Бабалардын жанырыгы

– Асылбек баламын айтканы туура асыл таштан, акыл жаштан деген элибиздин илгерки сонун макалы бар эмеспи. Төрөкочкор уулум барсын. Берки отургандар ак сакалы белине жеткен ак калпакчан улукман карыянын айтканы туура дешти. Бир четинен бөтөн эл бөтөн жерге барып иштөө өтө опурталдуу жумуш экенин баары ичинен сезип отурушту. Ошондо жанагы отурган Ала Тоодой ак сакалчан карыя колун жайып, эки жакты ойлуу карайт.

Баарысы тунжурап турат:

– Айланайын Төрөкочкор уулум Кокондук туугандар бизге жоо эмес насили, тили бир элденбиз. Аз журтка кыжылдаган кытай,калмактар тынчтык бербей жатпайбы. Ошолор менен биригип, жоону Ала Тоого жолотпой сүрүп салсак гана. Эми жолуң ачылып, касиеттүү бугу эненин тукумунансың, Кылжыр атанын арбагы жар болсун!– деп алакан жайды, баары бата кылышты.

Белек баатыр үнүн катуу чыгара:

– Бир тууган инимсиң, басаар жолуң узарсын, бактың ачылып, эл керегине жарап, касиеттүү Бугу эненин атын чыгаргын,– берки отургандар бул сөздү жактап жиберишти.

Ошентип Төрөкочкор аялы Токтоайым жардамчы эки жигити менен Кокон хандыгына карай жол тартты. Ал жерде бир жылдай жашап, Кокондуктар менен жакшы алака түзүп, баардык ишти орду-орду менен жайгарып турду. Көлдүк бугулар да ишибиз оңолду,-деп санаасы тынып жакшы болуп турган эле. Бирок кут учурган бир кырсыктуу жаман окуя болуп өттү…

***

Бул бозоргон чөл жүрүп отуруп, тээ береги карайган Кокон калаасына барып такалат. Талаа чөлкөмү бүтпөй агыш боз топурак каптап, айрым жерлеринде кумдуу чөл менен алмашат. Мезгил ай-арасы болуп, аба-ырайы бузулуп турду. Тоолорго кыламык кар түшүп, ойдуңдарга жаан жаайт. Ошондуктанбы талаа өсүмдүктөрү; жоогасын, кызгалдак, шыбактын ар түркүмү желге боюн керип, секин ыргалат. Кызгалдактын көркү ушунча кооз тиктеген адамдын суктанта өзүнө тартат. Талаа жаныбарлардан куру калган эмес. Бул аймакта сары чычкан, кош аяк, кескелдирик, ийрелеңдеген жылан, анда-мында сербең этип, эки кулагын созо коё берип, сербеңдешип коёндор чуркап өтөт. Анан жаан басылып, узакка созулган кайра кургактык башталат. Ысыкта жаратылыштын көркүн ачкан гүлдөр куурап калаары бышык. Жарыша кеткен жол менен жүрүп отурсаң Кокон шаарын аралайсың. Калаанын четинде акталбаган үйлөр жарды адамдардын жашаарын айдан ачык айгинелейт. Андан ары жемиштүү багы бар жайлар бай адамдардыкы экенин жазбай баамдайсың. Жолочу жол жүрүп отуруп, Кокон шаарынын чоң базарын аралайт. Базар ичинде тизилген буюмдар жайнайт. Атчан, эшекчен, арабачан жана жөө адамдар тынбй ары-бери агылат. Көптөгөн пенделердин көтөргөн жүгү бар. Ашмачылар астына жайнатып, чүчпара, лагман, манты чүйгүн тамактарды сатып отурушат. Бул жерде перс, түрк, ирандык чеберлер токуган кооз килемдер көздүн жоосун алат. Кытайдын парфор ийдиштери, сирия, арабдык зергерлердин колунан жасалган буюмдар пенделердин аябай кызыктырат. Жер жемиш, эт саткан дүкөндөрдө кишилердин карааны үзүлбөйт. Арыда эшек, ат, төө байланып турат. Алардан мурун жарган каңырсыган жыт абага, айланага тарайт.

Базардын чыгыш тарабында үч бөлмөлүү үйдө узун бойлуу кара мурутчан сулуу адам төшөктө ооруп жатат. Анын жанында ак жуумал олоң чачтуу кырдач мурун чекесинде жасап койгондой калы бар өтө сулуу аппак келин ноокастаган адамды мелтирей тиктеп отурат. Үйгө сырттан бир эркек кирип келип:

– Айланайын Төкө деги ден соолугуң жакшыбы?

– Эмне экенин билбейм кускум эле келет. Караңгыланып башым айланат. Мурун мындай ооруп көргөн эмес элем. Такыр көңүлүм ачылбай койду.

– Кечөө эле соо эмес белең?

– Хамиракундукунда тамак ичтим эле ошол тамак жакпай жатабы, же тамагына бирдеме кошконбу билбей жатам.

Хамиракун хан сарайда кызмат кылып далай жаман иштерди иштеп аялы жок пенде эле.

Ооруган адамдын эсине кечөөгүңкү окуялар келди.

– Мени Хамиракун тамак ич,-деп конокко чакырып жатат барайынбы?

Аял Хамиракундун атын укканда ийне менен безге сайгандай чочуп:

– Барбай эле койбойсуңбу?

– Катип барбайм хан сарайда иштеген адам чакырып жатса.

Ошондо Токтоайымдын жүрөгү бир зырп булкунуп жаманчылыкты сезген. Колунан келсе, барбай эле койсо деген. Экөөнүн ортосундагы бузулгус сүйүүгө жылан сойлоп киргендей болгон. Ал кара чаар жылан Хамиракун эле. Кейбир Токтоайымга ашык болуп, Төрөкочкорду жок кылам деген түрү суук амалы бар өңдөнгөн.

Үй- бүлөнүн шору куруп, оорулу адам алы кетип, кез-кезде эсинен танып турду.

–Токтоайым мен Хамиракундан шектенем ал мага уу берген шекилдүү, анын сага көзү түшүп калганын байкагам.

Бул сөздү угуп Токтоайымдын жан дүйнөсү уйгу-туйгу болуп кетти.

– Байым, адамдын жүрөгүн титиреткен суук сөздү айтпачы, аны мен эки дүйнөдө жактырбайм, тиги жакта Ала Тоодо кыргыз элим бар алардын бетин кантип карайм. Сен айыгып кет биз бул жерден кетели.

Токтоайым жашын төгүп шолоктоп ыйлап жиберди. Үйдө аянычтуу абал пайда болду. Эшик ачылып, үйгө дарыгер кирип оорулунун жанына эпейип отуруп, анын тамырын кармап өңүн карап турду:

– Абалың оор ак ич уу денеңе тарап кеткен шекилдүү.

Аял жашын төгүп дарыгерге жалына кайрылды:

– Айланайын акжолтой колу эмсек дарыгер ата күйөөмү айыктыра көр, аман-эсен айыгып кетсе, сизди ыраазы кылайын,– келин кандайдыр бир коркунучту сезип турду. Сыркоо адамдын алы улам-улам кетип баратты. Анын адам болоору арсар эле. Дарыгер бир топ кеңешти берип келген жагына кетти.

Оорулуу аялына:

– Теңир Тоонун арасындагы Хан тоонун бери жагындагы бугу уруусуна кабар бергиле, бир тууганым баатыр Белекке дайнымы айттыргыла!

Токтоайым жакында эле төрөп, Төрөкочкор баланын атын Сейит деп койгон алыста көл жээгинде акыреттик ушундай досу бар болчу.

Оорулуу демигип:

– Бу баламы чаң баскан Кокон калаасына калтырбагыла, ата-тегин билбей сарт болуп калат. Атадан калган жалгыз туякты Теңир Тоого ала кеткиле! Бул керез сөзүм,– алы кетип, демигип араң эле айтып, тынчтыкты каалап көзү илинип кетти. Кичине көзү жумулуп, түш көрдү. Түшү чалды-куйду болуп, бала чагы өзү өскөн көл жээгинде жүрүптүр. Бир туугандары Бооке, Кыдык, Белек жана Итбайдын элеси көрүнөөр – көрүнмөксөн болуп сызылып турду. Алар эмнегендир Төрөкөчкордун жанына келбей алыстан карап турушуптур. Анан ойгонуп кетти денеси аябай ысып, от менен жалын болуп жатыптыр. Алыста калган туугандарын эс- мас эстеди. «Бу дүнөдө көрүшө албай калдык го. Эгер чын эле жашоо болсо тиги дүйнөдө жолугаарбыз», деп армандуу кусалуу ойго батты. Өзү өскөн Ала Тоонун арасындагы касиеттүү Ысык -Көлдү эстеди. Арманга баткан адам киндик каны тамган жерди кантип эстебей коёт. Бул кезде Токтоайым «эс алып, балким жакшы уктап алса айыгып кетеер» деп сыртка чыга, терезеден күйөөсүн улам-улам карап коёт. Оорулуу көзүн ачып, шыпты карады ал жакта бир чымын учуп жүрөт. Кадимки эле чоң кара чымын экен. Ал оорулуу адамдын бетине коноюун деди, оорулуу аны жаңсап айдап жиберди. Чымын учуп эшикке конуп, айланып жүрдү. Оорулуу адам чымындан көзүн албай кароодо. Анын денеси чымындай чыркырап турду. Эмне бул менин жанымбы? Жаным ак жашоо менен коштошуп жатабы? Чымын бирде терезеге, бирде жылаңайлак бутка конуп ага тынчтык бербеди.

– Уч, уча бер чымыным, менин жаным болсоң мени менен коштошосуңбу ? Туулган жеримде ушундай чымындар бар эле алар да учуп жүргөндүр,– деп. оюна бир нерсени түшүрдү. Макулук дагы эле эшикке чыгып кете албай ызылдап жатты. Оорулунун көзү ага тигилип ар кандай санааларга батып турду. Адамдарга эмне жамандык, эмне жакшылык кылдым эле? Пенделерге жасаган жамандыгым, жакшылыгым эсимде барбы?– Ойлоп көрсө эч кимге деле жамандык кылбаптыр. Ал ак көңүл, ачык жайдары, адам эмес беле. Ойлоп-ойлоп көрсө адамдарга көп эле жакшылык кылыптыр, анын баарын санап отурууга болбойт, – деди. Анан эле баягы кара чымын ары-бери кыймыл жасап уча баштады. Үн чыгара ар кайсы жерге конот. Ал ойлоду «адамдын деле чымындай жаны бар, ошол учуп кетсе денеси эле калат эмеспи», – деди. Баягы кара чымын үн чыгарып үй ичинде ары-бери дале учуп жүрөт. Үйдүн шыбынын оң бурчунда калдайган жөргөмүштүн желеси бар экен. Муну эмне мурун көргөн эмесмин. «Макулук ушуга түшүп калат го»– деп тынсызданды. Макулук эч нерсени билбей ошол жакка учуп туруп алды.

Оорулуу адамдын көзү илинип кетти, ошонусу жакшы болду, кичине эс алып алгысы келди. Ал элдир-селдир бир түштөрдү көрдү. Түшүндө өтүп кеткен көп адамдар менен Жамангул ата Төрөкочкорду «кыйналып кетиптирсиң, жүрү алып кетем» деп жатыптыр.

Анан ал бат эле ойгонуп кетти. Чымын үйгө кирип келип, ар кайсы жерге конуп, кайра айлана баштады. Оорулу аны эшикке чыгарып эркиндик бергиси келди. Чымын айланып отуруп, торго түшүп андан чыга албай калды. Эмнегендир анын эсине башкача бир элес тартылды. Жөргөмүш жаман торго түшсө чымынды жеп салат. Хамиракун да ошол жөргөмүштүн элесин берип турду. Көз алдына Хамиракундун карааны келди. Узун бойлуу чаап жаак, көзү көк, колу шадылуу, бүкүрөйгөн адам. Адамга эч убакта жакшылык санабайт. Ал кимдир бирөөн аңдып, жаманчылык жасоочудай элес берет. Оорулуу адамдын башкы кайгысы « Мен өлүп калсам, сөөгүм бөтөн жерге коюулат экен го»– деп турду. Оорулуу адам Хамиракунду жөргөмүшкө окшоштурду. «Бул далай адамдын канын соргон адам» деди. Ал ага кандай жаманчылык кылаарын билбей турду. «Буюрса аман айыксам аны менен эсптеше жатаармын» – деди. Оорулу адам тордон чымынды куткаргысы келди, бирок такыр турууга алы жок эле. Сырттан Токтоайым кирип келип күйөөсүн карап калды. Ал колу менен көрсөтүп:

– Тетиги жөргөмүштүн торун шыпырып салчы, чымын түшүп өлгөн жатат.

Аял шыпыргыны алып, желени шыпыра баштады, чымын эркиндикке чыгып учуп кетти. Токтоайым күйөөсүн оңолуп келаткан экен деп сүйүнө эшикке чыгып кетти.

Көлдөн Төрөкочкор менен эки жигит келген эле, алар эки айдан кийин эле кербендер менен кайра көлгө кетишкен. Төрөкочкор ордодогу Алайлык кыргыздар менен жакшы мамиле түзүп алган. Бир жардам керек болсо, ошолорго кайрылып турган.

Анан акырындап айлана салкындап, көлөкө узарып, кеч берилеп келатты. Күн бийик дарактардын артына батып, калаанын четиндеги мал турагына кайтып келе баштады.

Оорулуу үчүн түндүн атмагы тозок болду. Анын денеси салмактанып, өлүм менен өмүрдүн ортосунда жатты. Караңгы түн ага жаманчылык сыяктуу жаман элестерди алып келеери белгилүү эле ошондой сезилип жатты. Анын жанында Токтоайым чебелектеп эмне кылаарын билбей көзүнүн жашын төгө коюуп отурду. Ага сүт, айран аны менен кошо дары берди бирок эч кандай арга табылбады. Уу өтө күчтүү эле ал денеге бекем сиңип алыптыр. Токтоайым кудайга жалынып: «Жаратканым бир өзүң колдой көр, бармактайымда баш кошкон түгөйүм, аман-эсен айыгып кетсе, экен»,-деп жаратканга кайра-кайра жалынып жатты. Күн-өмүр, түн-өлүм сыяктуу болду. Ал чарчаган окшойт көзү илинип кетти. Бир аз убакыт өтүп оорулуу ойгонуп кетти. Үйдө үлпүлдөп алсыз чырак күйүүдө. Ошол чыракты жетим көпөлөк айланып учуп жатат. Оорулунун көзү күндүзгү чымынды кандай көрсө, көпөлөктү да ошондой көрүп турду. Көпөлөк кайгылуу, саналуу сезимди берип, бирде төмөн, бирде жогорулап учуп турду. Ал чыракка урунуп күйүп өлчүдөй элести берип жатты. Оолулуу байкуш «жетим көпөлөк чыракка күйүп өлбөсө экен» деп макулукту аяп турду. Эмнегендир макулук чыракка күйүп өлчүдөй болгон. Оорулу өзүн ажалдын чегинде турганын түшүндү. Сыркоо адамдын жаны өмүр менен өлүмдүн ортосунда термелип турду. Кайсынысы жеңип кетеери азыр табышмак болуп жатат. Токтоайым менен Асенек оорулуунун жанында эмне кылаарын, эмне жардам береерин билбей турду. Алар үн чыгарып сүйлөшкөндөн дагы жазганат. Анда-мында оорулуга чыны менен суу ичирип жатты.

Түн мейман кетип, анан таң агарып, күн чабарман бат эле чыга келди. Күндүн келиши менен терезеден куштардын карааны көрүнүп, абаздуу ырлар жаңырып жатты. Ал бир кезде денесин түздөп, эс учун такыр жоготту. Сырттан Токтоайым кирип келип, кайра артка атылып чыгып, эки-үч эркекти жана молдону ээрчитип кирип келди. Сыркоо адам бир жолу денесин түздөп анан жарыкчылык менен коштошуп кете берди. Молдо оорулунун абалын көрүп туруп ага дем салды. Анан оорулу дагы бир акыркы жолу денесин түздөп, көзүн ачып, жанындагы адамдар менен коштошо кете берди. Үйдө Асенектин жана аялдын бышактап ыйлаганы угулуп жатты. Молдо:

– Жакындарым, кайраттангыла, бу да болсо Улуу алланын жазмышы туугандарыңарга кабар бергиле, маркумду алып кетсин,– деп келгендер чыгып кетишти. Бир кезде ыйлаган адамдардын үнү басылды. Үйдө баягыдай кооптуу тынчтык аралады.

Улуу тынчтык айтты:

– Оорулуу адам бул дүйнөдөн кайтты. Ал улуу жымжыртыкка батты.

Тынчтык кандай болсо каза болгон адамдарда жымжыртыкка батат. Аларга тынчтыктан башканын кереги жок. Анан керек кезде куран окуп алардын сүйкүм элесин эскерип туруш керек, андан башка эч кандай айла жок.

Үй ичи жымжырттыкта бир гана аялдын анда-санда эчкирип ыйлаган армандуу үнү. Асенек менен Токтоайым каза болгон жаркын адамдын керезин аткарганга киришти. Эртеси таң супа салып агарды. Күн ачык, бирок бул үйдө толгон капа. Төрөкочкор атаны эки-үч адам майрам сууга алып аруу жууп чыгышты. Молдо келип куран окуп, он чакты адам сөөктү касылган жайга алып жөнөштү.

***

Кокон шаарынан ары бозомук дөбөлөрдүн оң жагында мүрзөлөр бар. Ошол бозомук кичинекей дөбөлөргө дагы бир дөбө кошулуп. Дагы бир арман пайда болду. Баягы жөргөмүш салган тор ажал тору болчу. Ажал тору жаныбарларга да адамга да келет экен. Ажал тору атаны алып кетти. Армандуу ата ошентип киши колдуу болду… Жарык дүйнөгө дагы бир арман жаралды. Ал арман адамдардын эсинен кетпей калды…

Үйдө Төрөкочкор атанын ак кушу бар эмес беле. Ата аны эриккенде, кубанычка баткан жакшы күндөрүндө аң уулап, коён, кекилик майда жандыктарды алдыраар эле. Касиеттүү куш ээсинин өлгөнүн билип, арманга батып, анда-мында үн берет. Анткени кастарлап баккан адамы жок болуп жатпайбы. Токтоайым ыйлап тамак берип жатып айтты:

– Сенин жакын адамың Төрөкочкор биз менен коштошуп тиги дүйнөгө узап кетти. Сени балапан кезинде ыйык жер Ысык –Көлдүн чыгышынан кармап колуна кондура келген эле. Эми анын каза болгонун бугу эненин уруусуна барып кабарла. Ал жер алыскы Ала Тоонун арасында, тоңбос Ысык Көлдүн чыгышында Хан Тоонун бери жагында экенин билесиң да. Ыйык куш касиеттүү энени айтканын жаземдебей түшүндү окшойт үн салып койду. Токтоайым эне молдого төмөндөгүдөй араб тамгасы менен кат чийдиргенге камынды.

Салам дубай кат

Алиски көгүлтир көлдү жээгиндеги эл журтка Кокон шаар кишлагындагы пенделерден дубай салам айтаармис. Кат жөндадик. Ошону менен салам айтаардин жалдап сизлерге улуу ишеним ойлоймуз. Бул тарапта сизледердин балалалариңиз Аксенек келиниңиз Токтоайым өз турмушин жакши өтөп жатир. Энди бирак бир кайгылуу окуя башталди, кайгиси денедеги жүрөкти көзөп өтти. Биз дагы жаш төгүп капаландик, кайгыландик бирак айла жок Эмне кылаарди билбей отурамис. Сизлерге бел болгон уулиңиздер Төрөкочкор кулжа айынын 15-де таң агарганда жалган дүйнеден чын дүйнеге жол салди гой. Жаземдебей айтсак бул даги Аллаа Таалаанын жазмыш амири буйруги экен гой. Эмне кыламыз уулду узатип арманда кала бердык. Баардик нерсе жаратканымин буйругу боюнча боларин билгейсиздер. Ыйладык. Капаландик. Жаш төктик эч нерсе болмади. Акиры биз дагы жазмыштин Аллаа таалаанын амирине баш ийүүгө муктаж зарыл эттик. Айла жок шумкарыңарды а дүйнеге жөнаттик. Анын жаны кайып болуп учуп кетти. Ал чын дуйнеге муктаж болуп учип кеткенсиди. Анын өмүри ырахматы болгур такыр үзүлди. Биз анын сөөгин Кокондук чыгыш жагындаги ыйык пенделер жаткан жайга Аллаа Талаанын буйруги боюнча табыштадик, жаткан жеринде тынч уктасин дедик. Куран окудик. Кайгырдик, ыйладик акырки жайга узаттик.

Бул катти жазган Мирза Шайыхмед уулу деп билгейзиздер.

***

Асенек кушту туурдан колуна кондуруп алып келди. Ага жаңы союулган койдун кара кесек этин берип тойгузду. Асенек анан катты куштун бутуна бекемдеп байлады. Эне көзүнүн жашын төгүп, куштун тумшугунан өөп:

– Касиеттүү ыйык кушум, сени Төрөкочкор балапан кезиңде ыйык көлдөн ала келген эле. Сени жакшы багып кыраан кылып канатыңды жетилтти. Экөөбүздү азапка салып ал кургурдун көзү өтүп кетти. Эми экөөбүздү ким багат. Бобул бутуңа байланган катты көлдөгү бугу уруусунун адамдарына адашпай жеткис, катты сага тапшырдым, сени куштун пири Буудайыкка табыштадым. Касиеттүү ата бабанын арбагы колдоп ушул жерден аман-эсен кетели. Бобул атадан калган жалгыз туяк Сейитти аман-эсен туулган жерине жеткирип, мен аны эл-журтуна эсенинде элине табыштайын,– деп, кушту кучактап, арыз-муңун канаттууга билдирип, ургаачы ботодой-боздоп ыйлап жатты. Асенек:

– Кой, жеңе кайраттуу бол, кечке эле ыйлай бересиңби,– деп сооротту.

Токтоайым кайра жашып:

– Менин ыйлагандан башка эмне аргам калды, ушул жакка бөтөн жерге барбайбыз жибербегиле дегем, болбой эле Төрөкочкор көңүлдөнүп туруп албадыбы,– деп дагы ыйлап жиберди.

Асенек эмне кылаарын билбей тунжурап дапдаарып турду. Анан эне жоолугу менен көз жашын сүрттү. Куш таң агарып келатканда, тараза жылдыз батканда канаты талбый зыпылдап учуп келатты. Куш күндүз да, түн ичинде да тынбай учуп келатты. Ал жылдыздарды карап багытты алып, адашпай келатты. Анын оң бутунда кабар алып бараткан кат байланган. Жарыктык куш ошону сезип, күндөп-түндөп, эс албай тынымсыз учуп баратты. Кээде гана бийик даракка бийик ташка же урчукка гана конуп эс алат. Анан кайра тынбай сапарын улантат. Жарыктык адамдан эстүү канаттуу жаныбар ээсинен жок болгонун анын мындан ары такыр көрө албасын сезип капаланып учуп баратты. Караңгы түндө түндүн жырткыч жаныбары үкү эки жолу кол салды. Биринчи жолу кыраан куш үкүнүн үстүнө чыгып каарданып келип тепти эле үкү жан берип калдалактап жерге түштү. Экинчи жолу үкү менен алышкысы келген жок буйтап учуп кетти эле ага үкү жетпей калды. Анткени кыраандык жамандыктан бийик турат эмеспи. Кыраан куш күндөп-түндөп токтобой учуп келатты. Жолдон чоң коонун ичинен катуу шамал болду куш кат айрылып калабы деп, буйгат шамал кирбеген ташка конуп эс алды. Катуу шамал басылды анан жолун улантып жүрүп отурду. Анан бир кезде катуу жаан жаады. Кат суу болуп жоголобу деп жаан басылганча далдоо жерге жашынды. Аны куштун пири буудайык колдоп жүрүп отурду. Жолдон карыш жер көрүнбөй катуу туман басты ошондо ал аз жерден адашып кете жаздады. Адашып кетүүдөн алтын казык жылдызы гана сактады. Анткени түндө сапар тарткан куштар жылдыздарды карап багытын улантат эмеспи. Кыраан куш булутту көктүн астында, муңдуу чөптүн үстүндө учуп жүрүп отуруп жети күн болот дегенде, түш мезгилде Белек баатырдын жайлаган жайлоосуна жетип, анын боз үйүнүн үстүнө конуп армандуу үн чыгарат. Белектин аялы Уулбала бутуна кат байланган кушту көрүп таң калды. Ал баласына кайрылды:

– Түндүгүбзгө куш конду, бул эмне конду сырын билгилечи, бутунда чүпөрөкпү ак неме жүрөт.

Анын баласы «пө-пөлөп» кушту чакырды. Куш тааныш кишисине келгендей анын колуна келип конду. Бала катты чечип алып, энесине берди.

Аңгыча күн батышка батып, жайылган кой короого келип жатты. Алыска жумуш менен кеткен адамдар да куштар сыяктуу түнөгүнө келишти. Белектин үйүнө конгон кат байланып келген куштун кабары баардык жерге тарап кетти. Кечинде Бооке, Кыдык, Итбай, Белектин үйүнө келишти. Белек бир туугандарына кайрылып:

– Бизге Төрөкочкордун алгыр кушу кат алып келиптир. Эми эле белдеги молдого киши чаптырдым, азыр келип окуп берет. Үйдөгүлөр тунжурап ойго батып калышты. Катта эмне кабар, жакшы кабарбы, же бүлүккө салган түйшүктүү жаңылыкпы? Баардыгы айтаар сөз жок тунжурап ойго батып турушту. Алардын көзү Белектин колунда турган кагазга түшөт. Алар чай анын артынан кымыз ичишип, молдону күтүштү. Бирок молдо келбей кечигип жатты. Баардыгынын тынчы кетип, сыртка чыгып молдо келүүчү Моло Таштын кыясы жакты карап турушту. Молдону алып келгени Белектин баласы Теңизбай кеткен эле. Бир кезекте Теңизбай жеерде атын минип, эпеңдете желдирип кырдан чыга келди. Белек аны жекире карап:

– Эмне төрөп жаткан аялчы кечке кармалдың молдо үйүндө бекен?

– Жок ал Манжынын үйүнө кетиптир кеч келет экен.

Белек жини келип:

– Катта эмне жазылды,-деп биз таң атканча кантип күтөбүз, кайра барып, ээрчитип кел, атам күтүп жатат, -деп айт, келбей көрсүн аны менен эртең сүйлөшөм, -деп катуу үнүн чыгарды.

Теңизбай жеерде атынын башын Моло Ташты карай буруп, ылдам чапкылай жөнөдү.

Отургандар Кокон хандыгы жөнүндө алардын сарбыздарынын келгени, алык-салык алганы жөнүндө сүйлөшүп жатты. Төрөкочкор баргандан кийин көп алык-салык алынбай эл арасы тынчып калганын айтышты. Айрыкча ордого берилчү кыздар берилбей калганын, быякка келген салыкчылар мурункудай ороңдобой адамча мамлие жасап калганын эскертишти. Төрөкочкордун Алайлык, Таластык даткалар менен жакшы мамиле түзгөнүн кеп кылышты. Эгер дагы аман-эсен болуп, хан сарайда иштесе көл башындагы бугу уруусунун кадыр-баркы артып, Мүйүздүү эненин тукумдарынын салмагы жогоруларын кубанычта кеп кылып жатышты. Алар Төрөкочкор атанын аман-эсендигин каалап жатышты. Өзүбек сарбаздары кордукту көрсөтчү эле эми баардыгы жакшы болуп жатканын кубанычта кеп кылышты.

Аңгыча айланага толук түн кирди. Дагы бир баланы ат мингизип молдого чаптырды. Эл жат-жатка келгенде молдо араң келди. Карыяны балдар ээрчитип үйгө киргизишти. Жаштар карыяга орун берип төргө отургузушту. А дегенде чай ичилди анын артынан карыяга эт тартылды. Молдо этти аз эле жеп:

– Тамак ичип келдим эле,– деп этти анча жеген жок.

Бир пастан кийин Белек баатыр молдого катты сунуп:

– Бобул кат агам Төрөкөчкөрдөн келиптир эмне жазылыптыр окуп берчи,– деди.

Молдо ичинен катты окуй баштап, бир кезде үн-сөзсүз шалдайып отуруп калды. Үйдөгүлөр бир кырсыктуу окуя болгонун баамдашты.

Ошондо ак чач эне айтты:

– Окумалым эмне томсоруп отуруп калдың, жакшы кабарбы же суук белгиби?

Боз үйдүн ичи тынчтыкка бөлөнөт. Окумалдын өңү өзгөрүлүп куп-куу боло түштү.

– Кырсык иш Төрөкочкор уулубуз дүйнөдөн өтүптүр.

Үйдүн ичи чуру-чуу болуп ый-өкүрүккө толуп кетти. Ыйлап, муңканган үндөр, түндү жарып айланага угулат. «Эмне болду»– деп эки жактан элдер келе баштады. Молдо оңдонуп отура, лампанын жарыгына катты бетине кармап окууга өттү.

– Кайран агабыз кайрылбай кеткен экен.

– Жаш эмес беле күлгүн чагында кете бербедиби арман күн ай!

– Басаар жолу кыскарган тура, аман болсо элди жолго сала турган жигит эле.

– Ал жок Кокондуктар колоктоп бизге кордук көрсөтөт го.

– Кайран азамат кыраан эмес беле.

Айрыкча эненин, келиндердин, кыздардын ыйы такыр бүтпөй койду.

Ак чач эне эси ооп жатып калды, аны Белектин аркы боз үйүнө алпарып бетине суу чачып эстерине келтиришти. Кыз-кыркын келиндер ошол жакта болуп, боорсок жасап, куран окутканга камылга көрүп жатышты.

Үй ичинде үшкүргөн үндөр чыгып, адамды жоктоо арманы байкалып жатты. Ошондо ак сакыл белине жеткен чымыр карыя айтты:

– Балдарым, кайрат кылгыла жазмыштын жолу ушундай тура, Төрөкочкор балама ушунча эле өмүр берген экен. Анын ичеер суусу түгөнүптүр Алла таала жаратканымын буйругу ушундай тура. Белек, Бооке, Кыдык, Итбай балдарым силерге кайрат айтамын. Өлгөн кишинин артынан эч убакта киши өлгөн эмес. Андан көрө кайрат жыйнап, өзүңөргө күч топтогула! Мындай кезде кечке эле ыйлап отурганда болбойт. Эми мындан ары эмне кылабыз ошонун жолун тактап аныкташ керек,– деп карыя кеңеш сөзүн аяктады.

– Анын ден соолугу чың эмес беле бир кырсык болгон го.

Жанагы карыя сөз улады:

– Сөөктү алып келе алабызбы.

– Аны койгон тура катта жазылып турбайбы.

– Анан эмне кылат ак жайдын күнү сөөк бат эле бузулуп кеткен жатпайбы. Анын үстүнө же жакын жер болбосо. Бөтөн эл, бөтөн жер деген кеп бар эмеспи. Ал жак бул көлдүн айланасы эмес да. Жок эле дегенде Нарын же Чүйдөй жакын болсочу.

Бирөө кайгылуу онтоп жиберди:

– Жаркынымын сөөгү өз жерине коюулбай ушинтип алыс жерде калган тура.

– Эмне кылабыз айла жок тагдырдын буйругу да.

– Илгери алыс жактан согушта өлгөн улуу баатырларды туулган жерине коюуш үчүн этин алып салып сөөгүн ташып өз жерине коюушчу экен ошондой кылсак эмне болот.

– Болбойт болоор иш болду, андан көрө туулган жердин топурагын берип жиберели мүрзөсүнө сееп койсун.

– Жерге коюулган экен коюулбаса анын жөнү башка эле, анын үстүнө жиберген киши кантип бат жетет такыр иш болбой калбадыбы.

– Эми аякка барыш үчүн кайраттуу, иш билги жигит, арыбас учкул канаты бар буудан керек болуп жатат. Жол өтө алыс, аяк Нарын же Чүй эмес.

– Кимди тандайбыз.

– Жакшылап ойлонолу.

–Жигиттерден ким барат.

Баардыгы унчукпай тунжурап калышты.

–Анда эмесе кимди тандайлы, эрте күндү кеч кылган болбойт. Убакыт өтүп жатат.

– Ар бир нерсени билген атка жеңил тайга чак, Акүчү баатыр барсын.

– Чырым этип уйку албас Акүчү баатырыбыз бар эмеспи.

– Денеси тарамыш кармаганын кайыштырган Акүчү баатырыбыз бар.

– Ошол жарайт.

– Эми анын минген жылкысын тандашыбыс керек, мингени начар болсо кайндай баатыр болсо да алдырып жиберет.

– Торкашка жаныбар таштуу жолдо чарчабас.

– Жок ал айсыз түндө алдырып жиберет.

– Ак байпак.

– Жок ал таштуу жолдо бат эле чарчап калат.

– Кара сүлүк.

– Ал шамалдан жалтанчаак көзүнөн жаш агып, чуркай албай калат. Анын үстүнө эти качып карып да калды.