скачать книгу бесплатно
Л?кин кич?ге т?н шундый авыр курку калдырган ки, ул, аны с?йли башласа, тагы агарына, тагы иманга, т??б?г? тотына иде.
К?н буе картым ?тк?н т?нне? т?эсиренн?н котыла алмады.
Кичк? каршы ди?гез б?тенл?й тынып ?итте. ?тк?н т?н тик бер шомлы куркыныч т?ш булып калды.
Без тагы ки? ди?гез ?стенн?н, кояш батышы ягына карап, р?х?т, тыныч юл алдык.
Бабай да ?зене? табигый х?лен? кайтты. Аны? теле тагы ачылды.
7
Б?генн?н со?, ахры, шул авыр т?нне? т?эсире бел?ндер, бабайны? к?бр?к с?зе ди?гез куркынычлары, ди?гезд? элек заманда булып ?тк?н га??еп эшл?р тир?сенд? булды. Картны? бабаларыннан берсе – Габдулла бернич? м?рт?б? ха?га барган ик?н. Аны? хик?ял?ре Нурый картны? зи?енен? бик нык урынлашып калган.
Габдулла ха?и беренче м?рт?б? ха?га ?зе ?чен барган. Аннан со? тир?-якны? байларыннан бернич? «б?д?л ха?»[60 - Б?д?л ха? – ялланып, кеше ?чен ха?га бару.] алып китк?н. Шулай итеп, а?а М?кк?, М?дин? бел?н Казан арасын бернич? м?рт?б?л?р урарга туры килг?н. Шуннан аны? исеме д? Габдулла ха?и булып калган.
Габдулла ха?ины? хик?ял?ре эченд? Нурый картны? хыялына и? нык урынлашканнары ха? юлында, ди?гезд? очраган га??еп зур балыклар хакындадыр.
Еллардан бер елда Габдулла ха?и кораб бел?н ха?дан Русияг? кайтырга чыга. Янында башка ха?илар да к?п. Ирт? торып, корабны? ?стен? менс?л?р, бик зур бер утрауны? агып барганын к?р?л?р – бу га??п т?, куркыныч та була. Утрауны? ?стенд? кечкен?-кечкен? таулар, ташлар, зуррак агачлар да бар.
Ха?илар б?тенл?й аптырап кала.
Бу ни х?л? Юкса кыям?т булдымы? ?лл? зилзил?д? ?ир ?имерелеп, шул кис?к-кис?к булып ага башлаганмы? Шау-шу, курку, тавыш кит?. ?ичкем ни диярг? д? белми.
Ярый арада к?пне к?рг?н, к?п м?рт?б?л?р ха? юлында булган бер карт ха?и бар ик?н… Ул гына халыкны? ?анын тынычландыра: бу агып барган утрау гади т?гел, ул нич? ме? еллар яш?г?н артык зур балыкларны? аркасындагы ч?нечкел?рен? т?рле н?рс? ?ыела-?ыела, к?п заманнар ?тк?ч булган «ясалма утрау» ик?н.
Карт ха?и, ипт?шл?рен ныграк тынычландыру, андый х?лл?р ди?гезд? булгалый ик?нен а?лату ?чен, шундый бер га??п вакыйганы с?йли:
– Бервакыт, – ди,– балыкчылар, ди?гезд?н балык тотып, х?л ?ыяр, ашар-эч?р ?чен кечкен?р?к бер утрауга керг?нн?р ик?н. Киемн?рен киптер?, аш-ч?й кайнату ?чен, ?ирне бераз казып, зур гына ут ягалар. Балыкчылар ?ылына, эч?рг? ч?й ?зерл?н?. Шулвакыт аяг?р? басып торган бер ипт?ше: «Алла, Алла, зилзил?… ?ир ?имерел?!» – дип кычкырып, кин?тт?н егыла башлаган. Башкалары да утрауны? урыныннан кузгалганын, со?ра кыйбла якка карап агып китк?нен сизеп х?йран булалар.
Мен? бу да чын утрау т?гел, теге ха?иларга очраган кебек, балык сыртына ясалган утрау гына булган ик?н. Балыкчылар, ?ирне чокып, ут яккач, балыкны? аркасына эссе ялкын ?т? д?, шуны? т?эсире бел?н урыныннан кузгалып кит?.
Л?кин мондый вакыйгалар к?п була килг?н.
Д?хи берзаман шулай ха?илар, ирт? намазын укып, тышка чыксалар, корабны? тукталганын к?реп, моны? с?б?бен сораша башлыйлар. Капитан ?авап урынына кыйбла якка кулы бел?н к?рс?т?. Карыйлар. Башта тау-тау булып дулкыннар к?рен?. Тагы ныклабрак к?з салсалар, ниндидер бер н?рс?не?, ди?гезне икег? ярып, як-ягында д?нья кад?рле дулкыннар ясап, кояш чыгышы ягына таба й?зеп барганын к?р?л?р. Бу м?хлук боларны? барачак юлларын киск?нг?, кораб тукталырга м??б?р булган ик?н.
Кораб ?иде к?н урыныннан кузгалмаган, ч?нки боларны? юлы аша ди?гезне ярып й?зеп барган балык шулчаклы зур булган ки, аны? м?гъл?м бер ноктадан ?теп кит?е ?чен ?иде т??лек вакыт кир?к булган.
Мо?а капитан да х?йранга калган, ди. Мин, дип ?йт?, ди, бер ?ирд?н ?ч-д?рт к?н ?тк?н озын балыкларга бернич? очраган идем, ?мма ?иде к?нлекне беренче к?р?м, дип ?йт?, ди.
Бабайны? атасы Габдулла ха?ины? ?л?е тагы да фа?игалер?к р?вешт? була.
Бу хакта халык арасында т?рле х?б?рл?р тарала. Бер??л?р аны ха?дан кайтып килг?нд?, теге ком гар?пл?ре акчасы ?чен ?терг?нн?р дип, икенчел?ре к?гъб?г? т?ваф кылып[61 - Т?ваф кылу – к?рерг? бару.] та, п?йгамб?ребезне? зиратына бармаганлыгы с?б?бенн?н кулы-аягы тартышкан, шуннан вафат булган, дил?р ик?н.
Нурый бабай, боларны? ??мм?се ялган, ди. А?а м?рх?м ха?ины? сабакташыны? улы К?рим ишан бу хакта и? д?ресен с?йл?г?н.
Ком гар?бе хик?ясе д?, г?на? шомлык тиюе д? д?рес т?гел, а?а, ди, Юныс п?йгамб?р кыйсм?те[62 - Кыйсм?т – ?леш (язмыш).] насыйп булган, ди.
Габдулла ха?и ?зе кебек бик к?п ха?илар бел?н ватаннарына кайтып кил?л?р ик?н, олы д?рья[63 - Д?рья – «ди?гез», «океан» м?гън?сенд?.] уртасында кара?гы бер т?нд? кораб кин?т туктый. Капитаннар да, юлчылар да башта аптырап калалар. Б?тен корабны куркыну ала.
Арада елау, а?-зар, н?зерл?р, т??б?л?р башлана.
Ха?иларны? к?бесе, башкаларга да ишеттереп, ?зл?рене? кылган г?на?ларын с?йл?п-с?йл?п т??б?г? тотыналар.
Т?б?нг? т?шеп карап менг?ч, капитанны? й?зе агара, куллары калтырый башлый, эченд?гесен яшерерг? тел?с? д? булдыра алмый, ?йт?:
– Корабны балык тотты, бу фа?ига ди?гезд? еш булгалый. Ул безд?н корбан сорый. Ахрысы, арабызда ???ле ?итк?н кеше бардыр, шуны бирм?с?к, барчабыз ??лак булабыз, – ди.
Бу с?з бел?н б?тен кораб катып кала, ха?илар акылдан шашалар, й?зл?рен? ?лем д??ш?те чыга. К?зл?ре карашларындагы н?рс?л?рне к?рм?с д?р???г? ?ит?.
А?-зар, ф?рьяд[64 - Ф?рьяд – ялвару, ярд?м сорап кычкыру.] куба, т??б?л?р, догалар, авыр ы?гырашулы к?з яше б?тен корабны каплый.
Л?кин балыктан р?хим ?с?ре к?ренми.
Бер кеше ?чен ??мм?се корбан булуны тел?мил?р, гад?т буенча, шобага салалар. Кем ?ск? чыкса, шул балыкны? насыйбы булачак.
Д??ш?т элеккед?н ме? м?рт?б? арта. Ха?иларны? к?бесе, ни булганын, ни эшл?г?нн?рен белм?ст?н, шобага тота башлый.
?лем ??мм?сене? к?зенд?: куллары калтырый, ?епк? тотынган кулларын ала алмый торалар.
– Йа Ходай, ни була?
Г?я уртага ?лем килеп утырды да, ул, куркыныч к?зл?рен й?ртеп, ?зене? корбанын сайлый.
Кемне алачак, кем, ?зене? х?ятын биреп, башкаларны коткарачак!
Ма?гайга язылганны ?ую м?мкинме?
Шобага Габдулла ха?ига чыга. Ул каршы бер с?з ?йт? алмый, агарынып ?ирг? ч?г?, с?зсез, х?р?к?тсез буйсына, ч?нки т?къдир шулай, язмышы шул!
Б?тен корабта бер секундка ?и?еллек сизел?. ??ркем, газраилд?н бу н??б?тк? ?зене? котылганын хис итеп, иркен бер сулыш ала.
Л?кин бу озакка бармый, ?зл?ре бел?н бер к?гъб?д?, изге урыннарда булган бер ипт?шл?рене?, туган илен, газиз балаларын к?рерг? шатлык бел?н, тир?н бер б?хет бел?н кайтып барган вакытта, мондый фа?игале р?вешт? д?ньядан кич?ен ?ичбер т?рле акылларына сыйдыра алмыйлар.
Бер карт ха?и в?газьли башлый. Б?хетле ик?н, ш?р?фле ?лем насыйп булды, ул ш??итл?р ??мл?сен? керде, ахир?тт? нурлы й?з бел?н кубарылачак, п?йгамб?рл?р, ??лиял?р бел?н бер сафта урын алачак, ди. Юныс п?йгамб?рне? д? шундый ук р?вешт? балык карынына ташланганын с?йли.
Л?кин Габдулла ха?и боларны ишетми д?, а?ламый да. Ул теленн?н, ?ушыннан яза.
Аны к?фенлил?р д? тере к?енч? суга т?шереп ?иб?р?л?р.
?лем ?зене? корбанын ала.
Кораб урыныннан кузгала.
Без ?аман барабыз.
К?н кичег?, ?ава бозыла, бераз ?ил д? кузгала. К?к й?зенд? арлы-бирле й?рг?н болытлар да к?рен?.
Ничек т? к??елсез, ямьсез бер вакытны? якынайганы хис ител?.
Бабайны? хик?ял?ре д? туйдырды.
Нид?ндер бераз арыткан да иде. Нурый карттан аерылып, ?з урыныма килеп яттым.
К?йм?не? акрын ?ил бел?н йомшак кына, р?х?т кен? тирб?теп баруы т?нне баса, к?зг? йокы китер? иде.
К?кт?ге болытларны? бертуктаусыз агуларын карап, чалкан яткан к?енч? йоклап китк?нмен.
8
Ахрысы, яхшы ук арылгандыр, йокым гад?тт?гед?н озак ??м тыныч булды.
Тик юлчыларны? шатлыклы тавышы гына уятты.
Тордым.
Мин, ахры, ди?гезг? гашыйк булганмындыр.
Аны? матур аяз к?нн?ре, та?, ш?ф?къ вакытлары яки кич?ге кебек кара?гы, куркыныч, яшенле т?нн?ре – ??мм?се минд? аерым бер ашкыну, аерым бер д?рт уята, ??мм?сенд? д? аерым бер м?гън?, аерым бер м?сгудият табам, л?зз?т алам.
К?т?релеп, ди?гезг? бер каравым бел?н, к??елем ачылып, ?аным канатланып ук китте.
Йа Ходай! ?ава ни д?р???д? саф, б?тен тир?-якта ничаклы матурлык!
?ил туктаган, кич?ге болытлар таралып бетк?н. К?к ?лл? кая югарыга, гаршег? таба к?т?релг?н. Ди?гез ?сте тын, ул, шома к?зге кебек, ?лл? кайдан-кая ялтырап ята. Ерактарак ак т?ст? бик сыек кына томан к?т?рел?.
Ш?ф?къ ягы кызгылт-сары т?се бел?н яна.
Б?тен табигатьт? ниндидер тир?н бер мо?, эчке бер гыйшык хиссияте!
Б?тен тир?-ягын кызыл-сары утка к?меп, су т?бенн?н олы кояш чыга.
Ди?гез я?а т?с, я?а матурлык ала, я?а зинн?т бел?н к?нне каршылый.
К?йм?без безг? к?ренм?г?н бер аскы ку?т бел?н акрын гына тирб?л? д? тагы тынычлана. Тагы шул мо? матур су ?стенн?н ?ич т? чайкалмый й?зеп кит?.
Без ?аман барабыз…
Кояш батышы ягында су т?бенн?н таулар калкып чыга. Алар ерак т?гел кебек, ?зл?ре ?аман ?с?, калыная, к?кк? таба мен? баралар.
Без ике-?ч с?гать барабыз… Барган саен, таулар безг? якыная бара. Тауны? яныннан зур урманнар, биек манаралар, ялтырап торган гыйбад?тхан?л?р ?сеп чыга.
К?йм? б?тенл?й ?анлана. Шундый куркынычлардан со? ис?н-сау туфракка якынлашу б?хете ??мм?не? й?зен?, к?зен? шатлык тудыра.
Мар?алар, бигр?к т? минем картым, шатлыктан ни эшл?рг? белмил?р. Кайта-кайта ш?крана кылып, ашыгыч р?вешт? н?рс?л?рен ?ыялар, туфракка чыгарга ?зерл?н?л?р.
Л?кин языклы колга – ми?а алай т?гел.
Шатлануларын а?ламыйм, ?земд? аны хис итмим. Ярга якынлашып, андагы поездны? в?хши акыруын ишет?, корымнар, т?тенн?р бел?н буялып бетк?н завод мор?аларын к?р? бел?н, ?аным кысыла, й?р?гемд? бер ?рн?ле пошыну уяна. Эчемд? нидер ?имерел?, нидер югала. К??елемн?н н?рс?недер тартып алалар.
?анны? р?х?те, к??елне? м?сгудияте шул минутта киселеп алынган кебек була.
Л?кин башка чара юк.
К?йм? ярга туктый. Юлчылар, ?лемне? м?д?иш[65 - М?д?иш – куркыныч.] тырнагыннан бер мог?иза бел?н котыла алган корбаннар кебек, туфракка сикер?.
Мин д? ?йберл?ремне тел?р-тел?м?с кен? алам да, авыр, салмак адымнар бел?н атлап, ярга чыгам.
Уты с?нг?н ????нн?м
(Хик?я)
1
…Т?н. С?гать ике. Мин зур кара?гы ?йне? аулак б?лм?сенд? ялгызым утырам. Баярак лампа яна иде. Хыялны? ч?ч?кл?н?ен? манигъ[66 - Манигъ – кирт?, тоткарлык.] булганга, аны с?ндердем. Б?лм?мне? карт агачлар бел?н тулган зур бакчага караган берд?нбер т?р?з?се бар. Мин, шуны? я?агына артым бел?н тер?леп, к?зл?ремне тышны? куе ??м шомлы кара?гылыгына юн?лдерг?нем х?лд?, т?нне? тынлыгына к?мелеп тик кен? утырам. Бернич? с?гать ?т?. ?йд? ?ичбер тавыш-тын юк. Мин ?аман шул урында, шул х?лд? ялгызмын, тик хыялым гына каршымда.
Баярак к?к к?кри, ку?тле яшен яшьни, каты ?ил д? исеп куя, ара-тир? калын, катлаулы болыт артыннан тулган ай карап, б?тен д?ньяга матур гына бер елмая да тагын югала иде. Инде бары да тынды. Ай да я?адан к?ренм?слек булып катлаулы болыт артына ышыкланды. Д?нья тагын да тир?н, куе кара?гылык эчен? к?мелде. К?к й?зе т?мам капланып, я?гыр коярга тотына. Ул башта чил?кт?н актарылгандай кызу яуса да, бераздан ?крен?йде, ул инде вак, тигез ??м туктаусыз. ?зе ??р ?ирд? д? шулай булыр. Х?зер д?ньяны? ??рьягында шундый вак ??м тигез булып я?гыр явадыр кебек тоела.
Хатыным к?пт?н йоклый. Ул ми?а бернич? тапкыр:
– Садыйк, си?а ни булды, ят инде! – дип караса да, мин аны ты?ламадым.
Ул мине к?т?-к?т? аптырагач:
– ?? инде, Садыйк! Ирт?г? ирт? ?к базарга барасы? бар ич! – дип, тагы бер кыстап карады, л?кин мин ?аман утыра бир?м.
Йокы каядыр качкан. Шул тигез, вак ??м туктаусыз коелган я?гырны озак, бик озак ты?лыйсым кил?. Й?р?гемне кайнаткан, ?анымны дулкынлаткан б?генге вакыйга у?ае бел?н очсыз-кырыйсыз хыялга ихтыярсыз тартылып барам.
Мин, гомум?н, т?нге я?гырны бик яратам. Х?зерге кебек салмак, л?кин еш ??м тигез ген?, ?и?ел ген? шыбырдап торса, б?тен ?аным бел?н бирел?м. Аны? сак кына, тын ??м акрын гына коюы мине д? башка вакытларда белми торган акрын шатлыкларгамы, тын гына кайгыгамы, белмим, н?рс?г? алып кит?. Рухымны? ?лл? кайчаннан бирле эзл?п т? таба алмый й?рг?н тел?ге шул вакытта, шул кара?гы т?нд? ?злексез коелган вак я?гырны? шыбырдавы астында табылгандай тоела. Шуны? т?эсиренд? бай в? ки? бер хыялга чумып, барын да онытам. Х?ятны? к?ндезге аек ??м шау-шулы чагында сизелм?г?н, илтифат ителм?г?н н?рс?л?р бу вакытта кояш кебек ачык к?рел?. Бу вакытны? хыялында да аерым бер т?м, б?тенл?й башка булган бер ямь була; моны хис кылмаган ад?мн?р зур бер с?гад?тт?н м?хр?мн?рдер дип уйлыйсы?, аларны кызганасы?…
Бу к?н, хосусый б?генге к?н ис? рухымны бик тир?нн?н дулкынландырган башка бер вакыйга да бар. Ахры, шул хыялны гад?тт?гед?н артык ?анландырды, й?р?кне, тынган, йоклаган й?р?кне кузгатты.
2
Ирт?нч?к хатыным бел?н т?мл?п кен? ч?й эчеп утыра идек. Арада кызык бер ??г?м? бара: ул, яшь чагында ?зен? гашыйк булып, «саргайдым, ?л?м» дип й?рг?н бер ?егетне? вакыйгаларын с?йли башлаганга, ч?ебезд? аерым бер т?м булачак иде. К?п булса бер?р чынаяк эчк?нбездер, кин?т бер кы?гырау тавышы ишетелде: ул авылны? югары ягыннан безг? таба кил? иде. Тиз арада безне? турыга ?итеп, кемг?дер туктагандай булды, ??м шул минутта ук бернич? малай, к?зл?рен акайтып, безне? ?йг? чабып кердел?р д?, берсенн?н-берсе ашыгып:
– Мулла абзый, мулла абзый! Сезг? зимски н?ч?лник килде, – дип акырыштылар.
Без каушый калдык. Минем мулла булганыма ике ген? ел, земский бел?н таныш та т?гелмен. Башкача да йомыш юк кебек, ник килер ик?н?
?стем? бишм?тне кидем д? «зимски» ны каршы алырга дип чыктым. Я?а тарантаска ?игелг?н ике яхшы кара атны, ?йб?т киемле кучерны, арбага ята т?шеп утырган, б?тенл?й европача киенг?н алтын к?злекле русны к?реп, башта эчем жу итеп китте. Л?кин бер секундта эш б?тенл?й ?зг?рде. Ни к?зем бел?н к?рим – к?л?рг? д?, кычкырырга да белм?дем… Земский дип каршыларга чыккан ад?мем б?тенл?й башка кеше булып, ?земне? яшьлек елларымны? к?бесен берг? уздырган бер танышым булып чыкты.
3
Мин м?др?с?д? чагымда бай балаларына, зур х?зр?тл?рне? м?хд?мн?рен? хас булган д?ресхан?д? байларча гына яши идем. ?йд?н килг?н азыкны?, т?рле ашамлыкларны? иге-чиге булмый иде. Байлыгым шундый ш?п булып, д?р??? д? зарарсыз булганга, мин, ?лб?тт?, ?зем самовар куеп, пешеренеп й?рм?дем. Минем мондый эшл?рне бер ярлы ятим ш?керт ?ти, ул бичара акча алмый, тик тамак ялына эшли иде.
Бу ш?кертне? й?зе к??елсез, ?сте-башы ??рвакыт ертык ??м керле булганга, сабакка да чамалы к?релг?нг?, аны бер д? санга сукмыйлар иде. Ул безне? м?др?с?д? байтак еллар торды, аны? ипт?шл?рене? д?р??? ??м урыннары югары ашты ис? д?, аны? урыны мич буеннан к?чм?де. Ул ?зе д? бик югарылыкны тел?ми иде бугай. Аны ??мм?се кимсет?л?р, яратмыйлар, ??берлил?р, тел?г?нч? мыскыллыйлар, исеме бел?н д?шмич?, башы зурлыктан «Тубал» дип кен? й?рт?л?р иде.
Бу Тубал тыштан караганда бик гади, бик сад?, бераз тилемс?р?к кебек к?ренс? д?, аны? эченд? тышына башка булган бер д?нья бар шикелле тоела, к?зенд? кайбер вакыт куркыныч гал?м?тл?р ялтырап кит? иде. ??м н?ти??д? шундый бер хал?т а?лашылды да.
