скачать книгу бесплатно
– Voy xudoyim, voy zolim falak! – sochlarini yulib yig‘lar edi Ulug‘oy. – Bu yana qanday ko‘rgilik bo‘ldi! Ukam bechorani nega hadeb qiynayverishadi?!
Onalari yig‘laganini ko‘rib o‘g‘il-qizlari ham bo‘zlashar, Sergey tabibning dori-darmonlari bilan sal o‘ziga kelib, suyagi yengillashib qolgan yumshoqko‘ngil Xolbek ularni yupatgan bo‘lib:
– Hammasi xudodan, – deb qo‘yar edi, – dard bergan xudo shifosini ham beradi, sabr qilaylik, «sabrning tubi oltin», bu gapni mashoyihlar aytgan. Xudo xohlasa hammasi joyiga tushib ketadi…
Qovurg‘asi sinib, zaxa yegan joylari gazaklab, o‘ng tomoni qulog‘igacha tirsillab shishib ketgan Javlonqul kuyovining boshiga tushgan baxtsizlikni eshitib, avvaliga juda tutoqib ketdi. So‘ng o‘zini bosib:
– Onasi, juma bozor kuni sigirni sotamiz, – deb bir xo‘rsinib oldi, – aqcha bo‘lmasa kuyovingni qutqarib bo‘lmaydi.
Turmushning achchiq-chuchugini ko‘p tatib, boshidan ko‘p sho‘rishi g‘avg‘olarni kechirgan pahlavon Javlonqul zamonning zayiliga fahmi yetadigan bo‘lib qolgan. Odamlar xudodan ko‘ra ham pulga ko‘proq sig‘ina boshladilar. Boy-u batrak, to‘ra-yu hokim – hammasining og‘zidan «aqcha» degan sehrli so‘z tushmay qoldi. Buni Javlonqul har kuni, har joyda eshitadi…
– Rostdan ham kuyovingiz ot o‘g‘irlagan bo‘lsa-ya? – qo‘rqa-pisa so‘radi Bibiqiz xola.
– Unday dema, onasi, – xafa bo‘ldi Javlonqul,– kuyoving undaylardan emas. Hamdamboyning navbatdagi nayrangi bu.
– Shunday deysiz-u, lekin otasi, sigirni sotsak, qizlaringiz oqliqsiz qolishadi-ku!
– Xudo xohlasa bahorga borib, g‘unajining tug‘ib beradi.
– Nima ham derdim… – rozi bo‘ldi Bibiqiz xola. – O‘sha yetimchaga ham qiyin. Tovba qildim-ey, bu qanaqa ko‘rgilikki, erta-indin go‘shangaga kiradigan yigitni avaxta qilib o‘tirishsa-ya! El-u yurt nima deydi endi?
Hammadan ham Namozboyning do‘st-u tengqurlari: Sherniyoz, Eshbo‘ri, Jumanboy, Esergep, Usta Kamollar shoshib, dovdirab qolishdi. Aslida-ku, Namoz ularning yonini olaman deb, shu balolarga giriftor bo‘ldi, shunday ekan, bas, endi boyga qilinadigan haq da’vosini hozircha bir chekkaga qo‘yib turib, tuhmat balosiga qolgan begunoh do‘stlarini qutqarmoqlari darkor. Boy bilan sudlashish qochmas, inshoollo sudlashadilar ham. Kerak bo‘lsa Toshkentga, yarim poshsho huzurigacha ham borishadi. Haqlarini undirib olmaguncha qo‘yishmaydi, bu aniq. Ammo, hozir Namozboyni qutqarmoq hammasidan ham muhim bo‘lib qoldi. Ha, uni qutqarmaguncha, ko‘ngillari tinchimaydi endi.
Besh yigit Sherniyozning to‘sin-u vassalari tutundan qorayib ketgan torgina uyida to‘planib, shu xususda maslahat qilardilar.
– Qani, hammalaring cho‘kka tushinglar, – dedi nihoyat Sherniyoz suhbatga yakun yasab, – qasam ichamiz!
Besh og‘ayni qiblaga qarab cho‘kka tushishdi.
– Namozboyni qutqarmaguncha yegan nonimiz harom bo‘lsin, oblohu akbar! – barobariga yuzlariga fotiha tortishdi do‘stlar.
O‘sha kundan buyon yugurib, yelib yurishibdi. Bormagan joylari, uchrashmagan kimsalari qolmadi. Sherniyoz kechalab maslahat olgani Sergey tabibnikiga ham borib keldi. Tabib Namozning tuhmat bilan qamalganini eshitib jig‘ibiyroni chiqib o‘tirgan ekan:
– Xo‘sh, nima bo‘libdi! – dedi u battar tutoqib.
– Namozboy akamni qamab qo‘ydilar, deyapman! – hayron bo‘lib takrorladi Sherniyoz.
– Beshtasi qamaladi, o‘ntasi otiladi – ozodlik yo‘li shu, – dedi Sergey tabib. Keyin bir oz o‘zini bosib olgach, Namozni qutqarish uchun u ham o‘zicha harakat qilayotganini aytdi. Lekin, nima bo‘lganda ham uning ishi mirovoy sudyalar qo‘liga tushmasligi kerak. Hozir zamon chirsillab turibdi. Sibirga surgun qilib yuborishlari hech gap emas. Bu ishni poraxo‘r qozilar ko‘rgani ma’qul, deb maslahat berdi. Oxirida: mening uyimga kamroq kelinglar, kecha tintuv qilishdi, nimaiki gap bo‘lsa Namozning yetim ukalari orqali xabardor qilib turaman deb, qattiq iltimos qildi.
Bir xayollari Namoz yotgan avaxtaxonaga hujum qilib, eshigini sindirib, qutqarmoqchi ham bo‘ldilar. Ammo, bu rejaga shu avaxtaxonada ikki bora yotib chiqqan Esergep ko‘nmadi. Qo‘limizda qurol yo‘q, ostimizda ot yo‘q, pichoq bilan miltiqqa qarshi borib bo‘lmaydi.
Nihoyat, axtara-axtara bir yo‘lini topganday ham bo‘lishdi: Jumanpaxsakashning dahbedlik qarindoshi Mirza Qobilning qo‘ltig‘iga qo‘l solib ko‘rgan ekan, Mirza Qobil: «Qozi kalon kasalliklari tufayli, xudoga shukur, hamma yumushlar mening izmimda, agar ayblanuvchining qarindosh-urug‘lari besh ming tanga aqcha yig‘ib bersalar uch ming tangasini uchastka politseyiga in’om qilib, Namozboyni ozodlikka chiqarib yuborurmen, inshoollo so‘zim so‘z», deb qasam ichibdi.
Besh ming tanga, besh ming tanga-ya!! Avvaliga besh og‘ayni katta pulning daragini eshitib, birdan g‘azabga keldi. Lekin, na chora, do‘stni qutqarmoq darkor. Yozi bilan boyning qo‘rg‘onida mehnat qilgan Qo‘shqo‘rg‘on, O‘klon, jarqishloqlik usta- mardikorlar baholi qudrat besh-o‘n tangadan qilib, yig‘a boshladilar.
Nihoyat, yig‘ilgan aqchani olaxurjunga solib, og‘aynilari Mirza Qobilning huzuriga jo‘nashdi. O‘sha kuni mahkama qabulxonasida arzgo‘ylar-u da’vogarlar anchagina to‘planishgan edi. Ichkarida er-xotin janjaliga oid ish ko‘rilmoqda ekan. Mirza Qobil pak-pakana bo‘yiga hech yarashmaydigan katta salla o‘rab, bamisoli yomg‘irdan so‘ng bo‘liq yerda unib chiqqan qo‘ziqoringa o‘xshab o‘tirardi. Besh azamat xonaga birin-ketin kirib bordilar. Sherniyoz xurjunni Mirzaning oldiga qo‘ydi.
– Bu nimasi? – garchi gap nimadaligini bilib turgan bo‘lsa ham hech narsa payqamagandek so‘radi Mirza Qobil.
– So‘ragan narsangiz.
– Nima so‘ragan ekanman?
– Biz Namoz Pirimqul o‘g‘lining odamlarimiz.
– Ko‘rib turibman, xudoga shukur, ko‘zdan qolganim yo‘q.
– Besh ming tanga, ishonmasangiz sanab ko‘ring!
– Yo‘qoling bu yerdan! – ham qo‘rquv, ham jahl bilan dedi Mirza Qobil, – ko‘taring xurjun-xaltangizni! Betofuqlar, benomuslar!
– Axir, o‘zingiz…
– Xudoga shukur, men hali imonimni yutganimcha yo‘q.
– Jumanboy orqali ayttirib yuborgan ekansiz-ku!
– Chiqingiz bu yerdan, – shunday deb Mirza Qobil besh og‘aynini galma-galdan ko‘kragidan itarib, naq darvozagacha surib bordi. O‘sha yerga yetganda, to‘satdan past va yumshoq ovoz bilan: «Kechqurun uyga olib boringlar», deb shivirladi va orqasiga qaytayotganida o‘tirganlarga eshittirib dedi:
– Betovfiqlar, meni poraxo‘r deb o‘ylashganga o‘xshaydi!
Mirza kechqurun Sherniyoz bilan Jumanboyni o‘z inisidek iltifot bilan kutib oldi. Bir cho‘qim osh damlatgan ekan, qo‘yarda-qo‘ymay birga baham ko‘rdilar.
– Xudo xohlasa, bir haftaga qolmay Namozboyni hibsdan chiqarib yuboraman, – deb qo‘ydi mehmonlarni kuzatayotganda.
X bob
BIR BOSHGA BIR O‘LIM
Namoz Pirimqul o‘g‘lining ishi mirovoy sudyalar qo‘liga o‘tguncha nomiga bo‘lsa ham qozilik sudida ko‘rib chiqilishi kerak edi. Tartib shunday. Namoz: «Ha, otlarni o‘g‘irlaganman», degan so‘zni aytsa bas, qolganini bo‘lis hokimining o‘zi to‘g‘rilaydi. Shuning uchun ham Mirza Qobil ishni tezlashtirishga oshiqadi. Marhamatli Hamdamboyning quruq qo‘ymasligiga aqli yetib turibdi. Ha, nomigagina Namozni so‘roq qilyapti u. Bari bir, uning bo‘yniga bir narsa qo‘yish qiyin. Lekin, kim biladi deysiz, joniga tegib «ha, o‘g‘irlaganman, bor bilganingni qil», deb yuborishi ham hech gap emas-ku, axir.
– Xo‘sh, Namozboy Pirimqul o‘g‘li, shunday qilib, ot o‘g‘irlashda ishtirok etgan sheriklaringizni aytmaysizmi? – so‘raydi Mirza Qobil.
Namoz, taomilga ko‘ra, cho‘kka tushib, ikki qo‘lini tizzasiga uzatib o‘tiribdi. Yuzi, peshonasidagi hokimning qamchisidan qolgan yara shishib, gazaklab ketgan. Har lo‘qillaganda joni uzilgudek bir ahvolga tushadi Namoz.
Uni kecha yana kaltaklashdi. Mirza Hamidning o‘zi urdi yana! Opasi Ulug‘oy bilan jiyani Omon ertalab ko‘rgani kelib, uchrashuvga ruxsat bo‘lmagach, keltirgan taomlarini tashlab ketishgandi. Namoz ochiqib turgan bo‘lsa ham tovoqdagi oshga qo‘l urgisi kelmay: «Bechora opaginam, tuni bilan uxlamay non yopibdi, osh damlabdi…» – deya iztirobli o‘ylar og‘ushida xo‘rsinib-xo‘rsinib o‘tirgandi.
Avaxtaxonaning og‘ir eshigi g‘ijillab ochildi. Soqchining tanish ovozi eshitildi:
– Xo‘sh, Namozboy, yaxshi yotib turdingizmi?
– Ha, xuddi onamning qornida yotgandek.
Bu soqchi, negadir, boshqalariga nisbatan Namozboyga mehribonroq, dag‘allik qilmaydi, so‘roqqa olib chiqayotganda yelkasiga qo‘ndoq bilan turtmaydi.
– Men aytgandek qilib, kalima o‘girdingizmi?– yana so‘radi soqchi.
– Bilganimcha o‘girdim.
– Yaxshi qilibsiz, inim. «Kalimai shahodat»ni ming bor takrorlagan kishining dili ravshan bo‘ladi. G‘urbatni unutadi. Yusuf payg‘ambar ham zindonda yotganlarida shu kalimani aytib jon saqlagan ekanlar…
Namozning qo‘liga, odatdagidek, kishan urib ikki navkar qurshovida hokimning mahkamasiga olib kirdilar… Qiziq, hokim nega chaqirtirdi ekan uni?.. Mirza Hamid, Hamdamboy, Mixail to‘ra uchovlari o‘tirishibdi. Kattaqo‘rg‘on qamoqxonasi haqida gap ketyapti. Hamdamboy, negadir, masxaraomuz kulib-kulib ham qo‘yapti. «Ehtimol, boy menga nohaq tuhmat qilgani uchun vijdoni azobda qolib, uzr aytgani kelgandir. Axir nima bo‘lgandayam musulmon-ku, – ko‘nglidan o‘ta boshladi Namozning. – Qiziq, nahotki «Kalimai shahodat» uning ruhiga ta’sir etgan bo‘lsa? Demak, soqchi haq ekan-da, kalima mushkulni oson qilarkan-da…»
– Nega tik turibsan? – to‘satdan Namozga yuzlandi Hamdamboy.
Namoz, boy yaxshi niyatidan aynab qolmasin, deb bazo‘r jilmayib, yumshoq ohangda dedi:
– O‘tirishga ruxsat bo‘lmadi-ku, Boybuva?
– Tiz cho‘k, it emgan isyonchi!
«It emgan» degan ibora Namozning miyasiga bigizdek sanchildi, etlari zirqirab ketdi. «O‘zing it emgansan, o‘zing tuhmatchisan» demoqchi ham bo‘ldi-yu, lekin boyning marhamatidan hamon umidvor bo‘lgani uchun o‘zini bosib:
– Haqorat qilmang, Boybuva! – deb qo‘ydi.
Mixail to‘ra halidan buyon Namozboyning xuddi qo‘rg‘oshindan quyilgandek miqti gavdasiga, keng ko‘kraklari, ko‘kraklarida qadoqtoshdek o‘ynab turgan baquvvat mushaklariga suq bilan tikilib, «lekin polvon deganlaricha ham bor ekan, parvarish qilsang jahonning man-man degan polvonlari bilan bellashadigan siyoqi bor ekan. E, attang, shunday azamat jinoyatchi bo‘lib ketibdi-ya», deb o‘ylab o‘tirgan edi. Suhbatga u ham qo‘shildi. Namozni rus tilini bilmasa kerak, deb o‘ylab, bilganicha o‘zbekchalab so‘ray boshladi. So‘rayotganda qo‘lidagi bir dasta qog‘ozni unga ko‘rsatib turdi:
– Siz Kattaqo‘rg‘onda qamalgan?
«Nima desam ekan, – tezgina fikridan o‘tdi Namozning,—qamalganimga ochiq iqror bo‘laymi? Unda bir tuhmat ustiga boshqasi ham qo‘shiladi-ku…»
Namoz boshini ilkis ko‘tarib xuddi Mixail to‘radek chuchuk til bilan javob qaytardi:
– Ha, qamalgan.
– Nega qamalgan?
– Mushtlashgan.
– Kim bilan mushtlashdi?
Namoz avvaliga yetim jiyanlarimning yarim tanobcha keladigan yeriga o‘tarchilik bir boy objuvoz qurib oldi. Shu haqni talashib boyning o‘g‘illari bilan mushtlashuvdim, demoqchi ham bo‘ldi-yu, o‘tirganlar uni mazax qilib, shunchaki ermakka so‘roq qilayotganlarini sezib, tafsilotini aytmay qo‘ya qoldi:
– Yomon odamlar bilan mushtlashgan.
– Nega mushtlashgan?
– Qo‘lim qichib turgan edi.
– Qo‘l qichiganda uradi?
– Ha, uradi.
– Keyin qamoqdan qochgan?
– Ha, qochgan!
– Siz qochoq?!
– Ha, qochoq!
– It emgan! – Hamdamboy o‘rnidan turib ketdi,—o‘zing qochoq, isyonchi bir maxluq ekansan-ku, nega tuhmatchi paxsakashlarga boshchilik qilib yuribsan?
– O‘zingiz tuhmatchisiz, Boybuva!
Bu gap Hamdamboyga qarab aytilgan bo‘lsa-da, Mirza Hamidning hamiyatiga tegib ketdi shekilli, sakrab o‘rnidan turdi:
– Tilingni tiy!
– Sen jim tur, laycha. Katta it irillaganda, laycha jim turishi kerak.
– Men senga laycha bo‘ldimmi?
– Undan ham battarroqsan.
– Mana, mana senga o‘g‘ri, qochoq! – Mirza Hamid etigining qo‘njidan qamchisini olib Namozning yuzi-ko‘zi demay qulochkashlab tushira boshladi. O‘tgan gal o‘zini Hamdamboyga yaqin ko‘rsatish uchun nomigagina qamchilagan edi. Bu gal uning hamiyati qattiq haqoratlandi, mo‘tabar zotlar oldida uni «ko‘ppak» deb atadi-ya!
– Mana senga, mana!
Mixail to‘ra shoshilib kelib hokimning qo‘lidan ushladi:
– Endi urmang.
– Siz aralashmang, mana! – og‘zidan ko‘pik sachratib dedi hokim.
– Qonun man etadi, – ovozini hiyol balandlatib rasmiy bir ohangda dedi Mixail to‘ra, – mahbusni urish yomon.
Mirza Hamid negadir, qo‘lidagi qamchini xonaning burchagiga otib yuborib, borib o‘rniga o‘tirdi. O‘tirdi-yu shu zahotiyoq xuddi cho‘g‘ ustiga o‘tirib olgandek yana turib xonada aylana boshladi.
– Bu o‘g‘rini sazoyi qildirdingmi? – to‘satdan esiga tushib qolgandek shoshilib so‘radi Hamdamboy.
– Yo‘q! – dedi Mirza Hamid.
– Hoziroq bozorga hayda bu yaloqxo‘rni. Keyin sudlovni tezlashtir. Sibir qildiramiz bu isyonchini!
Vujudida qo‘zg‘algan g‘azabning behad kuchliligidanmi, qamchilar zarbidan taniga yetgan ozorning iztirobidanmi, xo‘rligi oshib, dunyo-dunyosi qorong‘i bo‘lib ketganidanmi, Namoz shu paytda xuddi nasha elitgandek garang, vujudi karaxt edi. Voqealar bamisoli tushida sodir bo‘layotgandek, unga aloqasi yo‘q, bemaqsad, ma’nosizdek tuyula boshladi.
Uch navkar oldida, uch navkar ketida, nog‘orachi oldinroqda Dahbedning mashhur Omon jarchisi orqaroqda bozorjoyga olib kirayotganlarida, Namoz to‘satdan uyqusidan uyg‘onib ketgandek bo‘ldi:
– Yo‘q, yo‘q!
Omon jarchi yer-u ko‘kni larzaga keltirib o‘kira boshladi:
Bozordagi odamlar,
Eshitmadim demanglar.
Kazzob, o‘g‘ri Namozboy,
Ot o‘g‘irlab o‘tgan oy…
