скачать книгу бесплатно
Бу ми?а шундый авыр ??м яман булды. Мин т?немд? янып торган бер утны? с?н?ен, эчемне? ту?ганын тою кебек бер хал?тк? килдем.
Д?ртсез ??м калтырап, икенче ?имне куйдым да я?адан салдым.
Кармак суга т?ш? бел?н, эчемд?ге у?айсызлык тагы басылды. Мин, тагы элект?геч? кызма бел?н камышыма к?з тег?п, зур да, матур да булган балыклар к?т? башладым.
Астан гына алмыйлар мик?н дип, ипт?шл?рг? к?з салам, юклыгын белг?ч, к??ел азрак тынычлана иде.
Ах… булмады.
Ипт?шл?рд?н берсе, ялтыратып, яр башына атты. Ниндие тагын! Кармакка бик сир?к каба торган бик зур, бик матур кызылканат балыкны? ялтырап яр башына атылуы бел?н, ??мм?без кармакларны ташладык та шул б?хетле ипт?шебез янына килдек.
Ул, су кырыена ?л?нг? т?шк?н балыкны? ?стен? егылып, тотарга маташа. ?зе бизг?к кебек калтырый, кабалана иде, аны? балыгын к?р? бел?н, барыбызны? да эчен? х?ср?т уты кабынып, шул балыкны? ?зебезг? эл?км?вен? эчт?н к?ендек. Минем к??елем? «Мин балык булсам, гел?н ми?а гына кабар идем!» диг?н бер уй килде. Бу шундый турыларда минем башыма ??рвакыт килг?ли иде.
Эчт?н кызыксак та, тыштан белдерм?дек, берн?рс? д? ?йт? д? алмадык, тик эчке ?рн?л?ребез бел?н:
– Ну, малай, Апрай! Башлап син алды?, кул арты? авыр булса, бирербез кир?ге?не! – диешеп, я?адан кармакларыбызга килдек.
Теге малай, яшь, ?йр?нм?г?н булганга, балыгын ?аман урнаштырмаган, к?зен ала алмый кызыгып, уйнатып тора иде.
Мен? бервакыт шалт-шолт итк?н бер тавыш ишетелде.
Карасак, малаебызны? й?зе агарган, ике кулын тыгып, су читен бутап ята: ай бичаракай, балыгын ычкындырган… В?сс?лам!
Г?на?ны яшерер х?л юк, тыштан: «Ну со?, зур иде, ?й, берк?н Ша?и картны? н?р?т? бел?н алган чуртаны чаклы бар иде!» – диешс?к т?, эчебезд?н шатландык.
Икенче балыкны мин алдым. Л?кин и? кечкен? ??м и? кадерсез бер яман б?рде иде. Ипт?шл?р ??мм?се беравыздан:
– Карагыз ?ле, Салихка ч?нч? бармактан да зур бер балык капкан! – дип к?лештел?р.
?итм?с? тагы, бер явызы:
– Ну, Салих, батыр ик?нсе?, ничек тартып чыгара алды? шундый зур балыкны!?– дип м?сх?р? кылды.
Мин эчемн?н янсам да, тыштан сер бирм?дем:
– ?, алаймыни?.. К?зегез кызамыни?.. Сезг? ул да юк бит ?ле! – дидем.
3
Башлап алучыны? кул арты яман булмады, килг?н бушка китм?де, ??мм?без д? диярлек балыклар тотып, арада кармакка бик сир?к туры кил? торган зур алабугалар, ш?к?л?р, шамбы, карабалык кебекл?р д? бар иде. Шулай булса да, ипт?шл?рд?н кайбер??л?ре, моны? бел?н ген? кан?гатьл?нмич?, Юныс картны? к?лг? салган мурдасыннан бернич? чуртан да урладылар.
К?лд?н китми каптыруыбыз бернич? с?гать д?вам итте. Тоташтан кармак саклап утыруыбыз бераз ялыктыра да башлаган иде. Кармакларыбызны зур балыклар гына кабарлык итеп тир?н?йттек т? тау башына менеп киттек. Анда безне? ?чен бернич? т?рле юаныч бар иде. Кош ояларын, йомран ?нн?рен карадык. Еланнар эзл?дек, катканрак булса да, юалар, я?а гына чыга башлаган балтырган к?пш?л?ре ашап, со?ра у?ым ягына какыга чыктык.
Алып килг?н икм?кл?р бар иде, аны ашадык. Тирл??не басу ?чен коенып алдык. К?н эссе, ?ава кызу иде. Йомшак в? ?ылы суда бик р?х?т булып калды. Инде башка кызыклар бетк?н иде, тау буенда ки?, юка ташлар ?ыйнадык та дулкынсыз к?л ?стенн?н «си?а нич? ?п?й кир?к?» дип атыша башладык. Л?кин мин, мо?а оста булмаганга, артык кызыгын тапмадым.
Шулай итеп, ??йне? озын к?не безг?, бигр?к т? ми?а, бер д? тоелмый, б?йр?м кебек к??елле ?теп китте. Кояш т?б?н?йде, к?н кичекте, ?ава к?ндезгед?н ?лл? нич? д?р??? йомшарып, эчеп туйгысыз бер х?лг? килде. ?стебезг? карап торган карт урманны? ки? яфракларыннан, икенче яктагы у?ымнардан чыккан дымлы ?ава ч?ч?к исл?ре бел?н берг? кушылып, борынга тоелырлык м?рт?б?д? булган бер т?м а?кый иде. Бу ?зен? башка бер р?х?тлек бир? иде.
Ипт?шл?рд? ялыкканлык сизел? башлады. Малайлар, авыл ягына карангалап, ?илк?л?рен кашыйлар. ?лл? нид?н, бик ?к кызык тапмаган Гали атлы бер ипт?шебез:
– Кич т? булып кил?, кайтырга кир?к инде, малайлар, – диде.
К?бебез моны? с?зен ку?тл?дек.
Тик ?лл? нинди бер к?ч бел?н малайларны буйсындыра торган Тимерк?й бел?н Апрай гына каршы т?штел?р. Алар ??рвакыт тиск?рел?нерг? ярата. ?ле д? кечек башларыннан, ?лл? нинди с?зл?р чыгарып, телл?рен? салыштылар:
– Н?къ кабар чак ?итк?ч кен? кайту була диме?! Кичк? таба балык бик каба ул!.. Ч?нки… ф?л?н… т?г?н! – дип, кире тордылар.
Ирт? кайтсалар, аларны эшк? кушачаклар, шуны? ?чен алар булган чаклы со?га калырга тырышалар ик?н. Без барыбыз да кайтуны тел?с?к т?, ?и?? алмадык, тагы каптыра башладык… Л?кин баягы д?рт бетк?н, к??ел с?нг?н иде. Кармакка к?п карамыйча, ?илк?л?рне кашып яис? балык санап маташа идек.
Кояш баешы ягыннан кара куе болыт чыгуы безне тагы борчый башлады. Т?рле яктан кайтуны кайгырта башладылар. Бая ук кайтырга омтылган Гали:
– Яхшы чакта кайтып калыйк, малайлар, инеш ягыннан кап-кара болыт та к?т?релде, – дип с?йл?н? башлады. Башкалар да:
– Кайтыйк, малайлар, кайтыйк, – дип, моны ку?тл?дел?р.
Л?кин теге тиск?рел?рне ?и?еп булмый, алар ?аман:
– Я?гыр килс? ни була ди… Тоз т?гелсе?дер ?ле, эрем?ссе?! ?йд? ашы? суынмыйдыр! – дип, кире суга бирдел?р.
Болыт тизлек бел?н зурайды. Тагы ныграк калыная да, карала да т?шеп, безг? якыная бара иде: ?ил чыгуы а?а тагы зур ку?т булды.
Башта кояш баешыннан гына чыккан болыт тиз арада ки??йде: катлаулы-катлаулы булып, безг? таба ишелеп килг?нд?й агып, бернич? минут эченд? к?к й?зен каплап алды.
?ил к?ч?йде. Шуны? бел?н берг? к?лне? й?зе, берд?нбер ?зг?реп, тын в? шома х?ленн?н каты в? ку?тле дулкынга ?йл?нде, ?лл? нинди шомлы тавыш бел?н шаулый, к?кк? таба куркыныч р?вешт? омтылган кебек тоела башлады.
Кояш болыт эченд? югалып, ак в? якты д?нья берьюлы кара?гы, к??елсез х?лг? керде. Болар ?стен? тау-таш ?имерг?нд?й булып, к?к к?кри, бер минутта б?тен д?ньяны утка чолгардай к?ренг?н коточкыч яшен яшьни башлады. Ни дип т? ?йт? м?мкин булмаган бер курку, каушау эчен? чумдыра иде. Аяз матур к?нне? кин?т коточкыч кара?гы бер к?ренешк? ?йл?неп, ?ил-давыл, яшенн?рне? кузгалуы теге тиск?ре ипт?шл?ребезне д? яхшы ук каушатты булса кир?к. Алар инде х?зер ?зл?ре: «Й?, сыерланмагыз, тизр?к булыгыз. Тизр?к чабыйк!» – дип кыстарга тотындылар.
Без барыбыз да балалар булып, мондый яшенле я?гырлардан куркып гад?тл?нг?нг?, бер кулга кармакны, икенчесен? ?епк? тезг?н балыкларны тоттык та к?л буйлап чаба башладык. К?лне? аргы башында булдыгыбыздан, авылга кайту ?чен бер чакрым озынлыгындагы к?л буе бел?н барып, теге куркыныч камышны ?т? лазем иде.
?ил тагы к?ч?йде. Дулкыннар тагы ш?б?еп, кара?гы к?л ?лл? нинди бер тавыш бел?н улый, б?тен к?л к?кк? таба сикереп, ?лл? нинди яман итеп шаулый, ямьсез т?с бир? иде. Бая к?зне ала алмыйча караган к?л х?зер, к?з т?шс?, ?анны ту?дырып ?иб?р? иде.
К?к й?зенд?ге болыт катлавы ?аман арта, ?аман калыная, куе томанлы кара?гылык кушыла бара, яшен, к?к к?кр?? баягыдан да яман р?вешк? кер?, шулар бары ?ыелып, ?аны?ны бармак очына китерерд?й була. ?сте?? тау-таш ишелеп кил? д?, шул минутта яшен, башы?а тиеп, б?тен г??д??не яндырып ташлар кебек тоела иде.
Шулар ?стен? ?зебезне? теге куркыныч камышка якынлашуыбыз безне? куркуны тагы ме? кат арттырып ?иб?р? иде.
?итм?с? тагы, бая гына: «Тоз т?гелдерсе?, эрем?ссе?!» – дип батырайган тиск?- ре малайларны? беренчесе, безд?н д? артык каушап, ?лл? нинди куркынычлар хакында тукый башлады:
– Тизр?к чабыйк, малайлар, тизр?к… ул-бу булганчы, мен? бу камышлыкны чыгып калыйк. Минем абзый бу камышлык эченд? ажда?а к?рг?н. Ул ?ил-давыл, болыт бел?н к?т?рел?, имеш, ди. Шу?а очрый к?рмик!.. – ди.
Ажда?а… ажда?а!.. Ух… нинди коточкыч н?рс?! Моны? исемен ген? ишет? бел?н, минем куркуым ?лл? нич? кат артып кит?. Бу мин уйлый ала торган н?рс?л?рне? и? усалы, и? явызы ??м и? коточкычы иде. ?енн?н, албасты, су анасыннан, упкыннан бигр?к мин шу?ардан курка идем. Аны? ?зен к?р? т?гел, хакында с?йл?г?н ?киятл?рне ты?лаган чакта да, к?з алдыма ?лл? нинди явыз, куркыныч сыйфатлар килеп, т?нн?рем чымырдап кит?, кая булса да сыенырга бер урын эзли башлый идем. Бу чакта авылыбызны? т?мле, килешле итеп ?кият с?йл?? бел?н даны чыккан Ф?хрине? с?йл?г?нн?ре, и? элек ишет?ем булганга, ?ле д? исемн?н чыкмый: «Тауларда й?ри торган туз башлы кечкен? еланнар бармы, – ?н? шулар, й?з яш?с?, ажда?ага ?йл?н?дер, ди. Шуны? ?чен аны к?рг?н берен ?тер? барырга кир?к, ди. Аны? ?чен бер д? г?на? булмый, ди. ?г?р инде аны ?терм?с?л?р, й?зг? ?ит? д?, ди, ажда?а бу- ла, ди.
Ул камышлы ??м кеше кер? алмый торган к?терлекл?рд?[2 - К?терлек – сазламык.] була, ди. Аны минем бабам к?рг?н: буе унбиш колач, калынлыгы ат чикле, ди. Шундый батыр, ди, сулышы-теше бел?н зур ?гезл?рне ерактан суырып аладыр, ди. Ул шул камышта ята бир?, ди. ?г?р д? тир?-якка зыяны булмаса, ята да ята, ди. Зыян ит? башласа, маллар, ад?мн?р, хайваннар алса, болыт килеп, ?ил-давыл бел?н к?т?реп кит?, ди.
Шуннан алып кит?, кит?, кит? ик?н д?, ди, ?иде ди?гезне, ?итмеш д?рьяны чыгып, Каф тауларына алып барып, гел еланнар, ажда?алар гына кайнап, ыжгырып ята торган бер т?псез м?мер??г?[3 - М?мер?? – тау тишеге.] ташлыйдыр, ди. Моннан к?т?рг?н чакта ажда?а каршы торырга тели ик?н, ди. Ф?решт? аны тимер чылбырлар бел?н авызлыклаган булганга, ай-ваена карамыйча тарта бир?, ажда?а тир?-яктагы зур агачларга, ташлар- га урала ик?н, ди. Л?кин ф?решт? аны калдырмый, шунлыктан карт агачлар тамырлары бел?н ?зелеп чыгалар, ташлар к?ч?л?р, ди.
?г?р д? ажда?а тир?-якка зыян тидерм?с?, ме?г?ч? яши ик?н д?, ди, аннан ары юха еланга ?йл?н? ик?н, ди. Юха булгач, ул ?ен, п?ри кебек булып, т?рле сыйфатларга кер? ала, имеш, ди… Элг?ре безне? авылда бер карт булган. Берзаман шул карт яшенле к?нд? урманнан кайтып кил? ик?н, ди. Юлда япь-яшь бер кыз очрап: «Абзыкаем, мине ген? арба?а утыртсана!» – дип ялына башлаган, имеш, ди. Бабай кызганып утырткан, ди. Мен? аты гыжлый башлаган, манма суга т?шк?н, ди. Бераздан со? теге кыз: «Ту?ам, ту?ам, куены?а алсана», – дип ?йт?дер, ди. Бабай алган, кыз тагы, елый башлап: «Авызы?а кертс?н?», – ди башлаган. Шул чакта яман тавыш бел?н к?к к?кр?п, яшен яшьн?п ?иб?рг?н д?, ди, кызны яшен ташы атып, шул ?ирд? юк итк?н, ди. Мен? бу да чын кыз булмаган, юха елан булган, ди. Теге картны? авызына керг?н булса, аны да яшен суккан булыр иде, ди. Яшен ул м?селман кешег? тимидер, ди, тик шундый ?ен, иблисне атам дип, ялгыш кына эл?г?дер, ди…»
Ажда?аны? к?т?рел?е хакындагы хик?ял?р тагы к?бр?к булып, ?земч?, алдау ихтималлары булмаган ад?мн?р, урынын, к?нен ?йтеп, ?з к?зл?ре бел?н к?рг?нлекл?рен, нинди атлар, ад?мн?рне эл?ктереп алып, егермеш?р чакрым читк? тетеп ташлаганын с?йлил?р иде.
??м ышанмау да м?мкин т?гел: алар ажда?аны? калын койрыгына, аны? тир?-яктагы калын агачларга уралуына чаклы б?ян ит?л?р иде.
Болар ?стен? бик бала чагымда ?нине? ит?ген? ятып, йокы аралаш ты?лаган м?с?лл?р, х?зр?ти Галине? авызыннан утлар ч?чеп торган кырыгар башлы ажда?аларны кыруы хакында хик?ял?р д? хисапсыз к?п иде. Шуларны? барысы ?ыелып, ми?а шундый хал?т ясаганнар иде, «ажда?а» диг?н с?зл?рне ишет? бел?н, к?з алдына ?лл? нинди коточкыч бер сур?т килеп баса иде.
Теге ипт?шне? «бу камышлыкта ажда?а… ?ил-давыл к?т?рел?» кебек с?зл?рен ишетк?ч т?, шул коточыргыч сур?т тагы килеп, шулх?тле курыктым, гомеремд? ?ичбер вакыт ул чаклы курыкканымны белмим: башым гел яман сур?тл?р бел?н ген? тулып, х?зер каршыма ун башлы, табактай к?зле, тау кебек зур ажда?а килеп чыгар да минуты бел?н мине йотар шикелле тоя башладым.
?ил-давыл ?аман к?ч?я, тау-таш ?имерелг?нд?й булып, к?к к?кр?ве ?аман арта бара, ку?тл?н?, яшен ?аман ялтырый, к?л ачулы дулкыннары бел?н к?кк? сикер?, д?ньяны? каралыгы, кара?гылыгы ?аман арта бир? иде. Без ис? ?ле ?аман да теге шомлы камышны чыгып ?итк?небез юк иде. Мин инде ?земне югалта башладым.
Камышка якынайган саен, аны? хакында с?йл?нг?н куркынычлар аякланып каршыма чыгар кебек тоелу к?ч?я бара, к?зем ?л?е-м?л?е килеп, зи?енем ят, куркыныч бер гал?мг? кереп югала тора иде.
Мен? артык яман ?ирен? якынлашабыз, ух… й?р?гем урыныннан чыга… Шул чакта гына минем алдымда бик к?чле ?ерм? кузгалды, ??м шул ук с?гатьт? к?кт?н бик калын болыт шул ?ирг? сузылгандай булды, шул ук минутта колагыма «шши…» итк?н бер тавыш ишетелеп, б?р?н?д?й бер н?рс?, камышларны ярып, ми?а таба килг?н сыман тоелды.
Ни эшл?г?н, ни булганны белмим… Й?р?гем ярыла, ?аным чыга…
Теге б?р?н? кебек н?рс?не? югары таба к?т?релг?нд?й ??м шул ыжгыруда, н?къ халык ?йтк?нч?, бер ?йбер т?рле якка тартылып, сугылып торгандай булды. Шуннан со? ни булганын ачык белмим, тик ?ан ачуым бел?н:
– ?ни… ?ти… ажда?а бар, ажда?а ята! – дип кычкырып ?иб?р?емне, со?ра к?з алдым кара?гыланып, башым ?ирг? тиг?нен, д?ньяны? асты ?ск? килг?нд?й ?йл?н?ен аз гына х?терлим…
4
Шул х?лд? байтак вакыт кичк?н. Мин, исем ?ыеп, к?земне ачу бел?н, и? элек ?нине к?рдем: аны? к?зл?ре яшьле ??м кызарган, й?зе к?лд?й ак ??м тир?н бер борчулы иде. Янында тагын бернич? кеше бар иде. Шулар эченн?н рус т?сле бер ад?м ми?а ?лл? н?рс? эчертте д?, башларын селки-селки: «Хыялдан нинди б?лал?р туа бит», – диде.
Д?нья ??в?лгеч? матур, таулар, кырлар, урманнар элеккеч? яшел, сандугачлар ?аман ?злексез сайрамакталар иде.
Мин д? озак ятмадым, аякка басып, тагын уйнарга чаптым.
С?ю – с?гад?т[4 - С?гад?т – б?хет.]
(Карт шагыйрьне? т?эссораты) (Хик?я)
1
Табигать тына. Кызу, тынгысыз ??м шау-шулы к?н ?теп, аны? артыннан язны? со? к?нн?ренд? ген? була торган йомшак, р?х?т ??м тын кич? кил?. Мин, ?ебезне? бакчага караган т?р?з?се аркылы зур к?л артына батып барган олуг кояшка карап, хыялга батам.
Хыялларым тир?н, аны? тудырган уйлары авыр ??м борчулы.
Уйлыйм да, исем кит?. Мин яшь чагымда «Киг?н кием ничек туза, яшь гомер шулай уза» диг?н ?ырны бик ярата, ирексез ?к шуны авызымнан салмый й?ри идем. Шул ?ырны? чын м?гън?се мен? х?зер беленде. Вакыйган[5 - Вакыйган – чыннан да.], киг?н кием ничек тузса, яшь гомер д? шулай уза ик?н. Моны х?зер ачык сиз?м.
Гомеремне? ?анлы, ?метле д?вере кичк?н. Х?яттан[6 - Х?ят – тормыш.] ала алган н?рс? в? нигъм?тл?р алынып, инде артык эш к?т?рг? ?ай калмаган. Инде тормыштан я?а байлык, я?а ку?т алырга т?гел, мо?арчы алганнарны бир? башларга, ?кренл?п тузарга, с?телерг? вакыт килг?н. Ма?гайда эре-эре ?ыерчыклар бар. К?зд? яшь заманга хас булган ялкын в? ку?тт?н ?с?р д? калмаган. Сакалга чал кереп, буемны? т?злеге д? югала башлаган, дил?р.
Й?р?кне? ашкынуына ??м ?земд?ге ку?т, д?рт в? гайр?тк? чыдый алмый, б?тен д?ньяны м?сх?р? ит?рг? й?рг?н чакларымда алынган р?семн?рем к?з алдымда тора. Аларга караса?, шашып каласы?: «Шулай ук тиз ?ттемени бу гомер?» – дисе?. Ч?нки ул р?семд?ге «Риза б?к» дип й?ртелг?н гаярь егет бел?н х?зерге Риза арасында бер агачны? май ахырында б?тен тир?-ягына ямь в? х?ят биреп утырган чагы бел?н к?з к?не актык яфракларын коярга ?зерл?нг?н заманы арасындагы чикле ?к аерма бар.
Ачык тоямын ки: мин х?зер х?яттан в? андагы хадис?л?рд?н[7 - Хадис? – я?алык.] сизен? алу заманыны? со? елларындамын. Гомерне? ?илле-давыллы ??м туктаусыз дулкынлы чагы ?теп, акрын, гел берт?сле ??м тынычлык с?яр д?вере кереп кил?.
Батып, югалып барган кояш, ми?а бу х?лне ачык хис кылдырып, ерак ??м тир?н уйга алып кит?.
Мен? бакча. Мен? бер ягы сары алтын т?сен? манылган зур к?л. ?н? шул зур к?лне? аргы ягына батып барган газ?м?тле[8 - Газ?м?тле – б?ек.] кояш. Б?тен табигать тын. Бу тынлыкта, бер яктан, р?х?т в? серле т?нне каршыларга ?зерлек сизелс? д?, икенче яктан, олуг кояшны? батып баруыннан т?эсир итк?нлек т? тоела.
Мин д? м?т??ссирмен[9 - М?т??ссир – т?эсирл?ндем.], л?кин минем т?эсирем икенче яктан. Мин х?ятымны шул кояшка охшатам. Мен?, дим, ничек: ирт?н, т?нне? кара?гылыгын ярып, кояш чыга. ?ир в? анда булган ??мм? н?рс? ?зене? х?ятын аннан ала. ?ирд?ге ??мм? алмашынулар – ??рбер табигый эшл?р тик аны? т?эсирен? ген? табигъ[10 - Табигъ – буйсынулы.]. Ул башта т?б?н, ерак ??м аз ку?тле булып, ?ылысы, т?эсире д? уртарак була. Л?кин ул х?лд? калмый: ул акрын, ?мма туктаусыз р?вешт? ерак в? югары к?кк? карап юл тота – ни?аясез ф?заны?[11 - Ни?аясез ф?за – чиксез бушлык, к?к й?зе.] и? гали[12 - Гали – биек.] ноктасына, т?шлекк? туры тек?п, м?т?к?ббиран?[13 - М?т?к?ббиран? – горур, масаюлы.] бара башлый. ?тк?н ??рбер минут аны? урынын югарылата, ку?т в? матурлыгын арттыра бара. Ни?аять, ул ?зене? к?з текк?н ноктасына барып иреш? д?, аннан м?т?к?ббиран? бер сыйфат бел?н д?ньяга карап, б?тен табигатьне утына, яктысына к?м? – яндыра, к?йдер? ??м нурландыра. Бу вакыт ??ркем, ??рн?рс? бер ген? минутка да аны х?теренн?н чыгара алмый, аны? ?зенн?н башка ?ичкемне танымаслык ку?т в? к?мале[14 - К?маль – камиллек.] ??ркемн?н т?сдикъ иттерел?[15 - Т?сдикъ ит? – раслау, тану.].
Л?кин бу х?л м??ге т?гел. Ул, ул олуг кояш, ирексез в? тел?м?ст?н т?б?нг? таба й?з тота. Ни?аясез югары урыныннан к?чеп, ку?тен кимет? башлый. ?тк?н ??рбер минут аны? бу т?б?н?юенд? аерым бер хезм?т к?рс?т?. Шулай итеп, аны? урыны т?б?н?я, ку?т в? м?гън?се азая-азая, бет?рг? таба бара. Аны? т?шлегенд? ку?т в? кибер[16 - Кибер – олылык, горурлык.] зур, чыгыш в? батышында матурлык, л?таф?т[17 - Л?таф?т – г?з?ллек, матурлык.] ни?аясез, л?кин бу матурлык, бу л?таф?тне т?къдир ит?чел?р аз. Шунлыктан аны бата, югала, дил?р, ??м ул шулай ?тк?н бер минутта т?б?н?я, ку?тсезл?н? барып, ни?аять, б?тенл?й югала – юк була, бет?…
Минем х?ятым да, дим, шулай. Мин ?зем д?, дим, шулай булдым. Д?ньяга аяк баскан к?немн?н башлап, акрын, л?кин туктаусыз р?вешт? алга ??м югары атлый башладым. ?тк?н ??рбер минут мине к?т?р?, ку?темне, урынымны югары ашыра бара иде. Ни?аять, табигатем булдыра алган к?мал?тне? чиген?, и? югары ноктасына – егетлегемне? со? к?нен? ирештем д? шуннан ?зем ачык сизмич? ?к т?б?н кит?, х?яттан еллар буенча алган н?рс?л?ремне акрынлап бир?, с?тел? башладым. Тау ба- шыннан йомшак ком бел?н берг? акрын гына ишелеп барган малай кебек, мин д? сизелм?слек, л?кин туктаусыз р?вешт? т?б?нг? – ?лемг? таба агып барам. ?крен ген? бетерен?м, с?тел?м. Узган ??рбер минут мине т?б?нг?р?к тарта, аскарак баса. Мо?арчы белм?мешк? салынырга тырышсам да, инде булдыра алмыйм, ?йт?м: х?зер минем х?ятымны? к?маль в? ку?те со? ноктасына ирешеп, гомерне? кыймм?тле д?веренн?н авыша башлаган, т?шлегемн?н т?б?нг?, кара т?н эчен? таба баерга юл тоткан чагым.
?т?р еллар. Мин д?, х?ят к?генн?н югалып, ?лемне? кара?гы кич?се артына ба- тармын, югалырмын. Л?кин нинди зур аерма: мин ?лем артына м??гег?, кабаттан х?ят к?ген? ?ичбер килм?ск? батам. ? б?хетле кояш алай т?гел: ул чыга, к?т?рел?, бата, югала, ?мма м??гег? т?гел, та?да ян? чыкмак, д?хи д? ерак к?кне? и? гали ноктасына ирешеп, табигатьк? ?зене? олуглыгын белдерм?к, ку?т в? матурлыгы бел?н ад?мне ?зе?? табындырмак ?чен ген? бата. Ул – туктаусыз; б?лки, м??ге д? шулай ?йл?нер.
?мма мин, ?мма без бет?без д? м??ге кайтмыйбыз, ?б?дия[18 - ?б?дия – м??гелек.] ?лемне? шул томаны, шул кара?гылыгы эченд? югалып, онытылып калабыз…
Уем, шул ?ирг? ?итк?ч, ?зене? табигый агымын ?уя. Рухымны авыр, тын, л?кин бик ф?гъгаль[19 - Ф?гъгаль – к?чле, ку?тле.] бер изтираб[20 - Изтираб – борчылу, дулкынлану.] ала. К?з алдыма х?зергед?н, ?тк?н в? кил?ч?кт?н, буталып, кис?кл?неп, чуалчык к?ренешл?р кил?. Мин шулар эченд? хыялымны байтак ?вар? кылып[21 - ?вар? кылу – хыялны ?иг?, артык мавыгып хыяллану.] талдыргач, мием авырып, рухым ку?тен азайткач, табигый юл буенча, ?тк?н гомерне? т?рле к?ренешл?ре хыялымда г??д?л?неп к?рен? башлый. Анда матурлык та, ямьсезлек т? бар.
?тк?н х?ятымны ачык к?з алдыма китерс?м, ике х?л ярылып ята: берсе – ни?аясе булмаган ?мет, икенчесе – шул ?метне? бертуктаусыз ?имерел?, юкка чыга баруы.
Мин х?зер, яшь й?р?кне? ?метк? ни д?р???д? бай булганлыгын к?реп, шашып калам.
Бигр?к шунысы га??п: шул ?метл?р атлаган саен кырыла бара, л?кин бетми; яшь рух бетк?н ??рбер ?мет урынына я?адан-я?а ??м ??рберсе ни?аясез матурлык в? нур бел?н тулган ?метл?р тудыра тора. Х?зер ачык бел?м: аны? и? зур хозуры, п?йгамб?ре д? шул булган ик?н. Шул ?метл?р ??мм?се ?илг? корылган. Шу?а к?р? ?зл?ре х?ят юлында бик к?п ялгышлыклар тудырганнар. Гомерне? ?стенн?н кичеп чыккач, арты?а ?йл?неп караса?, барын а?лыйсы?: «Ай… ул гомер кабат кайтса, мин шул т?шлегем? я?адан менс?м, нинди итеп яш?р идем!» – дисе?. Л?кин ?кен?д?н ни файда?!
Ул китк?н, бетк?н. Кайгыру й?р?к мае?ны гына ашый. Алды?да ?лем тора. Син, табигать кануныны? ку?тен? буйсынып, шуны? акрын гына кил?ен в?, бервакыт килеп ?итеп, тын в? кара?гы ?лемг? алып кит?ен к?теп торырга м??б?рсе?.
2
Мин – яшьт?н ?к ямь в? матурлык гашыйкы. Бу – минем бер кимчелегем. Мен? ?ле, уем к?з алдыма ?лемне китереп бастырганда да, хисем бел?н ?тк?н гомерд? булган к?ренешл?р арасында матурлык эзлим. Аларны? каюсы бигр?к ямьле в? каюсы матурлыкка бай булса, хыялым шу?а кадала, шуны зурайта, эшл?т? башлый. ?зем д? шуны сагынам.
Ярты ягы сары алтынга манылган зур к?лне? артына батып барган кояшка карап уйга чумганым х?лд?, к??елем ??рн?рс?д?н элек х?зерге тормышымда ямь в? матурлык азаюына кайгыра. Шул кайгы минем ?тк?н к?нн?рем эченд? к?мелг?н матур чакларны, ?чекк?н кебек, к?з алдыма китер?. ?зем д?, шу?а т?мам бирелеп, иске хатир? д?фт?рен актарган ад?м кебек, артта калган к?ренешл?рне актара башлыйм!
Шул озын гомерд? ахырдан сагынырлык н?рс? эшл?нг?н? ?тк?н эшл?рд?н каюсы артык м?сгудиятле[22 - М?сгудият – б?хет.] булып к?рен?? Шул с?альг? ?авап булып, хыялымда кичк?н х?ятны? т?рле кис?кл?ре, т?рле минутлар кил?. ??мм?се, ?анланып, каршыма килеп басалар. Аз-аз шатлыклар, б?хетл?р бар. ?земне чын м?сгуд санап, ахырдан ?кендерг?н эшл?р д? к?п.
Л?кин бер к?ренешк? ?ичберсе ?итеш? алмый. Бу шундый якты, шундый матур ??м м?сгудиятле ки, башка с?гад?тл?р гомер к?генд? ялтыраган бер?р йолдыз булсалар, бусы ?зене? зурлыгы, яктылыгы, к??ел каршындагы ку?те бел?н олуг кояшка охшый. Бу да – минем беренче м?х?бб?тем.
3
С?йл?яч?к с?зем ун?иде яшь тулып, я?а унсигезг? чыккан заманыма гаид[23 - Гаид – б?йл?нешле.].
Ад?м кайбер вакыт ?зене? кулларында ??м т?ненд? шундый бер ку?т сиз? ки, бар н?рс?не ватасы, ?имер?се, ?лл? нинди авыр ?йберл?р к?т?р?се яки ку?тле бер батыр бел?н биртенг?нче сугышасы кил? – ничек т? булса ?зе?д?ге ку?тне? тилерг?н бер чагы була.
Ул елларым гомеремне? шул хал?тк? охшаш бер д?вере иде.
Бу к?нге кебек ачык х?терлим: ул вакыт ?аным т?нем? сыеша алмый, ?земд?ге ку?тне кан?гатьл?ндерерлек ?ичбер эш в? иштигаль[24 - Иштигаль – ш?гыль, эш.] таба алмый идем. Нинди ген? эшк? тотынсам да, ул минем ку?темн?н т?б?н к?рен?, а?а караганда бик вак тоела иде.
Моны? ?стен? й?р?кне?, бик аз н?рс?д?н д? ?илкенеп, ку?тле сугарга ?зер булганлыгын, рух в? к??елне? ?ичбер н?рс? бел?н тапланмаган булганлыгын да кушарга кир?к.
Яшьлекне? бу д?верен ад?мне? х?ятында и? гали в? и? кыймм?т бер заманы дип хисаплыйлар.
Бу вакыт, ата-ана?а, ?зе?н?н зурларга ияреп эш кылына торган балалык чагыннан чыгып, ??р тугрыда ?з уем, ?з хисем бел?н ген? яш?рг? ??м б?тен д?ньяга ?з к?зе? бел?н карый башларга кир?к диг?н уй, си?а Т??ред?н килг?н ил?ам кебек, зи?ене?? кер? башлый.
Мин д? шулай булдым. Бу х?л ми?а зур бер к?шеф[25 - К?шеф – ачыш.] кебек булып, ?зе аерым л?зз?т бир?, х?ятны м?ст?кыл?[26 - М?ст?кыл? – тулысынча.] ?з кулы?а алган кебек бер хисне тудыра иде. Г?я д?нья в? табигатьне? я?а к?рке, матурлыгы, к?шеф ител? барып, мине м?фт?н ит?[27 - М?фт?н ит? – сокландыру.], г?я д?ньяда булган ??рбер эшт?, ??рбер н?рс?д? зур бер м?гън?, тир?н бер сер бар да, ул серл?рне мин к?шеф ит?рг? тиешле; ??м минд? г?я шундый ку?т бар, г?я мин ул к?шефне булдыра алам.
Г?я д?нья в? табигатьне? тир?н в? нечк? серл?ре эчен? куелган х?ятны? зур м?гън?се, б?ек ???мияте, ни?аясез матурлыгы ми?а я?а гына ачыла да, мин аны? ??рбер кис?генн?н аерым бер хозур, ки? бер с?гад?т к?зл?п, гомер юлында шатлана-шатлана алга ??м югарыга атлыйм.
Мен? шул чакта язмыш, х?ятымны артыграк биз?? ?чен булса кир?к, минем гомер юлыма X. атлы бер ф?решт?не чыгарып куя.
