скачать книгу бесплатно
– Bor.
– Orqa tomon qo‘y bozorimi?
– Ha.
– Devor sinchli emasmi?
– Yo‘q, paxsa.
– Yaxshi, ber buyoqqa boltani!
Salim qassobning ko‘z o‘ngidagi haligi og‘ir, bosiq, shoshmasdan go‘sht chaynab o‘tirgan ulug‘vor yigit o‘rniga bamisoli dahshatli bir dev paydo bo‘lgan edi: yirik ko‘zlari kosasidan chiqib ketgudek olaygan, ahyon-ahyonda sherdek pishqirib-pishqirib qo‘yyapti u. Orqa devorga avval katta eshik hajmida to‘rtburchak qilib chizib-chizib oldi. Chiziq o‘rnidan devorni kertib tusha boshladi. Uning harakatlari shunday tez, shunday chaqqon ediki, goho ko‘z ilg‘amay qolardi.
– Tashqarida nima gap?
Eshik tirqishidan mo‘ralab turgan Salim qassob shoshilib javob qaytardi:
– Odamlarni yoppasiga yerga o‘tqazishyapti.
– Otliqlar-chi?
– Biz tarafga kelishyapti.
– Yaxshi, yaxshi! Hozir hammasini cho‘lga olib borib botqoqlikka tiqaman… mana, eshik ham tayyor… Qassob, arqon bormi?
– Bor.
– Ol buyoqqa. Qo‘l-oyog‘ingni bog‘lab ketaman. Bo‘lmasa Namozga joy berding, uni qochirib yubording, deb seni xibsga olishadi. Yot!
Namozboy hang-u mang bo‘lib qolgan qassob jo‘rasining hay-haylashiga ham qaramay, kuch bilan yerga bosib qo‘l-oyog‘ini bog‘ladi-yu suzishga chog‘langan qo‘chqordek yugurib borib, o‘ng yelkasi bilan hali o‘zi to‘rt burchak qilib kesib qo‘ygan devorga urildi. Shunday bir kuch bilan urdiki, devor yaxlit uzilib uch-to‘rt metr nariga borib tushib, tushovlab qo‘yilgan qo‘ylardan ikki-uchtasini bosib qoldi, yerdan chang ko‘tarildi.
Namoz otini chaqqon yetaklab chiqib, sakrab mindi, qamchi bosmasdan oldin atrofni chamalab oldi: yigitlari yolg‘on aytishmagan ekan, qo‘ybozorining atrofini mirshablar qurshovga olibdi. Mixail to‘ra uzangiga oyog‘ini tirab ko‘tarildi-yu chang chiqqan tomonga olazarak ko‘z tashlab oldi. Aftidan bu yerdan Namoz otilib chiqishiga aqli bovar qilmas edi uning. «Sezmadi, – fikridan o‘tdi Namozning, – demak ellik chavandoz quvadi meni. Faqat bittasining oti uchqur xolos, faqat shu otgina meni quvib yetishi mumkin. Otaman, otib tashlayman uni…» Ot ustiga yotib boshini uning uzun yollari orasiga berkitib borayotgan Namoz mirshabxona noziri yoniga borgach:
– Mixail to‘ra, siz axtargan Namoz men bo‘laman! – deb qaddini rostladi, amerikancha sakkizotar to‘pponchadan ko‘k qashqaning peshonasiga qarab ikki marta o‘q bo‘shatdi. Mixail to‘ra gap nimadaligini ot-poti bilan yerga yiqilgandan keyin angladi. Yotgan joyida (oyog‘i otning ostida qolgan edi) to‘pponchasidan osmonga qaratib o‘q uza boshladi. Ketma-ket otilgan o‘qlar ovozi poyloqda turgan politsiyachilarni hushyor torttirdi:
– Namoz qochdi! – baqirib yubordi ulardan biri.
– Namoz polvon qochibdi!
– Xayriyat-ey!!
– E, attang! – degan shivir-shivirlar bozorjoyini shamoldek tez aylanib chiqdi.
Politsiyachilar ketidan kapitan Oleynikovning otliq askarlari ham quvlashga tushdi. Alamzada Mirzahamid bilan Zamonbekning navkarlari Namoz hoynahoy O‘klon cho‘llariga qochsa kerak deb o‘ylab, oldidan to‘sib chiqish umidida Shahob qishlog‘i oralab ot qo‘yishdi.
Ot bozori-yu mol bozorini ortda qoldirib, taqir dalaga chiqib olgan Namoz orqasiga bir-ikki bor boqib uch to‘da otliqlar kelayotganini ko‘rdi. «Hozir hammangni botqoqlikka tiqaman, – fikridan o‘tkazdi yigit. – Yo‘q, botqoqlik yaqinida yo‘l torayadi. Oldingisi loyga botishi bilan keti otining boshini tortishga ulguradi… Senlarni bir vaqtda loyga tiqishim kerak… Yaxshisi Qipchoq ariqda cho‘miltirib olaman senlarni. Ha-ha, qani azamatlar, bedovingga qamchi ur-chi, Namozvoyga yetib olsang, uning sho‘rpeshona boshi senlarniki! Yo‘q, daryo bo‘yiga yetguncha otlarini charchatib olishim kerak. Charchagan ot qamchidan qo‘rqib o‘zini har baloga uradigan bo‘ladi…»
Bolaligidan buyon otga ishqiboz bo‘lib, yigitlik davri poygalarda, uloqlarda sovrin talashib oldiga hech kimni o‘tkazmay kelayotgan bu yigit hozir jonini omon saqlashni emas, balki och bo‘ridek goh to‘dalashib, goh tor so‘qmoqlarda turnaqator tizilishib kelayotgan otliqlarni qanday jazolasam ekan, deb o‘ylab borardi. Otiga qattiq ishonadi u. Uch oy oldin bu tulporni darg‘omlik Orifboyvachchadan tortib olgan. Samarqand muzofotida uchqurlikda unga teng keladigan ot yo‘q hozir. Namoz uni qo‘lga kiritgandan buyon g‘ovdan sakrashga, jarliklar ustidan uchib o‘tishga o‘rgatib kelyapti.
Namoz Qipchoq ariqqa yetguncha otining boshini goh chapga, goh o‘ngga burib, goh sho‘r tepalar ortiga berkinib, goho to‘satdan qamishzorlar orasidan otilib chiqib, quvib kelayotganlarni holdan toydirib, otlarini xavfni sezmaydigan darajada garang qilib qo‘ydi.
«Namoz yo‘l topolmay qoldi, oti ham charchadi, tirik ushlayman uni», – fikridan o‘tkazib borardi kapitan Oleynikov. «Mana endi, safni sal kengroq olinglar, – deb o‘ylardi xuddi shu paytda Namoz ham, – hozir cho‘milishni boshlaymiz…»
Namoz Qipchoq ariqning shunday bir joyini tanlagan ediki, suv bu yerdan o‘n metrlar chamasi pastlikdan oqib chinakam jarlik hosil qilgan edi. Uning tulpori har kuni bu yerdan sakrab o‘tib o‘rganib qolganidanmi jarlikka yaqinlashgan sari o‘z-o‘zidan tezligini oshirib ariq ustidan bamisoli qushdek yengilgina uchib o‘tdi. Izma-iz kelayotgan otliqlar oldilaridagi chuqur jarlikni payqamay qoldilarmi yoki Namoznnig oti o‘tgan joydan bizning ham bedovlarimiz bemalol o‘ta oladi, deb qattiq ishondilarmi, har qalay, otlarining boshini erkin qo‘yib, qamchi ustiga-qamchi urishar edi. Oldingi otliq otiga bir qamchi urishga arang ulgurdi, ketidagisi boshi uzra ko‘targan qamchisini havoda silkitgancha jarlik tubiga sho‘ng‘ib ketdi.
Ko‘z yumib ochguncha o‘ttiz otliq jar tubiga qulab tushdi. Otlar xunuk kishnagan, navkarlar so‘kingan, narigi tomonda pala-partish o‘qlar otilgan… Yulg‘in bilan qoplangan qumtepa ustiga chiqib olgan Namoz telbalardek qah-qah urib kular, garchi ovozini hech kim eshitmayotgan bo‘lsa ham, «Xo‘sh, Mirzahamid, ahvoling qalay endi?!» – deb qichqirar edi…
II bob
YO‘LOVCHILAR
Ming to‘qqiz yuz to‘rtinchi yilning o‘n sakkizinchi o‘ktabr kuni choshgoh mahalida uch yo‘lovchi Samarqand shahridan shitob bilan chiqib kela boshladi. Samarqand-Dahbed yo‘li har qachongidan ham gavjum: shaharga kirib kelayotgan aravalar yuk og‘irligidan g‘ijirlaydi, eshak mingan va suvoriylar yelkalariga og‘ir yuk ko‘targan yo‘lovchilarning ko‘zini kuydirib, jadal o‘tib ketishadi, faytunlarning hisobi yo‘q – o‘rindiqlarda viqor bilan o‘tirgan sersavlat xo‘jayinlarni, katta-kichik amaldorlarni olib o‘tishadi ular.
Goho hammayoqqa loy sachratib, ot choptirib o‘tib qolishadi.
– Oqposhshoning arzandasi bo‘lsang ham evi bilanda! – deydi yo‘lovchilardan biri yuziga sachragan loyni artib.
– Mingani qirchang‘i baytal-u, – deydi boshqa yo‘lovchi ham dili og‘rib, – shahar hokimidek dag‘dag‘asi bor-a!
Yo‘lovchilardan biri Namozboy. Oyog‘ida ixcham tikilgan choriq, egnida yangigina mayda gulli chopon, boshida ko‘k parchadan salla. Ikkinchisi Hayitboy, uchinchisi To‘xtash. Ikkovlarining ham yoshi o‘n uch-o‘n to‘rtlarda. Hayitboy dum-dumaloq, yalpoq yuzli. Uning hammayog‘ini, hatto, bo‘yin va quloqlarigacha yiringli yara bosib ketgan, oyog‘ida katta odamlarning etigi, ustma-ust yamoq tushaverganidan etik ekanligi ham bilinmay ketgan. U yalang‘och badaniga eski chopon kiyib olgan. To‘xtashvoy bo‘lsa ozg‘in, ta’riflab bo‘lmaydigan darajada ozg‘in, bo‘yni olmaning sabog‘idek ingichka, yuzi za’faron. Ko‘zlari ich-ichiga botib ketgan, oyog‘ida poyma-poy charm kovush, egnida qat-qat bo‘z ko‘ylak, amma ko‘ylaklar egasi kiygandan buyon yuvilmagan bo‘lsa kerak, qasmoq boylab ketgan. Ikkov bolaning ham boshida yangi do‘ppi. Kir ishtonga zar jiyak, deganlaridek mayda gulli, chiroyli tikilgan do‘ppilar bolalarning eski kiyimlariga, kir boshlariga uncha yarashmayroq turgandek.
– Xo‘sh, To‘xtash polvon, charchab qolmadingmi? – orqasiga o‘girilib so‘radi Namozboy.
To‘xtash darrov javob qaytarmadi. Yurishda to‘xtab chuqur entikdi, Namozboyga qarab g‘alati jilmayib qo‘ydi:
– Yo‘q, charchaganim yo‘q, – dedi u yelkasi bilan nafas olib, – o‘zim shunaqa bo‘lib qoldim, sal yursam terlab ketaveraman.
– Quvvating yo‘q-da, – gapga qo‘shildi oldinroqda borayotgan Hayitvoy.
– Hechamda! – izzat-nafsi qo‘zg‘alib dedi To‘xtashvoy. – Quvvatim o‘zimga yetarli… Faqat yursam terlayman. Avvalgi kuni Toshoxurdan kela turib ham shunaqa bo‘luvdim.
– Toshoxurga ne deb boruvding? – so‘radi Namozboy. – Yo gubernatorning otini sug‘orishga bordingmi?
– Yo‘q, – ojizgina kulib qo‘ydi To‘xtashvoy,– kecha ayttim-ku, u yerning odamlari saxiyroq deb, tilamchilarga ko‘proq berishadi.
Namoz bu ikki yetimni Bozori asp yonidagi «Panohi sag‘iron» choyxonasidan olib kelyapti. O‘zi ham bolaligida mana shu choyxonada jon saqlagan. Och qolganda bir burda qotgan non, sovuqqotganda bir piyola dog‘ suv shu yerdan topilgan unga. Yillar o‘tib, ulg‘ayib, odam qatoriga qo‘shilganda ham «Panohi sag‘iron»ning sohibi Devona boboni hech unutmaydi…
Aytishlaricha hozir yoshi ellik besh-ellik oltilarga borib qolgan Devona bobo ota-onadan juda erta judo bo‘lib, ko‘cha-ko‘ylarda tilamchilik qilib ulg‘aygan. Tilamchilik bilan topgan chaqalarini yemay-ichmay yig‘ib yurib, tashlandiq bir hovlini sotib olgan, yetimxona ochgan. Bu dargoh bora-bora «Panohi sag‘iron» nomini olgan…
Namoz ba’zan oyida bir, ba’zida ikki oyda bir kelib, choyxonada tunab yurgan yetimlarni mehmon qilib, foytun aravaga solib, o‘ynatib, dillarini xushlab, yetimligini bir nafas bo‘lsa ham unuttirib ketadi. Kecha uning yo‘li yana Samarqandga tushib qoldi. Yoz bo‘yi chorakorlik qilib topgan olti qop bug‘doyini sotib, unashtirib qo‘yilgan qaylig‘iga sarpo qilmoqchi edi. Opasi Ulug‘oy uni shu maqsad bilan jo‘natgandi. Namoz bug‘doyni kapponga kirmayoq Siyob bozori darvozasi yonida ko‘tarasiga sotib yubordi. Umuman, bozor qilishga hafsalasi yo‘q uning: narsa olsa albatta qimmatiga oladi, sotsa albatta arzonga sotadi. Nimaiki xarid qilsa opasi Ulug‘oyga ma’qul tushmaydi, gap eshitadi.
Devona bobo bilan birgalashib bozor qilarmiz, deya shoshilib «Panohi sag‘iron»ga jo‘nadi. Kelsa, xayriyat, Devona bobo shu yerda ekan. Choy damlashni dastyor bolaga qoldirib, o‘zi tengi ikki-uch mo‘ysafid bilan yonboshlashib, choyxo‘rlik qilishib, suhbati jonon qurib o‘tirishgan ekan. Choyxona pastqam, boz ustiga darichalari ham yopiq bo‘lgani uchun qorong‘ilikda Namozboy ularni darrov payqayolmadi.
– E, Polvon o‘g‘lim! – deb Devona boboning o‘zi unga peshvoz chiqdi. Bag‘riga olib, uzoq quchoqladi, ikki qo‘llab yelkalarini siladi, – suf-suf-suf! Ko‘z tegmasin, xo‘p yetilibsan, polvon bo‘lib ketibsan! Qani-qani to‘shakka, obbo, o‘g‘limey, ukalaringni sog‘inibsan-da?
– O‘zingizni ham sog‘indim, ota!
– Umringdan baraka top, Polvon o‘g‘lim!
Choyxo‘rlar chiqib ketgach, ikkovlari yolg‘iz qolib, eski to‘shaklarda yonboshlashib olib, xo‘b otamlashdilar. Namozboy qishloqdagi gaplardan, Devona bobo shahardagi yangiliklardan so‘zladi. Bu yerda nimalardir bo‘layotgan ekan, janob Yudinning izvosh haydovchilari ish haqimizga yana yarim tangadan qo‘shmasang ishlamaymiz deb, to‘polon ko‘tarishibdi, ertasiga Nordman janoblarining aroq zavodi korgarlari, Nikolayev janoblari choy qadoqlash fabrikasi xodimlari ham ularga qo‘shilibdi. Bu g‘alvalar bir yoqli bo‘lmasdan turib, temir yo‘l tomonda ur-yiqit boshlanib ketibdi. Ishga chiqmagan temiryo‘lchilarni jazolash uchun yigirmata kazak soldat yuborilgan ekan, miltiqlarini tortib olib, o‘zlarini rosa kaltaklashibdi.
– E, Polvon o‘g‘lim, oxir zamon bo‘lganga o‘xshaydi, – uh tortib dedi Devona bobo, – xo‘jayinlarda insof qolmayapti, yurtda qut-u baraka, boylarda diyonat yo‘q. Xudo o‘zi bir yo‘lga boshlamasa, qiyomat-qoyim bo‘lishi hech gap emas.
– Lekin, ota, o‘rislar yo‘l oxtarishyapti, – dedi o‘yga tolib Namoz.
– Qanaqa yo‘l ekan, Polvon?
– Qanaqa yo‘l ekanligini bilmayman-u, lekin ular zulmga qarshi bosh ko‘tarishyapti.
– E o‘g‘lim, bu xalq o‘zi boshqacharoq ekan. Ta’bi adolatga moyil, haqsizlikka toqati yo‘qroq kelarkan. Bir-ikkitasi choyxo‘rlikka kelib turadi. Yetimlarning boshini silayotganimni eshitib, bittasi ataylab meni ko‘rgani kelibdi. «Boboy, sen yaxshi», deb qo‘ymasdan bir so‘lkavoy tashlab ketdi… Lekin, o‘g‘lim, sen ehtiyot bo‘l. Poshsholikka qarshi gap aytganlarni ushlab, avaxta qilishyapti. Endigina qo‘ling oshga yetganda tag‘in burning qonamasin.
– Xo‘rlikda osh yegandan ko‘ra, mushtlashib qon yutganing ham ma’qulmi, deb qo‘ydim-da, – dedi Namozboy otaxonga e’tiroz bildirib.
– Qo‘y, Polvon unaqa dema. Musulmon bandasiga bunday gap yarashmaydi, – choy quyib mehmonga uzatdi Devona bobo, – tepada xudo bor, zolimlarning jazosini o‘zi beraveradi… Undan ko‘ra to‘ydan gapir. Xo‘sh, boshingni qachon ikkita qilasan?
– Xudo xohlasa ro‘zadan keyin.
– Mashshoqlarni o‘zim oboraman, – negadir xursand bo‘lib dedi Devona bobo, – arava kirasiga pul yig‘ib yuribman.
Kechqurun bu yerga o‘n-o‘n ikki chog‘liq yetim-yesirlar, tilamchilar, dastyor-u boshpanasiz qolgan g‘arib-u g‘urabolar to‘planishdi. Namozboy ularga atab ikki tustovuq go‘shti, guruch keltirgan edi; o‘zi osh damladi, ketidan qovun so‘yib berdi. Ammo, Hayitboy bilan To‘xtashvoyning ahvoliga Namozboy qattiq achindi, o‘lib qolishlari mumkin, deb qo‘rqdi, olib ketib, o‘ris tabibga davolataman, sog‘ayganlaringdan so‘ng o‘ris boyning xizmatiga kiritaman degan edi, ikkovi ham darrov ko‘na qolishdi.
– Namoz aka, endi aytib bering, – iltimos qildi charchaganidan qora terga botib borayotgan To‘xtashvoy.
– Nimani aytay, Polvon ukam?
– Aytuvdiz-ku, men ham yetim bo‘lganman deb.
– Yetim bo‘lganda ham juda xunuk yetim bo‘lganman, ukaginam, shunaqa dunyo ekan bu. So‘zlab beraman, hammasini so‘zlab beraman… Lekin o‘pkam to‘lib, yig‘lavorsam kulmaysilami?
– Sizday polvon odam ham yig‘laydimi? – hayron bo‘ldi Hayitvoy.
– Yig‘layman, to‘yib-to‘yib yig‘lab olaman goho. Pahlavonda ham yurak bor, uning ham g‘am-g‘ussasi bor, ukam… Shunday qilib, men ham bir vaqtlar xuddi silarga o‘xshab yetimchaydim. Aytishlaricha, men shumqadam bo‘lib tug‘ilganakanman. Kattaqo‘rg‘on degan bir shahar bor, eshitganmisilar?
– Yo‘q, eshitmaganmiz, – barobariga javob qaytarishdi o‘smirlar.
– Ha, mayli, nasib qisa bir olib borib o‘ynatib ham kelarman… Men ana shu shaharga yaqin O‘tarchi degan qishloqda tug‘ilganman, bomdod nomozi vaxti dunyoga kelganakanman. Onam rahmatlik ko‘z yora turib olamdan o‘tibdi. Bu shum xabarni machitta otam eshitib, xastai notavon ekan, yuragi yorilib u ham bandalikni bajo keltiribdi. Shu boisdan otimni Namoz qo‘ygan ekanlar… mana shunaqa gaplar, ukajonlarim. Boylarning molxonasida katta bo‘ldim. Ho‘kizlar bilan kunjara talashgan paytlarim bo‘lardi. Ikki marta mani qul qilib sotishdi. Xayriyatki, shu Devona bobo bor ekan, Ivanboyga ro‘para qilib qo‘ydi. Ivanboy xiyla insofli bir kishi edi. O‘qitdi, til o‘rgatdi, Moskov, Peterburglarga sayohat qildirdi… Xudo xohlasa, silar ham yaxshi yigitlar bo‘b ketasizlar. Xo‘sh, polvonlar, o‘zlaring asli qayerlik bo‘lasizlar?
– Qo‘qon tarafdan kelganmiz, – barobar javob qaytarishdi bolalar.
– O‘ho‘, juda olis yurtdan ekansizlar-ku. Qanday kelib qoldilaring?
– Otash aravaga osilib kelganmiz.
– Samarqandda qarindoshlaring bormidi?
– To‘xtash, «xolam bor», degan edi, – shoshilib dedi Hayitboy.
– Jim ket endi, – jerkib dedi To‘xtashvoy, – Samarqandda yetimlarga tekin taom berisharkan, deb har kuni qistarding-ku! Otash aravaga chiqquncha yelkamdan itarib boruvding-ku!
– Ota-onalaring yo‘qmi?
– Men onam o‘lgandan keyin tug‘ilgan ekanman, – tushuntira boshladi To‘xtashvoy.
– Yo‘g‘-e!
– Rost, odamlar sen to‘rqovoqda katta bo‘lgansan, deyishadi.
– Hayitvoy, sen-chi, nega indamaysan?
Oldinroqda jimgina borayotgan Hayitboy yurishdan to‘xtab, kulimsiradi:
– Nima dey?
– Ota-onang bormi?
Hayitboy yelkasini qisib, yara toshgan aftini g‘alati bujmaytirdi:
– Bilmayman.
– Machitning so‘pisini otam deb yurardi bu, – gapga qo‘shildi To‘xtashvoy.
– O‘zing-chi, o‘zing? Paranji yopingan xotinni ko‘rsang enam shu bo‘lsa kerak deb, orqasidan ergashasan-ku!
– Qachon ergashibman?
– Har kun ergashasan.
– Enamni unaqa haqorat qima.
– Enang o‘zi yo‘q-ku?
– Bor, xudo xohlasa topib ham olarman.
Yigitchalar yurishdan to‘xtab, cho‘qishishga hozirlangan jo‘jaxo‘rozlardek bir-birlariga hezlanib qolishdi. To‘xtashvoy jo‘rasiga tikilib turib, to‘satdan gandiraklab ketdi-yu, orqasi bilan yerga o‘tirib oldi.
Namozboy shoshilib uning yoniga keldi:
– Nima bo‘ldi?
– O‘zim… – yelkasi bilan tez-tez nafas ola boshladi To‘xtashvoy, – darmonim yo‘q, yursam ter bosadi, boshim aylanadi… men qola qolay, jon aka, keyin darmonga kirsam olib ketarsiz.
– Ko‘tarib olaymi?
– Yo‘q, yo‘q!
– Bo‘lmasa, yuringlar. Qarshi guzariga borib, bir choylashib olamiz. Bu yerda kavobni xo‘p o‘xshatib pishiradilar. Xo‘sh, To‘xtash polvon, somsaga tobing qalay?
– Somsadan ko‘ra men uning sho‘rvasini yaxshi ko‘raman, – kulimsirab o‘rnidan tura boshladi To‘xtashvoy.
