Qasoskorning oltin boshi

скачать книгу бесплатно

– Xo‘sh, xo‘sh?

– «Ilgimdin kelguncha»… deb boshlanar edi.

– Ha-ha, bo‘tam, lekin bu oyat emas. Hazrat Navoiyning hikmatlaridur. «Ilgimdin kelguncha zolim tig‘in ushotib, mazlum jarohatig‘a intiqom malhamin qo‘ydum», so‘raganingiz shumidi?

– Ne uchun darkor bo‘lib qoldi sizga bu, bo‘tam?

– Yigitlarimga yod oldirurman.

– Barakallo, barakallo, bo‘tam… Siz bamisoli Go‘ro‘g‘libeksiz! Lekin shuning uchun to‘pponcha o‘xtalib, yuragimni o‘ynatishingiz shartmidi, bo‘tam?

– Sizlardan to‘pponchasiz bir narsa undirib bo‘lmaydi, to‘ram.

– Darvoqe…

Namoz chiqib ketgach, qozi kalon bilan Mirza Qobil o‘rtaga tashlangan tangalarga qasoskor yigitlar tegmaganini ko‘rib hayrat ichida bir-birlariga qarab yelka qisib olishdi.

XIII bob

TASHVISHLI TUNLAR

Namoz Pirimqul o‘g‘li o‘zining besh qasoskor yigiti bilan Dahbed bo‘lisi qishloqlarini tark etib, Eshimoqsoq, Chelak, Narpay bo‘lislari taraflarida ish ko‘ra boshladi. O‘n besh kun davomida man-man degan olti boyning temir sandiqlarida chirib yotgan boyliklarini tortib olib, guzarlarga, bozorjoylarga chiqarib sochib tashlashdi. Shu kunlar davomida osmondan bamisoli tanga yog‘ilib turganday bo‘ldi. Choyxonalarda, gap-gashtak yeyiladigan mehmonxonalarda, masjidlarda – qayerdaki kishilar to‘planishi mumkin bo‘lsa, o‘sha yerlarda mish-mish-u, afsonalar shov-shuvi hech to‘xtamadi.

Zarafshon vodiysining qayeriga bormang, gap qaynar edi.

Bir guzarga borsangiz:

– Qandini ursin, Namozboy!

– Boylarning dodini beryapti-ku, azamat!

– Хayriyat, sen bilan menga o‘xshaganlarning yonini oladiganlar ham bor ekan bu dunyoda, – degan gaplarni aytishsa, boshqa bir guzarda:

– Namozboyga o‘q o‘tmas emish, e, tavba, qilich ham chopmas emish!

– Go‘ro‘g‘libek Namozboy qiyofasida paydo bo‘lgan emish!

– Namozboy duoi afsun o‘qisa ko‘zdin g‘oyib bo‘lib qolar emish! – deb har xil taxminlarni aytishadi.

Hamdamboyning xonadoni go‘yo motamda edi. Begioyim qattiq qo‘rqqan ekan, ko‘rpa-to‘shak qilib yotib oldi. Boyning o‘zi tayoq zarbidan bo‘yni shishib, bir haftagacha ko‘chaga chiqolmadi. Tug‘ilganidan buyon hamisha o‘zgalarning e’zoz-u ikromida yurgan izzattalab bu xonadonning katta-yu kichigi yalangoyoqlarning beboshligiga hech toqat qilisholmasdi. «Tavba, – derdi boy betoqat bo‘lib, – it yalog‘imni yalashga zor bo‘lib yurgan gadoylardan kaltak yeb o‘tirsam-a! Shoshmay turlaring, hali. Pashshani ezgandek ezg‘ilab tashlayman hammangni…»

Bo‘lis hokimi huzurida shoshilinch kengash o‘tkazildi. Namozning yigitlariga qarshi uchta qurolli to‘da tuzish haqida kelishib oldilar. Mirza Hamid o‘zining o‘n to‘rt navkariga bosh bo‘lib Dahbed atroflarida poyloqchilik qiladi. Hamdamboyning o‘g‘illari va urug‘laridan tashkil topgan to‘daga boyning katta o‘g‘li Zamonbek yetakchilik qilib, qishloq oralab, qasoskorlarning izini axtaradi. Uchinchi to‘da forma kiygan qizil shapkali mirshablardan tuzildi.

– Uch kun muhlat, – dedi mirshabxona boshlig‘i Mixail Gribnyuk to‘ra, – uch kun ichida qopqonga tushirib beraman u laychani!

To‘dalar o‘n besh kundan buyon hammayoqni kov-kov qilib yurishibdi.

Hokimga alam qilayotgan joyi shundaki, Namoz uni o‘z uyida kaltaklab ketdi, kaltaklaganda ham og‘rig‘i bir umrga bosilmaydigan qilib kaltakladi. Mirza Hamid uch kungacha «tobim kelishmay turibdi», deb tashqariga chiqmay, issiq sandaliga bag‘rini berib yotdi.

Kalondimog‘ odamlarda izzat-nafs baland bo‘ladi. O‘zgalarga ozor berish bunday kishilarning ruhiyatiga oziq beradi, orom bag‘ishlaydi. «Ustunligimning alomati ana shu zolimligimda namoyon bo‘layapti» deb, ezishni, ho‘rlashni, oyoq osti qilishni o‘zlarining kasb-u mashg‘ulotiga aylantirib yuborishadi. Bundaylarning mushugini pisht deyishga kimning haddi sig‘adi? Mirza Hamid ana shunday g‘ururi baland hokimlardan edi. O‘z uyida kaltaklanishi uni adoyi tamom qilib qo‘ydi. Bugun uni oyoqqa turg‘izib yuborgan narsa ham uning haqoratlangan g‘ururi, toptalgan hamiyati bo‘ldi. «O‘ch olaman, – der edi u mahkamaga qarab yo‘l olarkan,—teringga somon tiqmasam sen Namozni, otimni boshqa qo‘yaman…» Mahkamaga chiqib Gribnyuk to‘ra bilan Zamonbekka alohida-alohida chopar yubordi, yigitlarini olib darhol huzurimga yetib kelishsin, deb buyurdi.

Oradan bir choy damlam fursat o‘tmasdan otasiga o‘xshab qotma, daroz va yana o‘sha otasiga o‘xshab yuzi katta burun-u, ikkita chaqchayib turgan ko‘zdan iborat Zamonbek, yurganda yerlarni larzaga keltirib yuboradigan Gribnyuk to‘ralar yetib kelishib, hokimning qarshisiga, sal quyiroqqa o‘tirishdi.

– Xo‘sh, Zamonbek, – so‘radi darg‘azab hokim, – biron yangilik bormi?

Zamonbek shoshmasdan o‘rnidan turdi.

– Yangilik shuki, hokim janoblari, biz u qaroqchilarni Dahbed bo‘lisi qishloqlaridan butunlay quvib chiqardik.

– Quvib chiqardilaringmi yoki o‘zlari ketib qolishibdimi?

– Quvib chiqardik. Bundan to‘rt kun oldin biz ularni Xartang qishlog‘ida qurshovga oldik…

– Yolg‘on, – o‘sha kuni Namozdan yegan kaltagi esiga tushib, chakkasi lovillab ketgan hokim bir qo‘zg‘alib qo‘ydi, – ishonmayman, bu gapingizga.

– Ehtimol, – xiyla shashtidan tushib dedi Zamonbek,—har qalay biz o‘sha kuni ancha otliqlarni quvdik…

– Xo‘sh, Mixail to‘ra janoblari, siz nima deysiz? – mirshabxona noziriga yuzlandi hokim, – uch kunda tutib keltirmoqchi edingiz?

Hokimning piching aralash so‘zlashi Mixail to‘raga yoqmadi, u hokimga tobe emas, politsiya departamentiga bo‘ysunadi. «Sen katta bo‘lsang, men sendan ham kattaroqman, – ko‘nglidan o‘tdi Mixail to‘raning,—undan keyin senlar o‘z qilmishingga yarasha kaltak yeyapsanlar, menga desa bundan battar bo‘lmaysanlarmi…»

– Lekin, – mushtiga bir yo‘talib oldi Mixail to‘ra, – o‘zlari ham shunga o‘xshashroq bir va’da beruvdilar shekilli!

– Bu battol biz o‘ylagandan ko‘ra ham quvroqqa o‘xshaydi, – kulgisi yo‘q bo‘lsa ham bazo‘r jilmaydi hokim, – aytolmaysizmi, Namoz hozir qayerda bo‘lishi mumkin?

– Taxminimcha, u hozir Eshimoqsoq cho‘llarida berkinib yotibdi.

– Nega shunday deb o‘ylaysiz?

– Chunki, kuni kecha ular Devarak bo‘lisining hokimini bosib o‘lasi qilib urishibdi. Bu voqea tong otarga yaqin yuz bergan. Qaroqchilar kunduzi yo‘l bosmasliklarini hisobga olsak, demak ular shu Devarak atrofidagi qamishzorlarga berkinishgan.

– Taxminingizda jon bor, – bosh silkitib tasdiqladi hokim, – xo‘sh, yana nimalar aytasiz bizga?

– Namoz to‘dasiga aloqador kishilardan oltitasini hibsga oldim. Yana politsiya deportamentining ko‘rsatmasiga binoan ba’zi bir choralarni ham ko‘rib qo‘ydim. Buni o‘zingizga alohida aytarman.

Marg‘ilontepalik Kenja Qora ikki-uch yildan buyon Mixail to‘ra janoblariga yashirin axborotlar keltirib turadi. Niyati, mirshabxonaga ishga o‘tish. Mixail to‘ra unga, bir-ikki sinovdan so‘ng seni, albatta, uchastkovoy qilib vazifaga olaman, deb va’da ham berib qo‘ygan. Kecha Mixail to‘ra janoblari uni ham keltirib avaxtaga tashladi. Boylarni so‘k, hokimlarni yomonla, shu yo‘l bilan mahbuslarga sirdosh bo‘lib ol, deb tayinladi unga. «O‘zingizga alohida aytarman» deganda Mixail to‘ra ana shuni nazarda tutgan edi.

– Mahbuslardan bir-ikkisini so‘roq qilasizmi?– xuddi sandiqdagi bisotini ko‘z-ko‘z qilmoqchi bo‘lgan kelinchakdek yanoqlari yonib, ko‘zlari nurlanib so‘radi Mixail to‘ra.

– Agar lozim ko‘rsangiz, – negadir kaftlarini bir-biriga ishqab qo‘ydi hokim.

– Qobil deganlari Sibirdan qochgan, – bisotini yoza boshladi mirshabxona noziri.

– Sibirdan?! – patak qoshlari kerilib ketdi hokimning.

– Ha, Tarxon o‘lkasidan qochgan.

– Opkeling o‘shani buyoqqa!

Xuddi shu paytda mahkamaga boshyalang, yoqavayron bir yigit yugurib kirib, o‘zini hokimning oyog‘iga tashladi:

– Bir qoshiq qonimdan keching, hokim janoblari!

– Nima gap?! – Mirza Hamid jirkangannamo oyoqlarini tortib oldi.

– Qaynotangiz Sharif bazzozning uyini bosdilar!– yig‘lab yubordi xabarchi.

– Kim bosadi?! – sakrab o‘rnidan turib ketdi Mirza Hamid.

– Qaroqchilar!

– Namozmi?

– Xuddi shunday janoblari! – shum xabarni keltirgan yigit o‘rnidan turib, ko‘ksini yirtgudek yig‘lashga tushdi, – yigirma chog‘li otliq qo‘rg‘onni qurshab, Bazzoz bobomni daraxtga bog‘lab, ustilaridan sovuq suv quymoqdalar.

– Otlaning! – baqirib yubordi hokim, – Zamonbek, siz Shahob guzari tomondan borasiz, Mixail to‘ra janoblari, siz Oynaqo‘rg‘on guzaridan aylanib o‘tasiz. Men yigitlarim bilan Mazang guzari tarafidan boraman, toki hamma yo‘lni to‘sib boraylik, bironta ham itvachcha qochib qutulmasin, kolyaskani keltiring! – baqirgancha hovliga yugurdi Mirza Hamid, – Jiyanbek, sen avaxtaxonada qorovulda turgan yigitlaringni olib, Samarqand yo‘lini to‘s! Ot! Chop, bittasini ham tirik o‘tkazma!..

Ko‘z yumib ochguncha bu atroflar bo‘m-bo‘sh bo‘lib qoldi. Qo‘liga miltiq ushlashi, otga minishi mumkin bo‘lgan erkak zoti borki, qamalda qolgan Sharif bazzozni qutqarish uchun urho-ur, surho-sur qilishib, ko‘chalardan seldek oqishib o‘sha yoqqa ketishdi.

Xuddi shu paytda Dehqon guzar tarafdan olti otliq qiyg‘ir qushdek uchib chiqib kela boshladi. Hokimlik mahkamasi ostidagi avaxtaxona oldida otlardan tap-tap tushib biri cho‘qmor bilan, boshqasi og‘ir bolta bilan yong‘oq daraxtidan pishiq ishlangan zil-zambil eshiklarni pora-pora qilib sindira boshladilar.

– Namoz! – qorong‘i xonada yotgan Qobil quvonchdan qichqirib yubordi, – do‘stim, xaloskorim!

– Tez chiqinglar! – buyurdi Namoz, – otlarga mingashinglar.

Kechadan buyon qo‘l-oyog‘i yechilmay zaxda dumalab yotgan Kenja Qorani Namozning o‘zi qo‘zichoqni qo‘ltiqlaganday qo‘ltiqlab chiqdi-yu, oldiga o‘tqazib, otiga qamchi bosdi.

– Sabr qil, Kenjavoy, sabr qil ukam, eson-omon dashtga borib olaylik, qo‘llaringdagi kishanni tishlarim bilan uzib tashlayman.

Olti otliq xalos etilgan mahbuslarni orqalariga mingashtirib Qangli, Bo‘g‘ajil taraflarga qarab ot surib ketdilar.

Shiddat bilan kim o‘zarga ot qo‘yib borayotgan Mirza Hamidning navkarlari Sharif bazzoz qo‘rg‘onini to‘rt tomondan qurshovga olishdi. Mirza Hamid qochishga to‘g‘ri kelib qolsa, shoshilib qolmay deb kolyaskadan tushmadi. To‘pponchasidan osmonga qarab ikki bora o‘q bo‘shatdi.

– Taslim bo‘llaring! – deb qichqirdi, so‘ng yarim ochiq turgan darvozaxonaga qarab, – bo‘lmasa hammangni qirib tashlayman!

Sharif bazzoz kechki namozga tahorat olayotgan edi. Nogahoniy shovqin-suron-u o‘qlar ovozidan qo‘rqib ketganidan yalang‘och orqasi bilan yerga o‘tirib qoldi. Cho‘zilib yotishning payti emasligiga aqli yetib, pitillab o‘rnidan turdi-da, bog‘ichini boylagani toqati chidamay, chap qo‘li bilan ishtonini ko‘tarib, uyga qarab yugurdi. Devorga osig‘liq turgan qo‘shotarni olib varanglatib ketma-ket o‘q bo‘shata boshladi.

Besh-o‘n daqiqalar chamasi davom etgan pala-partish otishmadan so‘ng, nihoyat, panalab, pusib qaynotasi qamalgan uy yoniga kelib olgan hokim taklif qildi:

– Namoz, otishmani to‘xtat, taslim bo‘l!

Kuyovining ovozini tanib Sharif bazzozning rangiga sal qon yugurgan bo‘ldi. Haligacha oyog‘ida kalavalanib turgan oq surp ishtonining bog‘ichini boylarkan:

– Mirza Hamid, bu menman! – dedi negadir yig‘lamsirab.

– Namoz qochdimi? – o‘rnidan g‘oz turib so‘radi Mirza Hamid.

– Hech qanday Namozni ko‘rganim yo‘q, – tushuntira boshladi qaynota, – sizlarni Namoz gumon qilib, miltiqni men otayotgan edim.

– Nima-nima?! – achchig‘i chiqib dedi Mirza Hamid, – tag‘in u bosqinchini yashirib qo‘ygan bo‘lmang?

– Namozni berkitgan bo‘lsam, kalomulloyi sharif ursin, kuyov!

– Hozirgina bizga Namoz bosdi, deyishdi-ku?

– Xudoga shukur, sizdan boshqa hech kim mening xonadonimni oyoqosti qilgani yo‘q, kuyov…

Bo‘lis hokimi mulzam bo‘lib, orqaga qaytarkan alamidan yig‘lagudek bir ahvolda edi. Mahbuslar qochganini eshitib ich-ichidan g‘alati bir qaltiroq turdi-yu, o‘zi-o‘ziga xunuk ko‘rinib ketdi. O‘zini ojiz-u notavondek seza boshladi, ammo uning tabiatiga yot bo‘lgan bu ruhiy holat bir-ikki daqiqadan so‘ng tarqaldi-yu, o‘rnini qasoskor, beshafqat, yovuzona bir tuyg‘u egalladi.

– Orqamdan ot qo‘yinglar! – deb buyurdi navkarlariga, – u qochoqni ushlamaguncha orqaga qaytish yo‘q endi.

O‘sha kuni Jarqishloq fuqarosining boshiga ko‘z ko‘rmagan, quloq eshitmagan bir falokat yog‘ildi. Bo‘lis hokimi qishloq o‘rtasidagi keng yalanglikka yetti yoshdan yetmish yoshgacha bo‘lgan jamiki kishilarni to‘plab: