сталом. Крэсла адазвалася сухiм скрыпам-стогнам.
«Старое, як i яго гаспадар, – усмiхнуyся сам сабе Сержпутоyскi. – Разбагацею – куплю новае. Хаця навошта яно, новае?» На гэтым крэсле, за гэтым сталом столькi прац напiсана, i яшчэ можа давядзецца, дасць бог, што-небудзь напiсаць. Дарма, што yжо дзесяць гадоy на пенсii лiчыцца. За гэты час не было нiводнага дня, каб не прыйшоy у свой музей. Маладым супрацоyнiкам трэба дапамагчы парадай, бо старых засталося зусiм мала. Хто памёр, а хто далёка на Калыме, на Салавецкiх астравах. Ды хiба толькi старым такi лёс выпаy? I маладых ён не мiнуy. Нiначка Гаген-Торн, былая яго студэнтка, якi yжо год у высылцы. I цi вернецца? А здольная якая была! Шмат страцiла этнаграфiчная навука. I яшчэ страцiць можа…
Аляксандр Казiмiравiч дастаy з шуфляды стала папку, раскрыy яе. На вочы трапiy лiсток са справаздачай аб яго навуковай дзейнасцi. Лiтаральна днямi дырэктар Рускага музея папрасiy сваiх супрацоyнiкаy прадставiць такiя даведкi. Сорак пяць сур’ёзных навуковых прац напiсаy Сержпутоyскi, кожная другая з iх – фундаментальная. Па мовазнаyстве, фальклоры, этнаграфii. За сорак шостую, якая павiнна была падвесцi вынiкi дасягненняy беларускай этнаграфiчнай i фалькларыстычнай работы за апошнiя пяцьдзясят гадоy, Аляксандр Казiмiравiч меy намер узяцца з дня на дзень.
Сержпутоyскi дацягнуyся рукой да лямпы, што стаяла на шырокiм падаконнiку, другой пастараyся знайсцi пачак з запалкамi. Але запалiць агню не змог. Востры боль раптоyна працяy лёгкiя, адазваyся y сэрцы. Пацямнела y вачах, i ён паволi асунуyся y сваiм крэсле. Не чуy, як на крык жонкi прыбеглi yстрывожаныя суседзi, як выклiкалi «хуткую дапамогу». Не суджана было яму больш убачыць сваю зорку…
Пяро жар-птушкi
Шмат казак, легенд, паданняy захоyвае памяць чалавека. У адной з беларускiх легенд расказваецца пра тое, што даyным-даyно пралятала над Палессем Жар-птушка i згубiла пяро незвычайнай прыгажосцi. Плаyна падала яно на зямлю, рассыпаючы ва yсе бакi зiхатлiвыя прамянi. Кiнулiся людзi шукаць тое пяро – з пакалення y пакаленне перадаецца пагалоска, што таму, хто знойдзе пяро Жар-птушкi, наканаваны шчаслiвы лёс, – але вярталiся нi з чым. Адны бачылi побач вясёлку, другiя – папараць-кветку, трэцiя – зорачку, якая пералiвалася рознымi колерамi. Але варта было наблiзiцца да iх, як усё раптам знiкала. Мiнаюць гады, стагоддзi, але жыве гэтая цудоyная легенда. Як i раней, шукаюць людзi пяро Жар-птушкi, кветку папаратнiку, цудоyную гаючую крынiчку з жывой вадой. Яшчэ больш любай сэрцу кожнага становiцца родная зямля, бацькоyскi кут, якi чалавек ласкава называе сваёй малой радзiмай, Айчынай.
Вывучэнне духоyнай культуры народа, яе лепшых традыцый – неад’емная частка грамадзянскiх, патрыятычных, маральных пачуццяy. Сёння, у час нацыянальнага адраджэння, пераасэнсаванне нашых здабыткаy у сацыяльным жыццi, навуцы, тэхнiцы, станаyленне мовы i культуры беларускага народа набываюць асаблiвае значэнне.
Каштоyнай крынiцай для развiцця мастацкай творчасцi, пазнання духоyнай i матэрыяльнай культуры беларускага народа з’яyляецца лiтаратурная, асветнiцкая, навуковая спадчына нашага славутага земляка, вядомага этнографа, фалькларыста, лiтаратара, мовазнаyцы Аляксандра Казiмiравiча Сержпутоyскага. На працягу пяцi дзесяцiгоддзяy (1890–1940) даследаваy ён быт i культуру беларусаy, рускiх, украiнцаy, палякаy, лiтоyцаy, татар, мардвы, народаy Каyказа. Збiраючы i вывучаючы фальклорна-этнаграфiчныя матэрыялы, ён прытрымлiваyся прынцыпаy i прыёмаy, выпрацаваных прагрэсiyнымi дзеячамi фалькларыстычнай навукi свету, падмацоyваючы iх уласным вопытам. А. К. Сержпутоyскi вызначыy два асноyныя напрамкi y даследаваннi народнага жыцця. Гэта духоyны свет народа – народна паэтычная творчасць, вераваннi, абрады, звычаi, мова, i яго матэрыяльна-бытавы yклад.
У той час, калi пачалася навуковая дзейнасць Сержпутоyскага, шляхi, сродкi i метады этнаграфiчнай i фалькларыстычнай работы, узятыя на yзбраенне вучоным, былi прагрэсiyнымi i смелымi, тым больш што аб’ектам яго вывучэння з’яyлялiся народнасцi, якiя найбольш прыгняталiся афiцыйнымi коламi царскай Расii. Насуперак буржуазным этнографам, што сцвярджалi, быццам народы Расii жывуць памiж сабой у варожасцi i нянавiсцi, Сержпутоyскi пастаянна падкрэслiваy факты дружалюбнасцi i добрасуседства памiж iмi, указваy на сапраyднага ворага yсiх прыгнечаных – царызм.
Асаблiва значны yклад унёс А. К. Сержпутоyскi y вывучэнне духоyнага жыцця беларусаy Палесся – адной з найбольш адсталых у той час i слаба вывучаных ускраiн царскай Расii. Дзякуючы працам вучонага, дайшлi да нас апiсаннi жыцця, самабытных звычаяy i абрадаy беларусаy-палешукоy, якiя даюць яскравае yяyленне аб iх вераваннях, маралi, занятках.
Знаёмства са звычаямi i абрадамi беларусаy мае не толькi пазнавальную каштоyнасць, але i практычнае значэнне. Яно дазваляе даць правiльную ацэнку тым традыцыям, якiя захавалiся y сучасным народным побыце, выкарыстаць лепшыя элементы традыцыйнай народнай абраднасцi пры стварэннi новых беларускiх абрадаy.
А. К. Сержпутоyскi быy сапраyдным наватарам у беларускай этнаграфiчнай i фалькларыстычнай навуцы. Ён адным з першых сярод збiральнiкаy-фалькларыстаy звярнуy сур’ёзную yвагу на асобу казачнiка, iмкнуyся запiсваць ад найбольш здольных, таленавiтых, прагрэсiyных людзей. Гэтым, галоyным чынам, i тлумачыцца вялiкая сацыяльная завостранасць казак, запiсаных iм, у параyнаннi з творамi, сабранымi iншымi фалькларыстамi.
Вялiкае месца y даследаваннях А. К. Сержпутоyскага займалi праблемы стану i далейшага лёсу беларускай мовы. Яго мовазнаyчыя працы атрымалi высокую ацэнку сусветна вядомых у гэтай галiне вучоных акадэмiкаy Д. К. Зяленiна, Я. Ф. Карскага, А. А. Шахматава.
Вывучаючы помнiкi матэрыяльнай культуры, старажытныя промыслы, звычаi i абрады, светапогляды i творчасць беларусаy-палешукоy, вучоны iмкнуyся даць iм сацыяльна-гiстарычнае тлумачэнне, зыходзячы з прыродна-геаграфiчных i сацыяльных умоy жыцця народа, што надавала яго навуковым працам грамадскае гучанне.
Асаблiвай вастрынёй i крытычнай накiраванасцю характарызуюцца народныя творы, апублiкаваныя y зборнiку «Сказки и рассказы белорусов-полешуков» (1911), у якiх бязлiтасна крытыкавалiся паны i царскiя чыноyнiкi, папы i ксяндзы, адлюстроyвалася yзрастаючая палiтычная самасвядомасць простага народа, яго пратэст супраць сацыяльнай несправядлiвасцi i iснуючага дзяржаyнага ладу. Упершыню y шэрагу твораy у яркай мастацкай форме народ раскрыy сапраyдныя крынiцы абагачэння эксплуататараy, паказаy, што грошы i золата багацеяy – гэта кроy i пот людзей працы.
Зборнiк Сержпутоyскага быy зусiм новай з’явай не толькi y расiйскай дарэвалюцыйнай фалькларыстыцы, але i y фалькларыстыцы yсiх славянскiх народаy. Гэтая кнiга канчаткова разбурыла памылковую думку, якая панавала y тагачаснай гуманiтарнай навуцы, аб беларускай народнай прозе як пераважна мiфiчнай творчасцi, паказала свету мастацкiя здольнасцi беларуса, яго глыбокае фiласофскае мысленне.
Вялiкае значэнне маюць i iншыя фальклорна-этнаграфiчныя працы Сержпутоyскага, якiя yтрымлiваюць каштоyны матэрыял для вывучэння духоyнай культуры i быту беларускага народа, эвалюцыi яго светапогляду, мастацка-эстэтычных запатрабаванняy.
Цяжка пераацанiць дзейнасць Сержпутоyскага y галiне збiрання i вывучэння помнiкаy духоyнай i матэрыяльнай культуры беларусаy. Яго шматлiкiя апiсаннi промыслаy, заняткаy, пабудоy, абрадаy i павер’яy сялян дарэвалюцыйнай Беларусi, сабраныя iм калекцыi прылад працы, адзення, прадметаy хатняга yжытку дапамагаюць зразумець i асэнсаваць багатую культурную спадчыну народа.
Вучоны жыва цiкавiyся песеннай народнай творчасцю. У народнай песнi яго прыцягвала перш за yсё яе грамадскае гучанне. Сержпутоyскi бачыy у песнi адлюстраванне yнутранага духоyнага жыцця народа, яго маральнага iдэалу. З сабранай вучоным песеннай народнай творчасцi навуковую цiкавасць выклiкаюць каляндарна-абрадавыя песнi: калядныя, валачобныя, жнiyныя i iнш. У iх ярка адлюстравалiся земляробчыя клопаты беларускага селянiна, якi iмкнуyся з дапамогай абрадавых дзеянняy i песень, у магiчную сiлу якiх ён верыy, аказаць уплыy на yраджай, забяспечыць дабрабыт свайго дома i гаспадаркi.
Не абышоy сваёй увагай Сержпутоyскi i парэмiяграфiчную спадчыну беларускага народа, захаваyшы для нашчадкаy скарбы народнай мудрасцi.
У галiне вывучэння старажытных светапоглядаy i вераванняy беларусаy асобная роля належыць фундаментальнаму зборнiку А. К. Сержпутоyскага «Прымхi i забабоны беларусаy-палешукоy» (1930). У гэтай кнiзе, якая з’явiлася вынiкам яго шматгадовых этнаграфiчных назiранняy i збiральнiцкай дзейнасцi, змешчана мноства легенд, паданняy, апавяданняy, прымхаy i забабонаy, запiсаных у паyднёвых раёнах Слуцкага павета. Гэтыя апiсаннi даюць магчымасць узнавiць малюнак духоyнага свету беларускага сялянства дарэвалюцыйнага перыяду з яго станоyчымi i адмоyнымi бакамi.
Нягледзячы на вялiкi yклад А. Сержпутоyскага y развiццё беларускай этнаграфii, фалькларыстыкi, мовазнаyства, яго жыццё, навуковая i лiтаратурная дзейнасць даследаваны недастаткова. Няма вычарпальных прац, у якiх быy бы дадзены глыбокi аналiз навуковай дзейнасцi вучонага, ацэнены яго yклад у славянскую i айчынную фалькларыстыку. Нешматлiкiя рэцэнзii на яго працы не раскрываюць методыкi, прынцыпаy збiральнiцкай i даследчай дзейнасцi Сержпутоyскага, не yвязваюць яго працы з дасягненнямi фалькларыстычнай i этнаграфiчнай навукi. Не вывучаны яго светапогляды i грамадская дзейнасць. Па-за yвагай даследчыкаy засталiся многiя рукапiсныя працы вучонага, якiя захоyваюцца y архiвах Расii i Беларусi. А мiж тым гэта спадчына мае вялiкае навуковае, пазнавальнае i выхаваyчае значэнне.
Аб жыццi i творчасцi А. К. Сержпутоyскага можна даведацца з нарыса В. К. Бандарчыка i А. С. Фядосiка (выдадзены y 1966 г. у выдавецтве «Навука i тэхнiка»). У iм сцiсла характарызуюцца апублiкаваныя вучоным фальклорныя зборнiкi, раскрываюцца адносiны збiральнiка да новых з’яy у народнай творчасцi. Асаблiвы акцэнт зрабiлi аyтары на творах сацыяльна-палiтычнага напрамку i, на жаль, значна менш месца yдзялiлi творам, якiя адлюстроyваюць маральна-этычныя i сямейныя праблемы. Недастаткова, на наш погляд, раскрыта y нарысе месца Сержпутоyскага y славянскай фалькларыстыцы, адсутнiчаюць супастаyленнi яго прац з вынiкамi дзейнасцi iншых беларускiх фалькларыстаy.
Асобныя бакi збiральнiцкай, навуковай дзейнасцi А. К. Сержпутоyскага разглядалiся y свой час у працах В. К. Бандарчыка[1 - Бандарчык В. К. Гiсторыя беларускай этнаграфii XIX ст. Мiнск, 1964; Ён жа. Гiсторыя беларускай этнаграфii. Пачатак XX ст. Мiнск, 1970; Ён жа. Гiсторыя беларускай савецкай этнаграфii. Мiнск, 1972.], І. К. Германовiча[2 - Германовiч І. К. Беларускiя мовазнаyцы. Мiнск, 1985. С. 83–93.], Л. Р. Барага[3 - Бараг Л. Р. Беларуская казка: пытаннi вывучэння яе нацыянальнай самабытнасцi параyнальна з iншымi yсходнеславянскiмi казкамi. Мiнск, 1969. С. 269.], М. Я. Грынблата[4 - Гринблат М. Я. Этнография и фольклористика в БССР за 30 лет // Наука в БССР за 30 лет. Минск, 1949. С. 503–518.], К. П. Кабашнiкава[5 - Кабашнiкаy К. П. Беларуская казка y казачным эпасе славян. Мiнск, 1968. С. 27.], I. М. Лушчыцкага[6 - Лушчыцкi І. М. Нарысы па гiсторыi грамадска-палiтычнай i фiласофскай думкi Беларусi y другой палавiне XIX веку. Мiнск, 1958. С. 367.], М. Р. Ларчанкi[7 - Ларчанка М. Р. На шляхах да рэалiзму. Мiнск, 1958. С. 231.]. Аднак большасць названых вышэй даследчыкаy выкарыстоyвалi матэрыялы Сержпутоyскага толькi y сувязi з даследаваннем пэyных праблем i не разглядалi ролю вучонага y развiццi беларускай этнаграфii i фалькларыстыкi, не звярталiся да архiyных крынiц.
У апошняе дзесяцiгоддзе з друку выйшлi кнiгi «Палескi дзiвасiл. Беларускiя народныя прыказкi, прымаyкi, выслоyi» (2005), «Русальная нядзеля. Прымхi i забабоны беларусаy-палешукоy» (2009), «Гняздоyе белых буслоy. Казкi i апавяданнi беларусаy-палешукоy» (2010), «Чароyны човен. Казкi i апавяданнi беларусаy Слуцкага павета» (2012), якiя раскрываюць збiральнiцкую, навуковую, даследчую дзейнасць славутага беларускага вучонага.
У аснову працы, якая прапануецца yвазе чытачоy, пакладзены зборнiкi А. К. Сержпутоyскага «Сказки и рассказы белорусов-полешуков» (1911), «Казкi i апавяданнi беларусаy з Слуцкага павету» (1926), «Прымхi i забабоны беларусаy-палешукоy» (1930) i iншыя яго фалькларыстычныя, этнаграфiчныя, лiтаратурныя, мовазнаyчыя працы, а таксама матэрыялы, прыцягнутыя да вывучэння з забытых кнiг, часопiсаy, газет. Акрамя таго, у архiве Расiйскага этнаграфiчнага музея (РЭМ), Цэнтральным дзяржаyным гiстарычным архiве, навуковым архiве Рускага геаграфiчнага таварыства (РГТ), архiве Акадэмii навук Расii, архiвах Дзяржаyнага Рускага музея, Інстытута рускай лiтаратуры (Пушкiнскi дом), Дзяржаyнай публiчнай бiблiятэкi iмя Салтыкова-Шчадрына, рукапiсных аддзелах Дзяржаyнай бiблiятэкi Расii, навуковых бiблiятэках i архiвах Рэспублiкi Беларусь, Лiтвы i iншых краiн аyтарам гэтай працы знойдзены i yпершыню yведзены y навуковы абарот шэраг матэрыялаy, якiя асвятляюць шматгранную дзейнасць А. К. Сержпутоyскага, раскрываюць значэнне яго навуковай спадчыны.
У кнiзе выкарыстаны таксама назiраннi i запiсы, зробленыя аyтарам у час экспедыцыйных паездак па месцах, дзе некалi запiсваy народныя творы А. К. Сержпутоyскi.
На жыццёвых пуцявiнах
Пачатак жыццёвага шляху Аляксандра Казiмiравiча Сержпутоyскага супаy з важнымi падзеямi y палiтычным жыццi Расii i Беларусi. Зыходным момантам iх можна лiчыць адмену прыгоннага права y 1861 г., хоць «вызваленне» сялян на самай справе аказалася звычайным падманам: фармальна яны атрымалi свабоду, але зямля па-ранейшаму заставалася ва yласнасцi памешчыкаy, а тыя невялiкiя надзелы, што перайшлi да сялян, не маглi пракармiць iх сем’i. Даводзiлася ва yмовах цяжкiх кабальных адпрацовак, якiя нiчым не адрознiвалiся ад паншчыны, арандаваць зямлю y памешчыкаy.
У беларускай вёсцы iмклiва расла колькасць сялян, якiя разарылiся i вялi жабрацкае паyгалоднае iснаванне. У многiх месцах незадаволенасць людзей прыводзiла да прамога непадпарадкавання yладам. Яны адмаyлялiся плацiць аброк, адпрацоyваць паншчыну, сiлай захоплiвалi землi памешчыкаy, вадапоi. Толькi y першай палове 1862 г. у Беларусi было зарэгiстравана звыш 300 выступленняy сялян. А yсяго за 16 гадоy (1864–1880) тут адбылiся 132 сялянскiя выступленнi. Яны падаyлялiся yзброенай сiлай[8 - История Белорусской ССР. Минск, 1961. Т. 1. С. 391.].
У 1880–1890-х гг. у сувязi з пагаршэннем становiшча сялян у вынiку аграрнага крызiсу сялянскi рух у Беларусi набыy яшчэ больш вострыя формы. У адказ на гэта царскiя yлады на месцах узмацнiлi тэрор. За yдзел студэнтаy у паyстаннi 1863 г. быy зачынены Горы-Горацкi земляробчы iнстытут. Сярэднiя школы iснавалi толькi y вялiкiх гарадах. У iх была yстаноyлена такая высокая плата за навучанне, што далёка не кожны селянiн мог аддаць туды сваiх дзяцей. Не заyсёды дзецi мелi магчымасць вучыцца нават у пачатковых школах, бо iх было вельмi мала. Ды i карысцi ад вучобы там было не шмат – выкладалi y iх, як правiла, не прафесiянальныя спецыялiсты, а людзi, якiя самi з горам папалам умелi чытаць i пiсаць.
Галоyная yвага y дарэвалюцыйных школах удзялялася закону божаму i малiтвам. Навучанне вялося на рускай мове. Папячыцель Вiленскай вучэбнай акругi Карнiлаy у 1885 г. раiy кiраyнiкам школ наступнае: «Розных кнiг, часопiсаy i газет для сялян зараз не трэба… Вось наш каталог: евангелле, малiтваслоy, псалтыр, свяшчэнная гiсторыя… Акрамя таго, рассылаем iконы, крыжыкi, свяшчэнныя карцiны, партрэты гасудара…»[9 - История Белорусской ССР. С. 421.]
Сур’ёзнай перашкодай на шляху развiцця беларускай мовы i замацавання яе y лiтаратуры з’яyлялася тое, што яна была мовай прыгнечанай нацыi, якая не мела сваёй дзяржаyнасцi. На беларускай мове не дазвалялася друкаваць кнiгi, весцi дакументацыю. Не прызнавалiся, прыгняталiся нацыянальная культура i лiтаратура.
Такое становiшча хвалявала i абурала прагрэсiyную грамадскасць не толькi Беларусi, але i Расii. Рэзкую водпаведзь вялiкадзяржаyным рэакцыянерам, якiя сцвярджалi, што беларускi народ не мае сваёй уласнай культуры, адмаyлялi яму y праве на нацыянальнае самавызначэнне, параyноyвалi з дзiкунамi, лiчылi людзьмi больш нiзкай расы, даy М. А. Дабралюбаy. «Адносна беларускага селянiна, – пiсаy ён, – справа даyно вырашаная: забiты канчаткова, так што нават пазбавiyся yжывання чалавечых здольнасцей. Не ведаем, у якой ступенi лжывая гэтая думка, таму што не вывучалi спецыяльна Беларускага краю, але паверыць ёй, вядома, не можам. Цэлы край так вось узялi ды i забiлi, – як бы не так!.. Ва yсялякiм разе, пытанне аб характарыстыцы беларусаy павiнна хутка быць растлумачана працамi мясцовых пiсьменнiкаy»[10 - Добролюбов Н. А. Собр. соч. М.; Л., 1963. Т. 6. С. 226.].
Удзяляць больш увагi развiццю этнаграфiчнай навукi, вывучэнню матэрыяльнай i духоyнай культуры народаy, iх быту заклiкаy М. Г. Чарнышэyскi[11 - Современник. 1864. № 10. С. 192.].
I сапраyды, нiякiя забароны не маглi спынiць развiццё беларускай народнай культуры, якая y другой палове XIX ст. развiвалася пад жыватворным уплывам перадавой культуры рускага народа. З канца 30-х – пачатку 40-х гг. XIX ст. пачалося збiранне i асэнсаванне фальклорна-этнаграфiчнага матэрыялу, яго сiстэматызацыя. У гэты час з’яyляецца шэраг выдатных этнографаy i фалькларыстаy, якiя yнеслi велiзарны yклад у справу вывучэння матэрыяльнай i духоyнай культуры беларускага народа. Дзякуючы iх працы была сабрана найбагацейшая скарбнiца народнапаэтычнай культуры, якая адыграла пэyную ролю y станаyленнi грамадскай думкi Беларусi таго часу, аказала вялiкi yплыy на развiццё беларускай лiтаратуры, фармiраванне нацыянальнай iнтэлiгенцыi.
Актывiзацыi вывучэння Беларусi, яе гiстарычнага мiнулага, мовы, быту, твораy народнапаэтычнай творчасцi y другой палове XIX ст. у значнай ступенi садзейнiчалi два сацыяльна-палiтычныя фактары: адмена y 1861 г. прыгоннага права i паyстанне 1863 г. Важным штуршком у гэтай справе з’явiлася палiтыка царызму адносна заходнiх зямель. Афiцыйная этнаграфiчная навука была заклiкана паказаць беспадстаyнасць прэтэнзiй пэyных колаy Польшчы на Беларусь. Насуперак спробам царызму даказаць, што Беларусь з’яyляецца рускiм краем, сапсаваным латынствам за гады польскага yладарнiцтва, сабраныя этнографамi i фалькларыстамi звесткi, i перш за yсё творы моyнай творчасцi, засведчылi самабытнасць беларускай мовы i культуры.
Многае зрабiлi y гэтым напрамку П. М. Шпiлеyскi, П. В. Шэйн, Е. Р. Раманаy, М. Я. Нiкiфароyскi, А. К. Кiркор i iнш.
Нарысы П. М. Шпiлеyскага[12 - Шпилевский П. М. Народные пословицы с объяснением происхождения и значения их // Москвитянин. 1852. Т. 4. № 16, отд. 3. С. 125–136; Ён жа. Белоруссия в характеристических описаниях и фантастических поверьях // Пантеон. 1853. Т. 8, кн. 4. С. 71–79; Т. 9, кн. 5. С. 1–20; кн. 6. С. 1–34; Т. 10, кн. 7. С. 15–56; 1854. Т. 15, кн. 5. С. 21–44; кн. 6. С. 47–68; 1856. Т. 25, кн. 1. С. 1–30; Т. 26, кн. 3. С. 1–28; Ён жа. Дожинки: Бел. нар. обычай. Сценическое представление в 2-х действиях, с хорами, песнями, хороводами и плясками белорусскими. СПб., 1857; Ён жа. Путешествие по Полесью и Белорусскому краю. СПб., 1858; Ён жа. Волочобники в Витебской губернии // Рус. дневник. 1859. № 101.], прысвечаныя земляробчым i сямейным абрадам беларусаy, сямейнай i каляндарнай паэзii, не страцiлi свайго значэння i сёння. Але абмежаванасць метаду (Шпiлеyскi быy прыхiльнiкам i гарачым паслядоyнiкам мiфалагiчнай школы) i ранняя смерць не дазволiлi гэтаму таленавiтаму чалавеку поyнасцю праявiць сябе y навуцы.
Мэтанакiраванай i плённай была фальклорна-этнаграфiчная дзейнасць П. В. Шэйна[13 - Шейн П. В. Белорусские народные песни с относящимися к ним обрядами, обычаями и суевериями. СПб., 1874; Ён жа. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. СПб., 1887–1902. Т. 1–3.]. Першае выданне падрыхтаванага iм зборнiка песень уключала самыя разнастайныя песенныя жанры i ахоплiвала амаль усе рэгiёны Беларусi. Каштоyнасць яго заключаецца перш за yсё y тым, што абрадавыя песнi збiральнiк суправаджаy шырокiм апiсаннем народных традыцый i звычаяy. Сусветную славу фалькларысту прынеслi дзве кнiгi першага тома «Материалов для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края» (1887–1890), у якiх была шырока прадстаyлена каляндарна-абрадавая i сямейная паэзiя беларусаy, а таксама неабрадавая лiрыка. У другi том сваiх «Материалов…» Шэйн упершыню yключыy казачны эпас беларусаy.
У 1880-я гг. пачалася навукова-збiральнiцкая дзейнасць аднаго з самых славутых беларускiх фалькларыстаy Е. Р. Раманава[14 - Романов Е. Р. Белорусский сборник. Киев; Витебск; Могилев; Вильна, 1886–1912. Вып. 1–9; Ён жа. Материалы по исторической топографии Витебской губернии. Уезд Велижский. Могилев, 1898; Ён жа. Могилевская старина. Могилев, 1900–1903. Вып. 1–3; Ён жа. Материалы по этнографии Гродненской губернии. Вильна, 1911–1912. Вып. 1–2; Ён жа. Первоисточники для истории Могилевского края. Одесса, 1916. Вып. 1.]. Ён апублiкаваy звыш дзесяцi тысяч фальклорных твораy, даy грунтоyнае апiсанне матэрыяльнай культуры, сямейнага i грамадскага побыту беларускага сялянства. Яго «Белорусский сборник» (вып. 1–9) можа служыць сапраyднай энцыклапедыяй матэрыяльнага i духоyнага жыцця беларусаy дарэвалюцыйнага часу.
Значны yклад у вывучэнне матэрыяльнай i духоyнай культуры беларусаy унёс М. Я. Нiкiфароyскi[15 - Никифоровский Н. Я. Очерки Витебской Белоруссии, ч. 1–8 // Этногр. обозрение. 1892, кн. 12, № 1, кн. 13–14, № 2–3; 1893, кн. 17, № 2; 1894, кн. 20, № 1, кн. 31, № 4; 1897, кн. 34, № 3; 1898, кн. 37, № 2; 1899, кн. 40–41, № 1–2; Ён жа. Очерки простонародного житья-бытья в Витебской Белоруссии и описание предметов обиходности. Витебск, 1895; Ён жа. Простонародные приметы и поверья, суеверные обряды и обычаи, легендарные сказания о лицах и местах. Витебск, 1897; Ён жа. Простонародные загадки. Витебск, 1898; Ён жа. Нечистики: свод простонародных в Витебской Белоруссии сказаний о нечистой силе. Вильна, 1907.]. Пасля заканчэння Вiцебскай духоyнай семiнарыi ён доyгiя гады працаваy настаyнiкам народных вучылiшчаy i гiмназiй Вiцебскай губернi i горада Вiцебска, Свiслацкай i Маладзечанскай семiнарый. Работу на нiве асветы паспяхова спалучаy са збiральнiцкай i навуковай дзейнасцю, з’яyляyся правадзейным членам Таварыства аматараy прыродазнаyства, антрапалогii i этнаграфii Маскоyскага yнiверсiтэта, Рускага геаграфiчнага таварыства. Апублiкаваy звыш дваццацi даследаванняy па этнаграфii, фальклору, гiсторыi Вiцебшчыны.
Вывучэнню гiсторыi, лiтаратуры, этнаграфii беларусаy шмат сiл i энергii аддаy вядомы беларускi этнограф, археолаг, публiцыст, гiсторык, грамадскi дзеяч лiберальнага кiрунку Адам Ганоры Карлавiч Кiркор[16 - Киркор А. Языческие обычаи на Белой Руси. Вильна, 1839; Ён жа. Пра лiтаратуры брацкiх славянскiх народаy. Кракаy, 1874; Ён жа. Лiтоyскае Палессе // Живописная Россия, 1882. Т. 3, ч. 1–2; Ён жа. Беларускае Палессе // Там жа; Ён жа. Этнографический взгляд на Виленскую губернию // Вестн. императорского Русского географического общества. 1857. Ч. 20; 1858. Ч. 21 (са слоyнiкам беларускай гаворкi).]. Рэдагуючы «Памятные книжки Виленской губернии» (1850–1854), газету «Виленский вестник» (1860–1865), з’яyляючыся адным з выдаyцоy газеты «Новое время» (1868–1871) у Санкт-Пецярбургу, ён прыцягнуy да супрацоyнiцтва многiх рускiх, беларускiх, польскiх, лiтоyскiх гiсторыкаy, краязнаyцаy, археолагаy, этнографаy, лiтаратараy. Рэгулярна друкаваy на старонках гэтых выданняy уласныя працы па гiсторыi, лiтаратуры, этнаграфii Беларусi i Лiтвы.
Фальклор Беларускага Палесся быy шырока прадстаyлены y зборнiках Д. Булгакоyскага «Пинчуки»[17 - Булгаковский Д. Пинчуки: этнографический сборник: песни, загадки, пословицы, обряды, приметы, предрассудки, поверья, суеверия и местный словарь. СПб., 1890.], М. Доyнар-Запольскага «Песни пинчуков»[18 - Довнар-Запольский М. Песни пинчуков. Киев, 1895.]. Працы М. Доyнар-Запольскага i М. Янчука[19 - Янчук М. По Минской губернии: заметки из поездки в 1886 г. М., 1889.] сведчылi аб паглыбленнi y беларускiм фальклоры дэмакратычных i патрыятычных тэндэнцый.
У рабоце па збiраннi вуснай народнай творчасцi беларускага народа актыyна yдзельнiчалi рускiя i yкраiнскiя даследчыкi. У 1878 г. выйшаy другi том «Трудов этнографической экспедиции в Западно-Русский край» пад кiраyнiцтвам П. П. Чубiнскага. Побач з украiнскiмi казкамi y iм змешчана каля 30 казак, запiсаных у паyднёва-заходнiх раёнах Беларусi.
Збiральнiкамi i прапагандыстамi казачнага эпасу беларусаy былi таксама многiя польскiя фалькларысты. У 11-м-12-м тамах часопiса «Zbiоr Wiadomosci do Antropologii Krajowej» (1887–1888) А. Кiркор надрукаваy больш за 50 беларускiх казак. Ён падкрэслiваy у прадмове да зборнiка У. Вярыгi «Podanis bialoruskie» (Львоy, 1889) вялiкае значэнне матэрыялаy зборнiка для вывучэння мовы i быту беларусаy.
Прыкметнай з’явай у славянскай i беларускай фалькларыстыцы стаy фундаментальны збор М. Федароyскага[20 - Federowski M. Lud bialoruski na Rusi Litewskiej. Krakow, 1897. Т. 1; 1902. Т. 2; 1903. Т. 3.], у якiм надрукавана мноства беларускiх народных казак, песень, прымавак. Адным з першых сярод збiральнiкаy беларускага казачнага эпасу ён звярнуy увагу на yмовы бытавання казак i на казачнiкаy.
Адзначаючы вялiкi yклад у сусветную фалькларыстыку прац названых вышэй збiральнiкаy вусна-паэтычнай творчасцi народа, варта заyважыць, што многiя з iх з’яyлялiся прадстаyнiкамi мiфалагiчнай школы i прытрымлiвалiся думкi, што большасць сюжэтаy i вобразаy фальклорных твораy бяруць пачатак ад старажытных мiфаy. Менавiта на такiх пазiцыях стаяy А. Кiркор. На самай жа справе мiфалагiчная школа не аказала iстотнага yплыву на дзейнасць беларускiх фалькларыстаy, як, дарэчы, i гiстарычная школа. У большасцi сваёй збiральнiкi народнай творчасцi iмкнулiся да дакладных запiсаy вусна-паэтычных твораy, звярталi yвагу на старажытныя формы, часта iгнаруючы новыя з’явы i працэсы, якiя адбывалiся y грамадстве. Прычыну таго, што y фальклорных зборнiках адсутнiчалi сацыяльна вострыя y iдэйных адносiнах песнi, казкi, легенды, прыказкi i прымаyкi, прыпеyкi, трэба шукаць i y засiллi царскай цэнзуры. Вядома, нельга забываць i пра тое, што сяляне не заyсёды давяралi збiральнiкам вуснай народнай творчасцi i таму не расказвалi iм тэкстаy, у якiх высмейвалiся цар, паны, царкоyнiкi.
Вялiкi yклад у развiццё не толькi беларускай, але i сусветнай фалькларыстыкi, этнаграфii, мовазнаyства yнёс наш славуты зямляк А. К. Сержпутоyскi.
Нарадзiyся Аляксандр Казiмiравiч 21 чэрвеня 1864 г. у вёсцы Бялевiчы Слуцкага павета Мiнскай губернi у беднай сялянскай сям’i. Нялёгкiм было жыццё малазямельных сялян паслярэформеннай Беларусi. Яшчэ цяжэй даводзiлася тым, хто наогул не меy зямлi. Да лiку такiх адносiлася i сям’я будучага вучонага. Каб звесцi канцы з канцамi, бацька Аляксандра вымушаны быy займацца сплавам лесу па палескiх рэках, працаваць на лесанарыхтоyках, вартаyнiком. Сям’i прыйшлося пакiнуць абжытае месца i пераехаць спачатку на хутар Дарагацiшча, а затым у вёску Перавалокi (зараз Салiгорскi раён).
Тут, у лясной глушы, i прайшлi дзiцячыя гады Аляксандра Сержпутоyскага. Пасля заканчэння y 1880 г. Вызнянскага народнага вучылiшча хлопец паспяхова здаy экзамены y падрыхтоyчы клас Нясвiжскай настаyнiцкай семiнарыi. Аднак у прыёме яму адмовiлi з-за слабага здароyя. Хаця здароyем Аляксандр не мог пахвалiцца, але характар меy цвёрды. Праз год ён зноy прыехаy у Нясвiж i паступiy у семiнарыю.
У 1884 г. Сержпутоyскi y якасцi настаyнiка пераступiy парог Лучыцкага народнага вучылiшча y Мазырскiм павеце. Крайняя галеча, норавы адсталай палескай вёскi напаyнялi сумам сэрца маладога настаyнiка. Адзiную радасць прыносiла работа з дзецьмi, даследаванне быту i культуры мясцовага насельнiцтва. Ён запiсаy абрад Купалля y вёсцы Заполле, вясельныя абрады – у вёсцы Лучыцы, замовы i праклёны, прымаyкi i прыказкi – у вёсцы Загалле. Багаты матэрыял для роздуму i асэнсавання iснуючай рэчаiснасцi давалi Сержпутоyскаму сустрэчы з простымi палешукамi. «Жывучы доyгi час на Палессi, – пiсаy ён, – i маючы непасрэдныя зносiны з народам, мне давялося yнiкаць ва yсе бакi яго жыцця. Такiм чынам я рабiy свае назiраннi, пры кожным зручным выпадку знаёмiyся з рознымi прымхамi, забабонамi, якiмi так багатыя жыхары гэтага кутка Беларусi»[21 - Архiy РЭМ, ф. 2, воп. 2, спр. 289, с. 2.].
Малады настаyнiк адчувае патрэбнасць расказаць людзям пра yбачанае, перажытае. У 1891 г. у «Минских губернских ведомостях» з’яyляецца першая публiкацыя А. Сержпутоyскага «Голос из глуши», у якой аyтар знаёмiць чытачоy з жыццём сялян вёскi Лучыцы, iх бытам, традыцыямi, заняткамi. Гаворачы аб той шкодзе, якую наносяць здароyю людзей лекары-самавукi, знахары, шаптухi, ён ставiць пытанне аб неабходнасцi падрыхтоyкi квалiфiкаваных спецыялiстаy для вёскi – урачоy, аптэкараy, культасветнiкаy, настаyнiкаy. За час настаyнiцтва на Мазыршчыне А. Сержпутоyскi надрукаваy у гэтай газеце звыш дваццацi артыкулаy.
У 1893 г. Сержпутоyскi пераязджае y Мiнск. Працуе пiсарам у Мiнскiм аддзяленнi Сялянскага пазямельнага банка, а затым у паштова-тэлеграфным ведамстве. Хоць у аyтабiяграфiчнай даведцы А. К. Сержпутоyскага не yказваюцца прычыны, якiя прымусiлi яго змянiць прафесiю настаyнiка на службу дробнага чыноyнiка, думаецца, што не апошнюю ролю адыграла тут жаданне працягнуць вучобу y вышэйшай навучальнай установе i прысвяцiць сябе вывучэнню быту, матэрыяльнага i духоyнага жыцця беларускага народа.
У 1896 г. А. К. Сержпутоyскi становiцца жыхаром Санкт-Пецярбурга. Працу на Галоyпаштамце ён паспяхова спалучае з вучобай у археалагiчным iнстытуце i на вышэйшых юрыдычных курсах. У сшытку, дзе ён канспектаваy лекцыi вядомых вучоных, прафесараy Санкт-Пецярбургскага археалагiчнага iнстытута y 1903–1904 гг., сустракаюцца запiсы, як з дапамогай пластылiну i скульптурнага воску зрабiць злепак, як адрознiць арыгiнал карцiны ад копii, адкуль i як адбываецца запазычанне слоy, у прыватнасцi тэрмiнаy. Як бачым, ужо тады Аляксандр Казiмiравiч сур’ёзна рыхтаваyся да вялiкай даследчай работы.
Яшчэ да пачатку першай рускай рэвалюцыi y Сержпутоyскага складаюцца перадавыя грамадска-палiтычныя i фiласофскiя погляды. Гэтаму y значнай ступенi садзейнiчалi кнiгi палiтычнага, фiласофскага i сацыяльнага зместу. Аб тым, што Сержпутоyскi цiкавiyся такой лiтаратурай, сведчыць сшытак афарызмаy, сабраных i напiсаных iм асабiста на працягу 1901–1909 гг. Звяртаюць на сябе yвагу думкi, якiя сведчаць аб матэрыялiстычных поглядах Сержпутоyскага на паходжанне жыцця на зямлi. «Чалавек з’явiyся на зямлi такiм жа шляхам, – чытаем у запiсах, – як з’явiлiся камянi, раслiны, жывёла. Ён – прычынная часцiнка сусветнай матэрыi i яе энергii»[22 - Архiy РЭМ, ф. 1, воп. 2, спр. 570, с. 2.].
Яшчэ больш катэгарычны ён у сваiх ацэнках самадзяржаyнага ладу, пры якiм усе законы дыктуюць не сумленне i праyда, а золата i прымус: «Калi y мiнулыя часы рабства параджалася грубай фiзiчнай сiлай, то зараз – капiталам (золатам)». «Золата ад таго блiшчыць, што яно пастаянна абмываецца слязамi». «Усялякi захоп ёсць насiлле, якое супярэчыць справядлiвасцi. Зямля, святло, паветра i yся прырода належаць усiм без любых абмежаванняy… Кожны мае права на жыццё. Для жыцця неабходны зямля, сонца, паветра, хлеб, вада, адзенне, жыллё i iнш. Калi ж нас пазбаyляюць усяго гэтага, то гэта не права, а насiлле»[23 - Архiy РЭМ, ф. 1, воп. 2, спр. 570, с. 2.].
Катаргай, домам для вар’ятаy, пеклам называy ён самадзяржаyны лад, якi можа пазбавiць аптымiзму любога чалавека. I yсё ж аyтар афарызмаy цвёрда верыy у будучае свайго народа. «Рана або позна, – пiсаy ён, – а людзi yсвядомяць цягу матэрыяльнай залежнасцi ад нiкчэмнай меншасцi, аб’яднаюцца агульнымi iнтарэсамi i пазбавяцца ад рабства».
Вядома, было б памылковым бачыць у маладым Сержпутоyскiм сталага рэвалюцыянера. Аднак у тым, што iдэi вызвалення народных мас ад прыгнёту царскага самадзяржаyя былi блiзкiмi яму, сумнявацца не даводзiцца. Пацвярджэннем таму можа служыць наступны запiс у названым вышэй сшытку афарызмаy. «У маскоyскiм тэатры, – пiша Сержпутоyскi, – упершыню была пастаyлена “Улада цемры” Л. М. Талстога. Прысутныя, затаiyшы дыханне, сачылi за развiццём падзей на сцэне. I раптам з галёркi пачуyся малады yсхваляваны голас: “Унiзе – улада цемры, наверсе – цемра yлады”». У зале, па yспамiнах Сержпутоyскага, пачулiся дружныя апладысменты, сярод радоy забегалi палiцэйскiя y пошуках таго, хто пасмеy узняць голас супраць цара i яго памагатых.
У гэтым жа сшытку занатаваны цiкавыя думкi пра мастацтва, музыку, эстэтыку, змешчаны прыказкi, прымаyкi, замалёyкi з жыцця беларускiх сялян.
У 1904 г. Сержпутоyскi закончыy археалагiчны iнстытут. Вольны ад работы час ён праводзiць у бiблiятэках, наведвае Рускае геаграфiчнае таварыства, якое аб’ядноyвала даследчыкаy культуры i быту народаy Расiйскай iмперыi, прымае yдзел у абмеркаваннi экспедыцый Е. Р. Раманава, У. М. Дабравольскага, А. М. Харузiна y цэнтральныя i заходнiя раёны Расii. З’яyляецца гарачае жаданне самому накiравацца y экспедыцыю y родныя сэрцу мясцiны Беларускага Палесся.
У 1906 г. Сержпутоyскi паступае на работу y Рускi музей у якасцi рэгiстратара этнаграфiчнага аддзела. Пачынаецца новая старонка y яго бiяграфii.
Поклiч нязведаных дарог
У 1906 г. малады даследчык двойчы выязджаy у экспедыцыi y Слуцкi i Мазырскi паветы, даследаваy цяжкадаступную палескую частку Беларусi па левым прытоку Прыпяцi i сабраy у жыхароy непраходных лясоy i балот багатую этнаграфiчную калекцыю. Яе склалi прадметы сялянскага адзення, земляробчыя прылады, прыстасаваннi для лоyлi рыбы i палявання, посуд, узоры вышыyкi – усяго звыш 1000 экспанатаy. Пра гэта паведамiy сваiм чытачам часопiс «Живая старина» (1907. Вып. 1, отд. 5. С. 9). Акрамя таго, Сержпутоyскi зрабiy мноства фотаздымкаy, малюнкаy прылад i прыстасаванняy, якiмi пастаянна карысталiся сяляне. Свае назiраннi ён запiсваy у асобны сшытак. Азнаямленне з гэтымi запiсамi дае yяyленне аб жыццi палескай вёскi y пачатку XX ст.
Вось як выглядала, напрыклад, у яго апiсаннi вёска Круковiчы Слуцкага павета.
Пабудавана яна на адкрытым роyным месцы. У цэнтры размясцiлiся валасное yпраyленне i народнае вучылiшча. Паабапал вулiцы густа выстраiлiся сялянскiя дамы. Двары y большасцi сваёй не агароджаныя, варот няма. Адна студня на некалькi гаспадарак. Да хаты прымыкаюць сенцы, каморкi, побач – варыyнi, павецi, хлявы, свiрны, далей – гумны.
Даследчык звяртае yвагу на беднасць сялянскага побыту. У кожнай хаце можна было yбачыць самаробныя лаyкi, драyляныя ложкi. Сцены часаныя, без шпалераy i пабелкi. Падлога высцiлалася габляванымi дошкамi. Як i сцены, яе мылi лугам (попелам) i гарачай вадой[24 - Архiy РЭМ, ф. 2, воп. 2, спр. 572, с. 63.].
У некаторых вёсках Сержпутоyскi сустракаy курныя хаты, якiя абагравалiся дымам. Адну з такiх хат у вёсцы Церабiлава Рэчыцкага павета этнограф апiсаy у сваiм дзённiку. Памеры хаты 6?6 аршынаy. Тры невялiкiя акенцы прапускаюць мала святла, таму y хаце заyсёды цёмна. Добрую трэць памяшкання займае печ з палацямi. Вусце y печы нiзкае, перад iм адтулiна. Труба адсутнiчае, дым выходзiць на вулiцу праз шырокiя нiзкiя дзверы, увайсцi праз якiя можна толькi сагнуyшыся. Хата награваецца хутка, хутка i астуджваецца. Едкi пах дыму навекi пасялiyся y лёгкiх чалавека, ва yсiх порах дрэва, цэглы.
Вокны y большасцi дамоy былi невялiкiя, усяго y чатыры шыбы, што тлумачылася беднасцю сялян, якiя не мелi магчымасцi купiць дарагое шкло. Нягледзячы на беднасць, людзi жылi памiж сабой дружна, дзверы iх хат не ведалi замкоy. У лепшым выпадку iх замянялi кручкi або закруткi.
Сустракалiся вёскi i багацейшыя за Круковiчы, напрыклад вёска Дзянiскавiчы, якая выцягнулася больш як на дзве вярсты. Дамы тут добрыя, крытыя саломай, вокны з вялiкiмi шыбамi i аканiцамi. На каньках большасцi хат красавалiся выразаныя з дрэва пеyнiкi.
А. Сержпутоyскi тлумачыy гэтую заможнасць тым, што акрамя земляробства i жывёлагадоyлi жыхары займалiся яшчэ паляваннем i рамiзнiцтвам[25 - Архiy РЭМ, ф. 2, воп. 2, спр. 562, с. 15.].
Вынiкi сваiх першых экспедыцый Сержпутоyскi абагульнiy у этнаграфiчным нарысе «Белорусы-полешуки (этнографический очерк). Постройки, занятия и поверья крестьян северной половины Мозырского и южной части Слуцкого уездов Минской губернии»[26 - Там жа, ф. 1, воп. 2, спр. 574.]. Нарыс уключае yводзiны i тры раздзелы. Ва yводзiнах даецца геаграфiчная i гiсторыка-бытавая характарыстыка даследаванай часткi Палесся.
У першым раздзеле – «Жилые и служебные постройки (строительство) и другие сооружения» – аyтар працы грунтоyна, з веданнем справы апiсвае пасяленнi, жылыя i гаспадарчыя пабудовы палешукоy, iлюструе апiсанне малюнкамi, чарцяжамi сядзiб, двароy многiх вёсак Мазырскага i Слуцкага паветаy. Расказваючы пра хаты i сядзiбы багатых людзей з мноствам дапаможных i гаспадарчых пабудоy, ён кантрасна малюе бедную сялянскую хацiну, якая падслепаватымi вокнамi пазiрае на вулiцу.
Падрабязна апiсвае Сержпутоyскi планiроyку жылля, гаспадарчых памяшканняy – сянец, катухоy, свiрнаy, дае высокую ацэнку майстэрству палешукоy, якiя навучылiся будаваць дамы i гаспадарчыя памяшканнi так, каб тыя y дажджлiвае лета не залiвалiся вадой, каб грызуны не забiралiся y свiрны са збожжам, каб памяшканнi добра вентылявалiся.
Гаворачы аб жывучасцi старажытнага yкладу, якi захаваyся з-за iзаляванасцi многiх палескiх вёсак ад знешняга свету, Сержпутоyскi y той жа час адзначае пранiкненне сюды капiталiстычных адносiн, што праявiлася y развiццi кааперацыi, таварнага абмену, у ажыyленнi гандлю. Яскравым пацвярджэннем гэтага з’яyляецца прыклад арганiзацыi кавальскай справы на Беларускiм Палессi. Прафесiя каваля лiчылася на вёсцы адной з самых пачэсных i неабходных. Пагэтаму yсёй грамадой узводзiyся будынак, дзе павiнна была размяшчацца кузня, у складчыну набывалi неабходнае абсталяванне. Такiм чынам, кузнi з’яyлялiся грамадскiмi вытворчымi прадпрыемствамi. На сялянскiх сходах абмяркоyвалiся кандыдатуры каваля – перавага аддавалася тым, хто валодаy большым майстэрствам, сiлай, карыстаyся па вагай у сялян.
У ролi падручных каваля выступалi заказчыкi. Яны падносiлi вугаль, жалеза, распальвалi горн, дапамагалi каваць. Расплачвалiся за работу хлебам, мясам, соллю, гароднiнай або па дамоyленасцi працавалi пэyны час у гаспадарцы каваля.
Без дазволу сходу каваль не меy права абслугоyваць заказчыкаy з iншых населеных пунктаy. У адваротным выпадку яго маглi замянiць iншым.
