скачать книгу бесплатно
– Кинилэр сирэйдэрэ тоҕо эрэ барыта биир. Көр, бары үүт-үкчүлэр. Итинник буолуохтаах диэн оҥоһулуннаҕа дуу? Эбэтэр игирэлэр дуу?
– Игирэлэр, – диэбитим мин, сөтөллөн ылан баран.
– Бачча элбэх?
– Мин элбэх оҕону сөбүлүүбүн.
* * *
Сайын сөтүөлүүр сиргэ кинилэр куруук элбэх буолаллар. Сүүрэллэр, хаһыытыыллар. Истэрэ төп-төгүрүк. Сорохтор сэлээппэлээхтэр, сорохтор туруусуктара да суох. Тоҕо диэтэххэ, төрөппүттэрэ кинилэр кус сыгынньах сылдьалларын көрөллөрүн сөбүлүүллэр. Сүүрэллэр, сүүрэллэр, онтон – бух – сымнаҕас баҕайытык кумахха олоро түһэллэр. Ол эрээри ити кыра эрдэхтэринэ эрэ.
Мин туруусукпун устубат этилэр, ийэбинээн тэллэй анныгар саһарбытыгар, аҕам мээчик оонньууругар. Арааһа, кинилэр иккиэн миэхэ кыһаммат буолбуттар быһыылааҕа. Туруусуктаах, туруусуга суох – улахан буолбатах.
Тоҕо диэтэххэ, онно били кыргыттар бааллара. Аҕам кинилэри кытары мээчиктиирэ.
Мээчик төбөлөрүн үрдүнэн өрө кыырайан тахсар. Тиҥ! Бүтэҥи тыас доргуйар. Мин мээчик ханна кыырайарын батыһа көрөбүн. Кинилэр күлэллэрин истэбин. Эмиэ – тиҥ! Эмиэ төбөбүн хантатабын. Мээчик күҥҥэ кубулуйар, оттон мин харахпыттан уу ыгыллан тахсар. Тугу да көрбөппүн. Тиҥ! Аттыбар ким эрэ хаһыытыыр: «Ууттан таҕыс! Чэ эрэ, кэл манна! Ити тугу тута сылдьаҕын?» Тиҥ! «Чэ, чэ өссө биирдэ!» Тиҥ! Онтон иккитэ утуу-субуу – тиҥ-тиҥ. Тыас арыый атыннык уонна адьас аттыбар иһиллэр. «Кэһэйдиҥ дуо?» Онуоха хардатын – оҕо ытыыра иһиллэр. «Ытаама, билигин оччоҕо өссө кэһэйиэҥ». Тиҥ! «Көрүҥ, көрүҥ, ууга көтөөрү гынна». Тиҥ, тиҥ. «Хайа, өссө да кыра дуо?» Тиҥ! «Олус үчүгэй. Ыллыҥ! Аны миэхэ биэр!» Тиҥ, тиҥ, тиҥ. «Ытаан бүт эрэ. Илиибин барытын быһыта сыстым!» Тиҥ! «Эмиэ ууга барда! Кини соруйан ол диэки охсор!» Тиҥ! «Ылла!» Аҕам саҥата иһиллэр.
Адьас атыннык, дьиэтигэр саҥарынааҕар олох уратытык.
Мин харахпын аһабын, тиэрэ хайыһабын уонна ууну көрөбүн. Соруйан ийэм көрөр сирин диэки көрүмээри. Тоҕо диэтэххэ, наар кинилэри көрөн тахсар. Оттон аттыбытыгар били уолчаан ытыыра тохтоон биэрбэт. «Кэл, сирэйгин кириэминэн сотуум». Бэйэтэ буоллаҕына мин диэки хайыспат даҕаны. «Мин соттуохпун баҕарбаппын. Сыттаах баҕайы».
Уу кытыытыгар кыра оҕолору батыһан ыт сүүрэкэлиир. Сороҕор биир өттүгэр, ардыгар атын өттүгэр. Собуоттаммыт курдук. Илин атаҕар хаптаҥныыр уонна үрэр. Оттон оҕолор кинини инчэҕэй кумаҕынан быраҕаттыыллар.
Тиҥ! – гына кэннибэр тыаһыыр. Онтон тохтоон хаалар.
«Костя! – эмиэ аҕам саҥата иһиллэр. – Мээчиги бырах!»
Мин олоробун уонна ыты көрөбүн. Арай көхсүм кыратык тыҥыыр.
«Дьүлэйгин дуо? Ээй, Константин!»
Кумахха тыаһа суох үктэнэр атах тыаһа иһиллэр. Ийэм төбөтүн өссө үөһэ көтөҕөр. Тохтуур. Мин кэнним диэки үөһэ көрөр. Онно аҕам буолбатах. Кинини атыннык көрөр, итинник көрбөт.
Аттыбар кумахха күлүк көстөр.
«Мин билигин биэриэм, – дьахтар саҥата. – Барыта үчүгэй. Уолчаан көннөрү тугу эрэ саныы олорор». Мин күлүгү көрөбүн.
Уһун баттахтаах. Ийэм киэниттэн букатын атын. Күлүк аччыыр, онтон тута эмиэ улаатар. «Хабыҥ!»
Тиҥ!
«Тоҕо эһиги биһигини кытары хаһан да оонньообоккут? Ааспыт сырыыга эмиэ маннык олорбуккут. Ол иннинэ эмиэ».
Ийэм кинини көрөр уонна саҥарбат. Хараҕын харалара күнтэн кыра туочука буолбуттар.
«Хайа, эн ханна бааргыный? – аҕам саҥата иһиллэр. – Кэлиий, түргэнник!»
Тиҥ!
Күлүк иҥнэс гынар уонна сүтэр. Ийэм төбөтүн төҥкөтөр. Хараҕын харалара ибир гынаат, улаатан бараллар. Оттон хараҕын тулатыгар тэтэркэй баҕайы быыкаайык эбирдэр көстөллөр.
* * *
Арааһа, туран кинилэргэ ити мээчиги быраҕыахха баара. Оччоҕо кини биһиэхэ кэлиэ суоҕа этэ, кэнники аҕам массыынаҕа ийэбин күнүүһүт акаары диэ суоҕа этэ. Эбэтэр быһаҕынан тэһэ анньан кэбиһиэххэ баара. Сытыы да сытыы быһаҕынан. Оннооҕор аҕам, барыларын арбуһунан күндүлүүрүгэр, тарбаҕын быспыта. Оттон ити уһун баттахтаах, кинини көрө-көрө, күлбүтэ. Хайдах эрэ кычыкылатан эрэллэринии. Уонна тарбахтарын быыһынан арбуз сүмэһинэ сүүрэрэ.
«Оттон эн тоҕо сиэбэккин? – диэбитэ аҕам. – Эмиэ санаарҕаатыҥ дуо?»
Кини буоллаҕына турар уонна күлэр. Оттон ийэм тэллэй анныгар олорор. Ууну көрөр.
Мээчиги быраҕыахха баара.
Ол эрээри, бырах, быраҕыма, оннук да гыммытым буоллар ким да күлүө-үөрүө суоҕа этэ. Аҕам син биир сөтүөлүүр сиргэ мээчиктиирин тохтоппотоҕо. Онтон күһүн буолбутугар бары тыаҕа барар буолбуппут. Субуотаҕа кини сарсыарда эрдэттэн, тугу эрэ иһиирэ-иһиирэ, хаамыталаан барара. Ийэм этэрэ – дьиэҕэ иһииримэ, оттон кини куукунаҕа олорор уонна өссө улаханнык иһиирэрэ. «Футболу сөбүлүүгүн дуо, Костя?» Мин сөбүлүүбүн диирим. «Оччоҕо хомун. Тыаҕа барыахпыт».
Тыаҕа дьиэбитинээҕэр быдан үчүгэй этэ. Долохоно булуохха уонна отонун уҥуоҕун били уһун баттахтаахха тибиириэххэ сөбө. Талах быыһыттан. Ким да көрбөт сириттэн. Эбэтэр баттаҕар ытырыык оту эрийиэххэ сөп. Ол эрээри, ытырыык оту эрийэртэн куттаммытым. Арай ону кыптыыйынан кырыйа сатыырын өйбөр оҥорон көрбүтүм. Өйбөр оҥорон көрө-көрө, долохоно уҥуоҕун тибиирбитим. Талах быыһыттан булан ылыахтарыгар диэри.
«Солуута суоҕунан дьарыктанан бүтүөххэ. Футбол оонньуохха».
Оттон мин солуута суоҕунан дьарыктамматаҕым. Кинини төбөҕө таба сатаабытым.
«Саба түһээччи буолуоҕуҥ. Мин боруотаҕа туруоҕум, – диэбитэ аҕам. – Уонна киллэриигэ диэри оонньуубут».
Ол эрээри кини боруотаҕа турбатаҕа. Сирэйин араастаан ханньатара уонна эмиэ иһиирэрэ. Ол эрээри ийэм киниэхэ туох да диэбэтэҕэ. Тиит таһыгар олорбута уонна биһигини көрөрө. Арааһа, киниэхэ дьиэҕэ эрэ иһиирбэтэ наада быһыылааҕа. Билбэппин. Оччолорго мин ону өйдөөбөт этим. Көннөрү атын боруотаҕа мээчиги тэбэн киллэрэрим. Ол да буоллар биһиги син биир элбэх мээчиги киллэртэрбиппит.
«Кинилэр кыргыттар дии. Тоҕо хомойоҕун? Биһиги дьиҥнээхтии оонньообоппут».
Ол эрээри миэхэ кыһыылаах этэ. Тоҕо диэтэххэ, мин наһаа кыһаллыбытым. Мин кинилэри кыайыахпын наада этэ. Оттон кини бастаан соруйан киллэртэрбитэ, ахсаан тоҕус биэскэ буоларын курдук. Онтон биир эрэ мээчиги киллэрэллэрэ хаалбытын кэннэ эмискэ барытын хабан барбыта. Онно мин дьэ барыта сатанар буолла быһыылаах дии санаабытым. Түргэнник сүүрэр уонна киллэрэр буолан барбытым. Испэр туох эрэ дьөлүтэ кэйэн ыалдьара. Ол эрээри өссө биир гол хаалбыта. Оттон били уһун баттахтаах миигин тула сүүрэрэ уонна күлэрэ. Оттон мин күлбэтим. Тоҕо диэтэххэ, мин биир голу киллэриэхпин наада этэ. Билигин табыллыа дии саныырым. Оттон иһим кэйиэлиирэ сүрдэммитэ. Дьэ онтон аҕам мээчиги хабан ылбыта уонна чопчу кини атаҕын анныгар бырахпыта. Мин кини соруйан бырахпытын көрбүтүм, ол да буоллар сүүрбүтүм. Тоҕо диэтэххэ, мин өссө да мээчиги былдьаан туора тэбиэхпин сөп дии санаабытым. Ол эрээри мин туохтан эрэ иҥнибитим уонна төбөбүнэн сиргэ охсуллубутум. Онтон төбөбүн өрө көтөҕүүбэр, кинилэр номнуо куустуһа сылдьаллара. Оттон кыыс хаһыытыыра: биһиги кыайдыбыт! Мин турбутум уонна талах быыһыгар барбытым. Тоҕо диэтэххэ, ытыырбын кинилэр көрүөхтэрин баҕарбатаҕым. Уонна иһим наһаа ыалдьар этэ.
* * *
Киэһэ быраас кэлбитэ уонна муҥурдааҕа ыалдьыбыт диэбитэ. Оргууй испин баттыыра, онтон эмискэ ыытара. Мин ыарыыбыттан мээчик курдук, кини илиитин ыытта да, өрө көтө түһэрим.
«Суһал көмөҕө» биһиги туох эрэ наһыылка үрдүгэр олорбуппут, оттон аҕам миигин төбөбүттэн имэрийэрэ. Мин киниэхэ, өскөтүн өлөн хааллахпына, аны ити уһун баттахтааҕы тыаҕа илдьэ сылдьымаар диэбитим. Кини күлбүтэ уонна миигин акаары диэбитэ. Муҥурдаах – туох да уустуга суох эпэрээссийэ.
