Бабалардын жанырыгы

Ошентип той шааниси эң жакшы өттү.

Ушул түнү Көлөй менен Эркеайым биринчи жолу ай чыккан түнү жолугуп, биринчи жолу бетме-бет кезикти. Ушул түнү Көлөйдүн ыры анын черткен комузу айланага сүйүү ыры болуп жаңырды. Ушул түнү Эркеайым назик сүйүү ырын айланага созду. Ушул түнү береги эки жаштын кереметтүү тоюу болуп жатты. Ушул түнү жашоо да, сүйүү да токтобой уланып жатты.

***

Көлөй бул жерде өзүнүн жашоосун жакшы өткөрүп жатты. Кечке жаны тынбайт, же жыгач менен иштейт, же куш таптайт. Анын мурун эле жакшы көрүп келген бир иши бар эле ал күлүк таптоо.

Күндөрдүн биринде ушул жердин бир Аладакы деген бай кишиси бар эле ошого уук, кереге жасап берди. Аларды эң сонун келиштирип жасады. Бүткөндөн кийин Аладаакы карыя,– Кана уулум эмгегиңе эмне аласың,– деп тигиле карады. Аладаке бул жердин орточо байы эле. Көлөй ойлонуп калды да.

– Камбар ата тукумунан кайрылсаңыз болот эле,– деп башын жерге салды.

– Анда бир бээни кулуну менен ал.

– Мели байым, айтканыңыздай болсун.

– Тигине жылкылар турат барып тандаган бээңи ала бер,– деди.

Көлөй жылкыларды эки үч жолу аралап, акыры бир тайды, анан бир бээни алмай болду.

Ал байга келип:

– Байым мага бир тайыңыз жана бир бээңиз жагып калды,– деди.

Бай экөө жылкычларга басып келди. Көлөй жылкы менен тайды көрсөттү. Бай ойлонуп калды да:

– Кулундуу бээ албай калдыңбы, мейли тиги тайдын энеси эки-үч жылда анда-санда тууйт бирок кулундары күлүк болот. Ал эми бээ дайыма жорго кулун тууйт, ай болбостур, «Кара көйнөк» тукуму тандаарын тандапсың эми ала бер, бирок менин жумушум чыгып калса, дайыма бүткөрүп бер,– тандаганыңы алып кете бер,– деди.

Ошентип Көлөй тайды чоңойтуп аны күлүккө таптап жатты. Жаш болсо да чабандестиги бар эле, анан ага күлүк да жарап берди. Чукулда саруу уруусунун байынын ашында күлүгү чыгып келип элүү кой, эки бээ байге алды. Ал ошентип акырындык менен байлык топтой баштады. Бээси чукулда кулун тууп анысы чуркаса жорголоп чуркап артынан чаң чыгат. Ага эми бир гана үйлөнүү жагы калды. Ал өзү жакшы көрүп калган Эркеайымга көп жолу жолукту, Эркеайым да сага турмушка чыгам деп убадасын берди. Алдосбайга далай адамдар куда бололу деп келди. Бирок убадасын берген жок. Анткени анын кызы Эркеайым «мен турмушка чыксам Көлөйгө гана чыгам»,– деп туруп алды. Бай аялына нааразы болуп айтты:

– Ой бул кыз жыгач жонгон жардыга жармашып алды, быякта байлардын баласы турса, ушул жардыдан эмне чыгат. Жыгач жонуп отуруп бул качан байыйт.

– Бул карабет кыз айтканын бербейт андан көрө ошого турмушка берели, бирок бала да ары өнөрлүү ары эмгекчил экен буюрса, бат эле байлык чогултчудай болуп жатат. Ушул жагын ойлойлучу,-деп аялы орундуу сөздү айтты.

Бир аз убакыт өттү Эркеайым айтканынан кайтпады. Акыры ата кызынын айтканына макул болду. Ошентип замандардын заманында, жылдардын бир жылдарында Көлөй менен Эркеайым баш кошуп жашоонун ак жолуна аттанган экен. Ошол иш ошол болду. Андан башкача болгон жок.

«КӨНӨЧӨК»

Бүтөбай ата балдарын үйлөнтүп өстүрөм десе эки көзү төрт болчу эле.Кыргыздар ары жылып, бери жылып, калмак, кара кытай, уйгур, казак чапкынында калып, алар менен кармашып, бирде бөксөрүп, бирде көбөйүп жүрүп отурду. Ошентип ар бир кыргыз тукум калтырып, кыргыз элин жок кылбай сактап калсам деген ойдо болду. Алар байыркы ата-бабаларын жерин сактап, конушун коргоп,«биздин журт жер үстүнөн жок болуп кетпесин» деп ойлонду. Беккулунун уулдары конуштаган Чоң Жергес, Кичи Жергес жери артта калды. Адамдар ал аймактын жайнаган жерин бөксө тоолорун, токойлорун, шаркырап аккан сууларын түштөрүндө гана көрүп калды. Балдары тай минип чаап бараткан жерин, көпөлөк кууган аймактарын, козу улак кайтарган жерин түштөрүндө көрүп, төмөндөгүдөй ырды сызылтып ырдап калышты:

Көктөн учкан жагалмай,

Жагалмай канат кага албай.

Жетимсирейм жалдырап,

Жергес жерге бара албай.

Ушул армандуу ыр алардын жүрөгүндө жаралып өзүнчө бир арман болуп калды. Жигиттер ата бабасы өскөн жерин сагынып куса болушту. Туулган, өнүп өскөн аймак деген оңой эмес экен. Бүтөбай ата төрт уулду болбодубу, алар: Баястан, Мамай, Садык, Карач.

Биз мындан аркы баяныбызда Карач атанын балдары жөнүндө бир тамашалуу түбөлүк эсте кала турган ары күлкүлүү ары армандуу, Беккулу атанын тукумдарынын ар биринин эсинде калган бир икаяны эске сала кеткибиз келип турат. Аны биз эске салбасак анда биздин баяндаган санжырабыздын тузу кем болуп калышы ыктымал. Карач атанын: Жантай, Талканбай, Төрөкелди деген балдары бар экен. Карач ата тагдыр берген ушул балдарымы эл теңдүү чоңойтуп, өстүрөм десе эки көзү төрт болуптур. Ал бир күнү талаада кой кайтарып жатып бир түш көрөт. Түшү мындай экен. Беккулу да, Бүтөбай да куш салчу эле. Өзү да түшүндө куш салып жүргөн экен. Анын үч кушу туурунда отуруптур. Ал ойлонот «куштарым туурда отура берип чарчады, обого учуп канат кагып сергип келсинчи» деп ойлонот. Үч кушун байлоосунан чечип, «кайра мага аман-эсен кайтып келгиле»-деп асманга учурат. Үч кушу канат кагып, теңир обону карай сызып кетишет. Бара жатып айбаттуу үн берет. Бир кезде асманды караса куштардын кайтып келе жаткан карааны көрүнөт. Ата «куштарын сергип кайра өзүмө келаткан экен» деп кубанат. Ошол сапар кеткен куштардан экөө аман-эсен кайтып келип бирөөнөн кабар жок. Эки кушун туурга кондуруп коюуп, үчүнчү кушун күтүп жатат. Куштан дарек жок такыр келбейт. Күтөт. Күтөт такыр келбейт, ал бир кезде ойгонуп кетет. Анан эле түшүн ойлоно баштайт. Эмне үчүн? Карач ата койлорун айдап үйүнө келип көңүлсүз үңкүйүп отурду. Аял эринин көңүлсүз отурганын көрүп:

– Эмне болду деги малың аман-эсенби?

– Аман эле бирок талаада жатып, бир түйшөлө турган түш көрдүм.

Аялына көргөн түшүн айтып берди. Экөө тең ойлонуп калышты. Жантай менен Талканбайдын балдары бар. Ал эми Төрөкелдичи… Али үйлөнө элек. Экөө баласынын бойдок жүргөнүнө бушайман болуп калды.

Эртеси ата жампая тартып жеерде атын минип, бойдок баласын үйлөндүрүш үчүн эки жактан кыз издеп чыкты. Тамыр таанышынан, агайын сөөктөрүнөн бойдок баласынын жөнүн айтып жүрүп отурду, жүрүп отурду. «Төрөкелдим эле үйлөнсө санаам тынган турат. Ал үйлөнүп аталык карызыман кутулайын»,-деди. Жол жүрүп отуруп ал жатакчы Жаамбай аяшыныкына келиптир. Жатакчы Жаамбай эми эле талаадан кайтып эс алып отурган болчу. Жаамбай элүүдөн чукулда эле ашкан кара-тору адам эле. Өмүрүндө оозунан жаман сөз чыкпаган, адамга жаманчылыгы жок, жайдары башкаларды куудул сөзү менен күлдүрүп жүрчү.

– Ой кел, Беккулунун тукуму «Кара көйнөк» арпа өнгөн талаада эмне издеп жүрөсүң, азыр арпа быша элек, бышкыча көп бар,-деп күлүп калды.

Карач ата да ага тамашалай жооп берди:

– Эмне издемек элем курсак ачты, алым качты, кара аяк толтура жарма ичип, карт-карт кекиргим келет.

– Ошол эле болсо эчтее эмес, эгин өсүп турганда жарманын иши оңой.

Экөө тең жарпы жазылып күлүп калышты. Карач чери жазылып, барбалаңдап:

– Эмне издемек элем. Жанакы үч баланын экөө үйлөнүп, небере жумшап калдым, Төрөкелди баламын колуктусу жок ошого аял издеп чыктым жашы да өтүп баратат. Ошол үйлөнсө санаам тынып жакшы болуп калат элем.

– Баланы үйлөндүрүш атанын милдети ошол милдетиңен кутулайын деп чыккан турбайсыңбы, эл журт турат, сага ылайыктуу келин табылат. Табылбай коймок беле.

Экөө көп нерсени сүйлөшүп отуруп акыры бүркүтчү Солтонкелди карыянын тал чыбыктай ийилген эстүү Шаакүл деген кызы бар эле. Алар ошого токтолушту.

– Каке дагы бир күнү экөөбүз Солтонкелдиникине баралы бүгүн кеч кирип кетти,– деди.

Ошол ошол болуп, Карач ата кой короого келген маалда үйүнө келатты. Ал аралдагы койду короого кошо айдай келди. Аялы «эмне сөз айтаар экен»,-деп күтүп жатты.

– Буюрса уулуңа колукту табылды, бүркүтчү Солтонкелдинин кызы Шаакүлдү келин кылып алмай болдук.

– Ой, анда жакшы ал энемин тайлары болот. Ырас мен тайэжеми келин кылып алат экем,– деп кубанды.

Ошол ошол болуп андан үч күн өттү. Карач жатакчы Жаамбайды ээрчитип, Солтонкелдинин үйүнө түштү. Үйүнүн сыртында бүркүт, куштардын түрү конуп отурат. Бул адам кыраандардын тилин билген мүнүшкөр адам эле. Турмуш ошондой болуп жатпайбы, бир иш менен эмгектенбесең сен кантип жашамак элең.

Мүнүшкөр карыя шибеге, көгүн алып бүркүттүн томогосун жамап отурган экен. Үйдө ат алчу бала жок экен экөө аттан түшүп чылбырды казыкбош чалып мамыга байлап, карыяга сылыктык менен салам беришти.

Келгендер боз үйгө киришип чай ичишип, ар кайсы көрүнүштү, аба ырайын, элдеги окуяларды сүйлөшүп отурушту.

Бир кезде Карач:

– Солтонкелди аба балдар, кыздар чоңоюп колубуз узарып келатат го.

– Ал жагы жакшы кудайым ушулардын жаманчылыгын эле көрсөтпөсө болду.

Сөзгө Жаамбай жатакчы аралаша баштады:

– Аба тамакты даамдуу кылган туз, алысты жакын кылган кыз,– дейт.

– Касиеттүү аба сиздин Шакүл деген ай чырайлуу кызыңыз бар экен ошону биз бүлө кылып алалы дедик эле,– деди Карач жайдары кубана тигил кишинин көңүлүн алып.

– Аны эми өздөрү билсин эки баланы жолуктуруп көрөлү мамилеси келсе, үйлөнсүн күйөөгө бербей мен аны жигит кылып алмак белем. Атанын оюу кызым бактылуу болсо эле,– дейт да.

Булар бир четинен сөз бектип, экинчи четинен балдардын каалосуна коюушту. Ошол иш ошол болуп, андан башкача болгон жок.

Эртеси Карач атанын аялы Төрөкелдини ээрчитип алып, Солтонкелдинин үйүнө келди. Кан куда Карач атанын аялынын жакын тайлары экен. Алар туугандык жол менен жакшы аңгемелешти. Кыз дагы Төрөкелдини жактырып калды, эми калыңы үчүн Карач кудага мал айдатып, анан бара-бара алыш-бериш бүтүп, кыз узатуу иши гана калмак. Убакыт жылып, он күн өттү. Төрөкелдини күйөөлөтүп, кайнатасынын үйүнө жибермей болушту. Күйөө баланын кийминин баарын жаңылап, чакчайта кийиндирип, минген атынан өйдө жараштырып, башына чакчырылта калпак кийгизип даярдашты. Бир гана жаман жери күйөө бала өтө жоош сөдү сүйлөөнүн да жөнүн билбейт. Бирдеме десе эле кой, уй, жылкы кайтарганын эле сүйлөп туруп алат андан башка сөздүн жөнүн билбегендиги жаман болуп жатпайбы. Ата-эне ойлонуп, буга тамашөкөй күйөө жолдош тапкысы келди. Антпесе Төрөкелди кызга кайындарына эмнени сүйлөп бермек, «Сөзгө сөлтүк, кепке кемтик жагы билинип калбаса экен» деп эне байкуш кабатыр болуп турду. «Эптеп келин кылып алсам экөөн өзүм тарбиялап алаармын» деп жакшы ойго термелет. Экөө ойлонуп-ойлонуп өтуруп күйөө жолдош да тапты. Ал Талканбайдын жакындары Шакенди табышты. Шакен ары сөз билги, ары куудул, ары тамашөкөй, ары элди бириктирип сүйлөгөн элчилик жайы да бар эле. Төрөкелдиге энеси:

– Балам сага күйөө жолдош табылды.

– Ал ким экен.

– Талканбайдын кайнагасы Шакен.

– Ал мени менен барып эмне кылат. Андан көрө өзүм эле барсам эмне болот. Мен аяктан эмне иш кылам.

Ата менен эне боору эзилип күлүп калышты:

– Сен эмне кылмак элең, күйөө бала болуп созолонуп жүрөсүң.

Ата менен эне дагы күлүштү.

Ошентип эртеси күйөө жана күйөө жолдош жолго чыкты.

Алар Солтонкелдинин үйүнө кечкурун келишти. Күйөө жолдош менен күйөөнү кичинекей боз үйгө киргизишти. Кыз келиндер күйөө баланы көрөбүз деп келип жатышты. Күйөө жолдош көзүн ирмеп шыпылдап сүйлөсө жөн эле тилинен чаң чыгат. Ал эми күйөө бала кыз келиндерди карап эси ооп калгансып, улам-улам эстеп оозун ачып аңырая отурат. Ошол кыздардын арасында бир шумпай кыз бар эле:

– Жездеке, кулагыңы бери тосчу мен жездемин кулагын кызарта чойгум келет,– деди бир шумдукту баштап.

Төрөкелди эч нерседен капарсыз башындагы калпакты ары коюуп, кызга башын тосту. Баардыгы кыраан каткы күлүп калышты. Кыз жездесинин оң кулагын кармап чоё баштады. Ал кулакты катуу чоюп жиберди окшойт:

– Кокуй акырын чойгун, кулагым катуу ооруп жатат. Баардыгы кыраан каткы күлүштү. Күлбөгөн киши жок. Кыз жездесинин кулагын коё бербей дагы катуу чоё баштады.

– Ий, ооруп кетти акырын чойгун дебедим беле,-деди жезде баардыгы дагы күлүп жатышты.

Кыз кулакты чойгонду акырындатып калат, ал кезде Төрөкелди кыйкырбай токтоп калат. Кайтадан катуулатат күйө бала кыйкырып кирет.

Ошентип жезде менен шум кыз элдин көзүнчө мышык-чычкан ойношту. Шаакүл күйө баланын абалын көрүп жылдызы жерге түшө баштады. Муну билген кыраакы жеңе: – Кызыке эмнеге капалуусуң, күйөө бала кол бала экен ичинде такыр арам кири жок жаш баладай экен муну өзүңө тушташтык кылып тарбиялап ал. Күйөөң кызыл камчы болсо эмне кылат элең, жаман болмок. Анын үстүнө кудагый атамын жакын жээни экен, ал сени эч убакта кор кылбайт. Сага ошол эле керек. Келиндин акылдуу кебин угуп, Шаакүл тынчып кайра жайдарылана баштады.

Кыздар, келиндер күйө баланын сырын билип ошол түнү түн ортосунда тарашты. Эртеси болду. Эртеси үйдө эки-үч эле киши калды ага менен жеңе бээ сааганга кетти эле ошол кезде шум Шакен дагы бир жорукту ойлоп таба койду. Ал Төрөкелдиге арыдагы илинип турган көнөчөктү алдырып келип, – Кел каймак жейли, курсак ачты,– деди. Эч нерседен капары жок бала кыял Төрөкелди колу менен уучтап каймакты жеп жатты. Бир кезде Шакен –тиги бычакты алып кел,-деди да – Көнөчөктү оозун кесип жибер,-деди. – Ой, кокуй ээси урушпайбы,– деди. –Жок урушпайт, күйөө бала салт боюнча ушундай кылыш керек,– деди. Экөө кесилген көнөчөктөн каймакты аябай жешип аны чыктандын түбүнө коюуп койушту.

Жеңе бээни саап келип чыгдан жакты караса эле кесилген көнөчөк. Жердин баары каймак. Эмне балакет болду, ит кирдиби,– деп ойлоду.

Жеңе Шакенден сурады:

– Ой, күйө жолдош көнөчөктөгү каймакты жепсиңер аны кеспей эле жебейсиңерби, ошол дагы болмок беле,-деди жылмая күлүп.

– Күйөө балаңар ачка болуп көнөчөктөгү каймакты жеп жатып, көнөчөктөн колу чыкпай калганда мен араң дегенде бычак менен көнөчөктү тилип чыгардым,– дейт. Келин чочуп кетип:

– Койчу күйөө жолдош ошол дагы болмок беле.

– Чоң киши калп айтмак беле, муну жеңеке эч кимге айта көрбө күйө балаңар жөнүндө лакап тарап кетет,-дейт куудулдана.

Шум Шакен баарын жасап коюуп билмексен болуп калат.

Ошентип күйөө жолдош менен күйөө кайра өз үйүнө кетишет.

Кыз менен жигит үйлөнөт. Чоң той болот. Ал тойго көп эл катышат. Үйлөнгөндөр бактылуу өмүр өткөрөт. Кыз жоош күйөөнү өзүнө жаккандай кылып тарбиялап алат. Алар узак жыл бактылуу жашаган экен.

Бирок баягы окуя жөнүндө жеңе элге айтып жиберет. Ошондон улам күйөө баланы «көнөчөк күйөө бала» деп аташат. «Көнөчөк» деген ат жалпы Беккулу атанын тукумуна тарап кеткен экен. Мурун « Кара көйнөк» деген атыбыз болсо, эми балакет болуп, ага « Көнөчөк» деген ат жармашты да кетпей калды ошол бойдон такыр кеткен жок. Мейлм эмне десе да ошол ыйык ат бизге жармашып келе берсин. Жалпы элибиз аманчылыкта ден соолукта, журт аман-эсен эле болсо болду. Андан башка эмне демек элек. Малыбыз көп болуп, көнөчөктө каймагыбыз толо болсун биз аны кол менен эле жыргап жей беребиз. Көнөчөктөн колубуз чыкпай калса аны тилип туруп чыгарып алабыз.

Жесең ширин татыган,

Көнөчөктө каймак бар.

Мээрим чачкан Беккулу эл,

Меймандостук жагы бар.

Көп элге эчак таанылган,

«Көнөчөк» деген аты бар.

Ушундай ыйык заты бар.

Башка элдер биз кургурду,

«Көнөчөк» деп чакыраар

САПАР ЖОЛ

Ошентип падышачылык Россиядагы жер реформасы жүрүп, кыргыздар Россия империясынын карамагына кошулуп, алардын сөзүн угууга аргабыз калбай калды. Ал кезде түндүк кыргыздардын душманы өтө көп болду. Жакын эле жерде калмактар кыргыз жерин басып алып өздөрүн башка жакка сүрүп айдап жиберүүгө аракет кыла баштады. Өзүбүздүн туугандарыбыз казактар да тынч жатпай койду. Союл ала калып түн ичинде жылкыны айдап кетип, «Ысык Көлдү ээлеп алабыз» деп ыдык көрсөтүп кирди. Ал эми кытайларды айтпай эле коёлу алар «согушпай эле элибизди жайгаштырып койсок, кыргыз жери биздики болот» дешти. Түштүктө өзбектер Кокон хандыгы чыкты «баардык кыргыз алык-салык төлөсүн хан ордого сулуу кыздарын берсин» деп, ала топусун кийип чыгышты. Ошентип эки ортодо ынтымагы жок кыргыздар ары-бир, бери-бир сүрүлүп кайда бараарын, ким менен бирдиктүү болоорун билбей калды. Ошол кезде биринчи жолу кыргызда Боромбай тарап орус губернаторлугуна кайрылды: Бизди карамагыңарга кошуп алгыла, силер көпсүңөр, биз силер менен бололу деген ойлорун билдиришти. Россия өзүнүн аянтын чоңойтуш үчүн аракет кылып жатты эле, бул сунушту кабыл алып, орустар көлдүн айланасына кирип келип, үстөмдүгүн жүргүзө баштады. Анан алакандай ынтымагы жок кыргыз эмне кылмак эле.

***

Эми калган сөздү коё туруп өзүбүздүн бабаларыбыздын баянына өтөлү. Ошентип Беккулу атанын тукумдары Ак Суу жеринен сүрүлүп, Жети Өгүзгө келди. Ошол Жети Өгүзгө келгенде биздин туугандар өздөрү өскөн Чоң Жергес, Кичи Жергес жерин сагынып куса болушту. Анын үстүнө ал жер койнун ачып кенен аймак эмеспи. Алар чыгыш тарапты каранып, арманданып ыр чыгарышат.

Кичи Жергес, Чоң Жергес,

Көз алдыман түк кетпес.

Айдыңданып эске келет,

Анда өткөн миң элес.

Дартымы менин козгойсуң,

Өскөн жерди ойлойсуң.

Элес сиңип жаштыкка,

Эсимен кетпейт окшойсуң.

Беккулу атанын тукумдары Жергес жерине келип, өздөрү өскөн жерин көпөлөк кууган айдыңдарын көрүп кетип турушту. Бирок ал тарапка барууга такыр болбой калган. Эми Жети-Өгүз жеринен жер бөлдүрүп алабы. Жок Саруу уруусунун адамдары жана башка уруулар менен мамиле түзө албай жатышты. Кийинки учурда бул жердин байы Байтейит Беккулу атанын тукумдарына жүз үйүрбөй койду. Ошол жердин байлары менен каршылык күчөй берди.

Койсойбос:

– Бу биздин жолубуз болбойт го.

Балбак:

– Атаңын көрү дүйнө баягы биздин Жергес жерибиз кайда?

Алар өздөрүн жаман сезип жылдыздары жерге түшүп турду. Ата бабабыз өскөн ошондой ыйык жерди кайдан табабыз.

***

Көп жылдык отоо чөп сары кычан талаага жыш өстү. Гүлү майда ак канат кылкан сыяктуу сары баш өсүмдүктөр жол жээктеринде, ачык жерлеринде жыш өсөт. Боз булуттар тоонун башын карай ашыга жөнөшөт. Күндүн жылышы менен келгиндер эрте келип, курт-кумурскалар, жыландар ийнинен эрте эле чыгып, ары-бери сойлоп өз азыгын издеп жүрөт. Тээ берегиде үч кыраан учуп жүрөт. Экөө чоң, бирөө кичинекей. Ата-эне бүркүт өзүнүн балапанын аңчылыкка үйрөтүп жүргөн шекилденет.

Ошол күндөрдүн биринде Беккулу атанын тукумдары жер чалып, конуш издеп, келиш үчүн иш билги Баястандын уулу Түмөнбай, Балбактын уулу Абадан алыс сапарга аттанмай болушту. Түмөнбай узун бойлуу чымыр булчуңдуу, кыл мурут койгон алдуу, күчтүү улан эле. Абадан да ошондой зор денелүү ар бир нерсени баамдап чечкен акылы жетик жигит болчу. Узак сапар жолдо алар ийдиш аягын, башкалардан сактаныш үчүн курал жарагын алып, эки бир тууган чоң сапарга аттанды. Тааныш эмес жолго өздөрүнө турак издеп чыгыш оңойбу. Кимдир бирөө караңгыда союл менен жонго чаап, атын тартып алса өзүн карышкыр өтпөс кайчы жолго, түлкү өтпөс түнөк жолго таштап салса, булардын күнү эмне болот? Бала чакасы туулган туушканы бар эмеспи. Туугандары менен коштошуп эки атчан сербейип кетип баратты. Түмөнбайдын мингени Чаар айгырдын тукуму Каракүлүк орточо семиздикте, чуркаганда оңой менен атка жеткире койбос. Теминип койгондо омуроосу менен душмандын атын коюп кетмейи бар. Жакшы багылгандыктан куйрук, жалы, жүнү күнгө нурдана жылтылдап, адамдын көзүнө түшчү жаныбар. Абадандын мингени Адылдын уулу Томпойдун жеерде аты. Бул менменсинген өкүм жылкы тукумунан чыккан. Балбак менен Адыл уулу башынан жылкы жаныбарына жакын, кандай чобур ат болсо да таптап отуруп, күлүк кылып алмай адаты бар. Алар:

– Ат адамдын канаты,– деп көп айтышат.

Түмөнбай менен Абадан ат үстүндө желе жорто сапар тартып келатышат. Алар көп жерди көрүп, кайсы жерге Беккулу атанын тукумдарын көчүрүп келүүгө боло тургандыгын ойлонуп келатышты. Алардын сапары Тоң, Котмалды, Нарын, Ат-Башы, Ак Талаага жетип кайра кайтмак. Жолочулар жөн ишти аркалап бараткан жери жок, ушул чачкын учурунда Беккулунун тукумдарын бир жерге жыйнап чогултуп отургузуу үчүн баратат. Түбөлүк конуш турак жай издеп кетип баратат. Күн эртең менен чыгыштан чыгып, батышка батат. Жолочулар тынбай кетип баратат. Алар бош жерди издеп, жер оңутун издеп кетип баратат. Жакшы ылайыктуу жер болсо, малы жайылып, өзөн суусу жакын болуп, эл кыйналбагандай болуп, жер сугарып, эгин айдаса, короосуна кайың –тал өстүрсө. Жолочулар кечинде бир жерге түнөп, күн уясына батып кетет. Эртеси кайра күн уясынан чыкканда жолун улантат, жолочулар да жолдо кетип бараткан болот. Күн да, адамдар да өзүнчө кетип бараткан жолочулар. Жүргүнчүлөр жүрүп отуруп, Тоң жерине келишти. Бул жерге келген Кыдык атанын тукумдары бар экен. Алар менен аңгемелешип, жүздөшүп, андан ары жолун улантышты. Алар бат эле Котмалдыга Арык туугандарына жете келип, Байболот менен таанышты.

– Ой, Төрөкочкордун тукуму кайда жол тартып?

– Кайда бармак элем Чыныбай жана оёзной Итбоку Ак Суудан кет,– дейт. Жаңы конуш издеп жер чалып баратабыз. Кайсы жерден ылыйыктуу конуш табылат ал кудайдын бир барманы келечегибиз эмнегендир бүдөмүктөнөт.

Байболоттун казан аягы кенен сыйчыл киши экен. Эки жолочуну кондуруп, эртеси аларды аттандырды. Эртеси экөө берешен кишиге ырахматын айтып, сапар жолго чыгышты. Турак издеп эки жлочу кетип баратат. Сапар тартып ыйык күн дагы сапарын улантып кетип баратат. Баардыгы тең өз жолун улантышат. Эгер сапар токтоп калса, анда жашоо токтоп калмак.

Экөө Кочкордон өтө бергенде, дөбөнүн артында эки атчан пайда болду. Эки жолочунун көзүнө эки атчан кандайдыр шектүү туюлду. Эки жолочу тең алдуу күчтүү экен. Түмөнбай экөөн карап, булардын колунан эч бир жакшылык келбей турганын сезишти. Алардын көздөрү Түмөнбай менен Абадандын аттарына түшүп турду. Биздин жолочулар булардын талаа жеринин каракчысы экенин сезишти. Булардын колуна түшкөн адам талаа жеринде таланып жөө калаарын сезишти. Түмөнбай дагы Абадан дагы узун бойлуу тарамыштуу, оңой менен башкаларга моюун берип жеңдирип ийчү адамдардан эмес. Түмөнбай куржундагы шылк этмесин алып, өтүгүнүн кончуна салды. Куржунда таягы, а түгүл кичинекей кылычы, жаасы да бар эле. Түмөнбай Абаданга:

– Даярданалы шектүү немелер окшойт, атты бүт баардыгын алдырып, ай талаада өлөбүз жалгыз калабыз. Булар бизди аёчу түрлөрү жок.

Эки атчан эки жолочу жакка карай жакындады. Биздин адамдар эки жолочуга салам айтты. Бирөө Түмөнбайдын колдон алып, аттан оодара тартууга аракет кылды. Ошондо Түмөнбай аны колго муштап жиберип тездик менен кончундагы шылк этмени алып башка катуу чапты. Ал аттан кулап жерге сулады. Экинчи каракчы Абадан менен алышып жаткан экен. Аны капталынан келип, Түмөнбай карууга катуу уруп калды. Атчан алы кетип ат үстүндө шалдайып калды, Түмөнбай шылк этмеси менен моюунга берип калды. Каракчы аттан кулап боз топурактын үстүндө жатып калды. Эки каракчы тең алы кетип боз топурактын үстүндө жатат. Биздин жолочулар эки аттын чылбыр, октосун түйүп башына байлап, из жашырып тескери жакка күн батышка карай « чу» коюушту. Ошентип биздин жолочулар ары сапар жолун улантышты. Түмөнбай да, Абадан да чыныгы баатырлардан эле алар күрөшкө жана башка мелдештерге катышып денелерин аябай чыңап алган баатырлар болчу. Кетип бара жатканда каракчылар кыйкырышты:

– Таштагыла аттарды, ай талаада жөө калабыз.

– Туугандар аттарды таштап кеткиле!

– Иттик бизден кетти.

Бирок биздин жолочулар аттарын катуу желдире көздөн кайым болуп жоголушту. Экөө эчен белди, эчен дөбөнү аралап жол келет. Андан бери үч-төрт күн өтүп кетти окшойт. Береги дөбөнүн этегинде кичинекей боз үй жана жалгыз алачык турат. Алачыктан бериде таруу эгилген жер. Андан ары арпа, буудай ыргалып өсүп турат. Быйыл жаанчыл болуп өсүмдүктөр жакшы өскөн экен. Чоң таштан ары шылдырап күү алып назик булак агып жатат. Анын жээгинде бөрү карагат, жапан тал ыргалат. Тээ арыда созулуп саз жатат. Асманда ары-бери тынч албай учкан карлыгачтар. Алардын жашоосун жаратканым абадан жазап коюуптур, ошол үчүн алар азыгын издеп тынымсыз абада сызып калган. Жакын эле жерде күкүк кушунун сайраган үнү жаңырат. Ал бир күүнү кечке эле кайталай берет. Бирок адам баласы анын үнүн эмне үчүн кайра-кайра уккусу келет. Алар бат эле ошол кичинекей боз үйгө жете келишти. Жолочуларга даакысы жаңы түшкөн боз тайган үрүп каршы чыкты боз үйдөн бир бала чыгып, тайганды чакырып аны жибине байлады. Анын артынан орто курактан өтүп калган кара жоолук салынып бир аял чыкты. Жолочулар айымга салам айтышты. Алар жөн жай отурп учурашты.

– Бар болгунуң айым!

– Өзңүздөр да бар болуңуздар.

– Бул кимдин үйүй?

– Бул кешиги жок Калдайдын үйү.

Жолочулар бул сөздү укканда оңтойсуз абалда калышты.

– Түшкүлө түшүп даам татып кеткиле.

Аял баласына кайрылды:

– Санжы абаларыңын атын ал.

Бала жолочулардын атын мамыга байлады. Алар кичинекей боз үйгө киришти.

Аял кыргыз расмиси боюнча кошок кошту. Ал бир топко кошок кошту. Жолочулар эмне кылмак эле бир топко түнөрүп отурушту.

– Касиеттүү айым кудайдын буйругу экен кайрат кылыңыз.

– Кайрат калбасаң болбойт.

– Жаратканым ага ушунча өмүр берген тура ага каниет кыбасаң болбойт.

Айым оордунан туруп келген конокторго чай берди.

Бул үйдү ээси Калдай деген жатакчы экен. Эки жылдан бери ооруп жүрүп, чукулда каза болгон экен. Бир кара уюу, он коюунан башка малы жок. Кыркылыгына мал соёлу десе эч нерсе табылбай жатыптыр. Дасторкон үстүндө Түмөнбай арбакка куран окуп бата кылды. Алар көпкө сүйлөштү. Эки жолочу арбакка багыштап, бир атты союп, куран окутуп кетмей болду. Экөө тең жылкы сойгонго камбыл эле, бат эле союп бүтүштү. Үй ээси аябай ыраазы болуп: