скачать книгу бесплатно
Хас күн аайы эн ити оҕолор аттыларынан ааһаҕын уонна кинилэр хайдахтарын туһунан санаан да көрбөккүн. Чэ эн, холобур, кинилэр тугу эрэ этиэхтэрин баҕардахтарына бэйэлэригэр болҕомтону хайдах тардалларын этиэҥ дуо? Эппэккин? Кинилэр тугу эрэ этиэхтээх оҕолорун төбөтүн илиилэринэн бэйэлэрин диэки эргитэ туталлар. Кыракый илиилэринэн сэҥийэлэриттэн ылан, бэйэлэрин диэки хайыһыннараллар.
Кини бэйэтин суон илиилэрин көрөр, өрө тыынар уонна салгыҥҥа кинилэр хайдах атын киһи сирэйин бэйэлэрин диэки хайыһыннаралларын көрдөрөр.
– Эбэтэр бэйэ-бэйэлэрин илиилэригэр, атахтарыгар өҥнөөх фломастерынан уруһуйдаһаллар. Мантан кинилэр тугу уруһуйдууллара көстүбэт, ол эрээри ону кинилэр сөбүлүүллэрэ биллэр. Тоҕо диэтэххэ, онтон кычыкыланаллар уонна туох уруһуйдаммытын бэйэ бэйэлэригэр көрдөрөллөр. Эн хаһан эрэ хараҥа хоско ситэ сабыллыбатах аанынан сырдык тыргыллан киирэрин көрбүтүҥ дуо? Сардаҥа бастаан сип-синньигэс буолар, онтон сыыйа кэтирээн барар. Киһи син биир оннук. Бастаан соҕотох, онтон иккиэлэр, онтон икки оҕолонор, онтон түөрт сиэннэнэр. Өйдүүгүн? Киһи сардаҥа курдук сыыйа кэҥээн барар. Оннук муҥура суох бара турар. Эн өйдүүгүн?
Кини мин хаһан кэҕис гыныахпар диэри көрөн олорор.
– Маладьыас! Аны билигин эт, эн кыра сылдьан тугу гынар этигиний?
– Мин ону өйдөөбөппүн ээ.
– Оттон эн өйдүү сатаа.
– Бары тугу гыналлар да, ону.
– Оонньообутуҥ, күүлэйдээбитиҥ, уруунньукка олорбутуҥ?
– Ээ оннук.
– Ол кыра. Худуоһунньук элбэҕи билиэхтээх.
– Мин худуоһунньук буолбатахпын.
– Аҕал ол бачыыҥканы. Мин турарым ыарахана бэрт.
– Туох эрэ буолла да, тута – бачыыҥканы аҕал буоллаҕай.
– Оттон эн мунньараҥнаама! Мин эйигинниин кэпсэтэбин. Дабаай толкуйдаа, толкуйдаа.
– Оттон мин номнуо умнубуппун… Оҕо саадыгар кыргыттар ииктииллэрин көрөр аҕай этим.
– Дьэ ити быдан ордук. Уонна тугу?
– Ийэбин күүтэр этим. Кини наар миигин саамай хойут ылааччы.
– Үчүгэй.
– Соҕотоҕун олорооччубун. Оттон иитээччи этээччи, мин ийэбинээн кинини адьас сөп оҥорбут үһүбүт.
– Кини хайдах этэй?
– Улахан… Үчүгэйдик өйдөөбөппүн… Кини халыҥ килиэккэ дьууппалаах этэ. Мин биирдэ түгэх хоско киирбитим, онно кини түүҥҥү ырбаахынан эрэ турара. Ийэбэр эмиэ оннук ырбаахылааҕа. Кини төҥкөс гынан баран, миигин сирэйгэ охсубута. Оттон мин таах киирбитим. Мээчик онно төкүнүйэн хаалбыта. Миигинниин оонньуур ким да суоҕа.
– Эн кинини абааһы көрөр этиҥ дуо?
– Билбэтим. Арааһа. Ийэм кини кэргэнин Афганистаҥҥа өлөрбүттэр диэбитэ. Эписиэр үһү.
* * *
Саҥа дьону аҕаллахтарына, Генка наар – ким хантан сылдьарын ыйытар этэ. Москваттан төрүттээхтэр бииргэ тутуһа сылдьыахпытын наада диирэ. Аппаалалар, баҕар, биирдиилээн өллүннэр. Оттон бэйэтэ Фрязиноттан сылдьара. Пашка эмиэ онтон ыҥырыллыбыта. Генка сүрдээҕин табылынныбыт диирэ. Бииргэ ыҥырыллыбыттар, үөрэҕи бииргэ ааспыттар уонна манна биир чааска түбэспиттэр. Куруутун оннук буолбат. Оттон мин Подольскайтан сылдьарым. Ол иһин Серега кэлээтин кытта, Генка киниэхэ эппитэ – куттаныма. Манна биһиги номнуо үһүө буоллубут. Кимиэхэ да атаҕастатыахпыт суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, Серега дьэ, дьиҥнээхтии Москваттан төрүттээх этэ. Үйэтин тухары Кулун тутар 8 күнүн үһүс уулуссатыгар олорбут. Метроҕа диэри автобуһунан уон мүнүүтэ. Биллэн турар, «Динамо» ыалдьааччыта.
– Ээ, эн ментэриҥ диэн! – диэччи Генка. – Син биир адьас сатаан оонньооботтор. Кырдьык, адьас сатаан оонньооботтор дии, Пашка?
Пашка саҥарбат. Тоҕо диэтэххэ, кини төрүт аҕыйахтык саҥарар. Ханна баҕарар наар Генканы кытта сылдьааччы, ол эрээри бэйэтэ хаһан да кэпсэппэт. Саннын хамсатааччы уонна аптамаатын көннөрөөччү.
– Онон оннук, буойун, – диэбитэ Генка Серегаҕа. – Биһигиттэн чугас сырыт. Оттон атын буоллаҕына кэннигин быһа тардыахтара – кэлин кэмсинэ сылдьыаҥ.
Ол эрээри төрдүөн бииргэ өр сэриилэспэтэхпит. Ол сарсыарда БТР-га олорорбутугар Генка Сереганы хаадьылаабыта:
– Дьэ эмиэ, буойун! Биһиги манна бары биир кэмҥэ тааҥка клиренсин кэнниттэн барбыппыт. Сэриигэ сылдьан – клиренс диэн тугун билбэт туох аатай? Ол Пашка аҕата флокка сулууспалаабыт. Кинилэри онно бастаан дьаакыры сытыылыырга күһэйбиттэр. Сиргэ үчүгэйдик батары киирдин диэн. Санаан көрөҕүн? Игиинэн. Эт эрэ, Пашка.
Серега БТР-га бүтэһигинэн киирбитэ уонна люгу саппыта.
– Миигин флотка ылбатахтара хомолтолоох. Кинилэргэ сүүс да дьаакыры сытыылыам этэ.
– Ыстааҥҥын сиигирдимэ, буойун, – диэбитэ Генка. – Дьылҕаҕыттан ханна да куотуоҥ суоҕа. Сыл аҥаарын анараа өттүгэр манна муора пехотын бүтүн биригээдэтин сууһарбыттара. Арааһа, ыҥырыллан баран эмиэ үөрбүттэрэ эбитэ буолуо. Муоранан устуохпут дии санаатахтара. Ити люгу, эн буойун, таах да саптыҥ ээ.
– Тоҕо?
– Тоҕо диэтэххэ, мин эйигин кытта айаннаан иһэбин. Соҕотоҕун айаннаан иһэриҥ буоллар, эйиэхэ ким да тугу да диэ суох этэ.
– Өйдөөбөтүм.
– БТР-га граната кэлэн түстэҕинэ, өйдүөҥ. Куйаҕы таах дьөлө сиэ даҕаны иһирдьэ эстиэҕэ. Оттон биһигини илдьи тэбэн кэбиһиэҕэ, тоҕо диэтэххэ, сабыылаах сиргэ ыгыллыы ынырыга буолар. Эн, буойун, физиканы хаһан эрэ үөрэппитиҥ дуо? Эбэтэр оскуола туалетыгар бэйэҕин бэйэҥ астыннарар этиҥ дуу? Бэйи эрэ, Костя, мин манна олоруум. Чэ, чэ эмэһэҕин сыҕарыт. Оттон эн, буойун, люгу арый. Тоҕо миигин көрөн баран олороҕун?
* * *
Кырдьыгынан эттэхпинэ, кинини мин тоҕо даа итирик гына уруһуйдаабытым буолла. Тоҕо диэтэххэ, баҕар, ол кэмҥэ тугу да уруһуйдуурум суоҕуттан буолуо. Александр Степановичка баары барытын кумааҕыга уруһуйдаабытым. Туох баар атах таҥаһын, иһити, бытыылканы, кинигэни, акаары баҕайы статуэткалары. Кини тугу иннибэр уурарын, барытын. Онон, уруһуйдуохха айылаах туох да хаалбатаҕа. Уонна таах олорор чуҥкук баҕайы этэ. Тоҕо диэтэххэ, кини итирэн утуйан хаалбыта, онтон мин утары олорорум уонна хайдах тахсан барыахпын билбэтэҕим, мин барбытым кэнниттэн ааны хатыыр киһи суоҕа.
Арай биирдэ, дьиэбэр кэлбитим, хоспор ханнык эрэ киһи баара, биллэн турар, мин кыратык ытырыктаппытым. Онтон Эдуард Михайлович бу Александр Степанович уола диэбитэ, ол быыһыгар ити киһини мин ыҥырбыппар дылы дьиибэ баҕайытык көрүтэлиирэ. Хоско киирээт, ол киһи мин уруһуйбун тутан турарын көрбүтүм, бэйэм да акаарыбар онтубун остуолбар хаалларан кэбиспитим. Эдуард Михайлович булан иһэ бустун дии санаабытым. Кинини кыынньыырбын сөбүлүүр этим. Оттон билигин ол киһи иннигэр хайдах да буолуохпун билбэккэ турбутум. Тоҕо диэтэххэ, аҕата итинник дьүһүн-бодо буолан утуйан нарайан олорорун уруһуйдууру ким сөбүлүөй? Биир тылынан эттэххэ – итирэн утуйан хаалбытын уонна, уопсайынан, дьиэтигэр итинник буоларын ойуулуур сүрэ бэрт дии.
Ол эрээри кини аатым Борис Александрович диэбитэ уонна миигин кытта көннөрү кэпсэтээри кэллим диэбитэ. Биһиги остуол таһыгар олорбуппут уонна аргыый кэпсэтэн барбыппыт. Ол тухары кини уруһуйу тутан олорбута. Оттон бэйэтэ Александр Степанович туһунан ыйыталаспыта. Киниэхэ мин аадырыспын үөрэх сэбиэдиссэйэ биэрбитин эппитэ, тоҕо диэтэххэ, кини миигинниин сирэй көрсүөн баҕарбыт эбит. Аҕатын туһунан уонна да атыны арааһы кэпсэтээри. Оттон мин көрүүбэр барыта кэминэн курдук диэбитим, ол эрээри – кинини алы гына сатаан, холобур: «Александр Степанович төрүт испэт», – диир кыаҕым суоҕа. Уруһуйбун тутан олордоҕо дии. Кини төһө элбэҕи уонна күн аайы иһэр дуо диэн ыйыппыта. Мин куруутун иһэр диэбитим. Быһа холоон икки-үс бытыылканы, сороҕор элбэҕи да иһэр диэн кэпсээбитим. Санаата-оноото хайдаҕыттан. Онуоха кини мунчаарбыта. Оттон мин киниэхэ эппитим, санаарҕаама, тоҕо диэтэххэ, Александр Степанович – маладьыас. Кини миэхэ араас интэриэһийэни кэпсиир диэбитим. Онно кини тоҕо эрэ өссө ордук сүөм түспүтэ. Аҕатын Краснодарскай кыраайга илдьэ барыан баҕарарын эппитэ, онно үчүгэй уонна муораттан чугас диэбитэ. Ол эрээри Александр Степанович барар санаата суох үһү. Бэйэҥ, миигинэ да суох, Гостагаевскай станицаҕар бар диир эбит. Уопсайынан, кини куруук итинник кыра соҕус дьиктилэрдээх үһү. Билигин Москваҕа министиэристибэҕэ үлэлии сылдьар буолуон сөп эбит, ол оннугар манна олорор уонна арыгылыыр. Уруут-урут, үгүс сыл анараа өттүгэр, киниттэн – Глазуновтан итэҕэһэ суох улахан худуоһунньук тахсыан сөбө үһү, өссө бүтүн дьиэ кэргэнинэн былыр үйэҕэ кыраныысса таһыгар олорор буолуохтаахтарын кини уруһуйдуурун бырахпыт, онтон аны архитектураны бырахпыт, дьиҥэр, Москва киинигэр кини бырайыактаабыт дьиэтэ турар эбит, доҕоро буоллаҕына кини оҥорон биэрбит ханнык эрэ бырайыактарынан миниистиргэ тиийэ үүммүт, ол оннугар тугу да ылбатах, миэхэ туох да наадата суох, барыта баар диир үһү. Дьэ ити курдук мин бэйэм хоспор кини кэпсиирин истэн олорбутум, ону барытын миэхэ тоҕо кэпсии сатыырын төрүт өйдөөбөтөҕүм, оттон кини кэпсээ да кэпсээ буолбута уонна ол тухары мин уруһуйбун көрөрө. Онтон кэмниэ-кэнэҕэс тохтообута, онно эрэ мин Эдуард Михайлович «Аргументы и факты» хаһыакка суруйбут суругун ааҕарын истибитим. Оттон Борис Александрович ону истибэт быһыылааҕа. Кини дириҥ санааҕа ылларан саҥата суох соҥуоран олороро. Эмиэ мин уруһуйбун көрбүтэ уонна эппитэ:
– Кини ити эйигиттэн сылтаан барыан баҕарбат. Кини өссө маннык үөрэнээччилэнэ илигэ.
* * *
Александр Степанович сарсыҥҥытыгар тута ити уруһуйбун аҕал диэн модьуйбута. Мин сүтэрбитим диэбитим, онуоха кини оччоҕо үөрэнэ барыаҥ диэн хаһыытаабыта. Онно биирдэ көрдөрбүтүм, кини өр баҕайы олорбута, адьас хамсаабатаҕа даҕаны. Онтон өрө тыыммыта уонна эппитэ:
– Борька албыннаабатах эбит ээ. Оттон мин кини миэхэ албыннаһар дии санаабытым.
Онтон миигин өрө көрөн таһаарбыта:
– Ол аата, туох да диэбит иһин, сатаан көрөр эбиккин ээ. Уонна бэйэҥ шланга буолан кубулунаҕын.
– Мин кубулумматаҕым.
– Саҥарба! Хата, эт эрэ, хаһан бүтэһигин училищеҕа киирэ сылдьыбыккыный?
– Мин дуо?
– Миэхэ акаары курдук көстө сатаама.
– Икки хонуктааҕыта.
– Тоҕо?
– Биир уолга харчы биэриэхтээх этим.
– Дьэ онно хайдаҕый?
– Үчүгэй.
– Аркадий Андреевиһы көрсүбүтүҥ дуо?
– Кими?
– Үөрэх сэбиэдиссэйин. Эн тугуй, бүгүн миигин соруйан кыынньыы сатыыгын дуо?
– Суох, мин, кырдьык, кини аатын умнубуппун. Биһиги кинини тэбиэн диэн ааттыыбыт.
– Силэ бырдаҥалыыр дуо?
Александр Степанович сонньуйан ылбыта, онуоха бүтүн бэйэтэ үрүллүбүт аарыма саарык курдук култараҥнаан ылбыта.
– Өссө хайдах курдук!
– Өйдөнөр. Итиҥтиҥ тиһэҕэр өссө ыраах силлиэҕэ. Дьэ онон кинини көрсүбүтүҥ дуо?
– Көрсөн.
– Туох диэбитэй?
– Оччо суох. Эйигин ыйыппыта.
– Ону туох диэбиккиний?
– Эйигин ыалдьар диэбитим.
– Ыалдьар даа? Оо дьэ акаары! Киниэхэ кырдьыгы этиэххэ баара. Онтон атын кини эйигин сиэҕэ. Ордук дириэктэр буоллаҕына.
Онтон ыла мин үөрэх сэбиэдиссэйин аатын умнубатаҕым. Тоҕо диэтэххэ, Александр Степанович сыыспатах этэ. Аркадий Степанович, кырдьык, дириэктэр буолбута. Билбэтим – баҕар, миниистир доҕорун атын үлэҕэ анаабыттара, эбэтэр Александр Степанович бэйэ оҥорбут кыһыл арыгыта утаҕы ордук ханнарыа дии санаабыта дуу. Аҕам оҕо эрдэхпинэ, «Массандра» диэн соҕурууҥҥу олус үчүгэй кыһыл арыгы баар диирэ. Тоҕо эрэ мин ол арыгы аатын өйдөөн хаалбытым. Мин ол мороженайдааҕар минньигэс буолуо дии санаабытым. Баҕар, дириэктэр ол арыгыны иһээри уолугар барбыта буолуо. Билбэтим. Кини миэхэ уруһуйдуургун быраҕыма диэбитэ. Бырахтахпына, кэлэн төбөбүн быһа тардыах буолбута. Чопчута – баскын диэбитэ.
– Эн миигин өйдөөтүҥ дуо? Таҥара оннукка эрэ тиэрпэтин, быраҕыма. Быраҕыаҥ даҕаны мин эн баскын эрэ быһа тардыам суоҕа.
Ол эрээри кини кэлбэтэҕэ. Оттон мин тута кэриэтэ уруһуйдаабат буолбутум, тоҕо диэтэххэ, кини кырдьык эппитэ буолуо дии санаабытым. Кинини хас да ый күүппүтүм. Онтум баара – сыбыс-сымыйа эбит. Кини мин ааппын да умнубут буолуохтаах.
Оттон Аркадий Андреевич сонно тута миигин иитиигэ ылсыбытынан барбыта. Ол иһин, бэбиэскэ тутаат, мин бастакынан байыаннай комиссариакка барбытым. Ким да билбэт этэ буоллаҕа дии, ол хайдах түмүктэниэн. Онно эбии Эдуард Михайлович миигин олох сордообута.
* * *
– Иһит эрэ, Костя! – БТР хоҥнубутугар Генка кулгаахпар хаһыытаабыта. – Дембеллэнэн баран, эн кииринньэҥ аҕаҥ сымыытын быһа тардыахпытын баҕараҕын дуо? Ээ, Пашка? Ол акаары сымыытын быһа тардабыт дуо?
Мин баспын быһа илгистибитим, тоҕо диэтэххэ мотуор тыаһын баһыйа сатаан хаһыытыахпын баҕарбатаҕым. Онуоха эбии, биһигини кытары тоҕо эрэ дивизия ыстаабыттан кэлбит капитан айаннаан иһэрэ. Кинини кытта өссө прапорщик Демидов баара. Кини хаһан да биһигини кытары БТР-га олорсооччута суох этэ.
Генка эмиэ кинилэр диэки көрбүтэ, онтон миэхэ төҥкөйөн кулгаахпар хаһыытаабыта:
– Дөйүөрбэ разведчиктар, блин! Чеченнэргэ харчыларын аахса баран иһэллэр – биһиги Страпромысловскайы буомбалаабатахпытына, кимиэхэ төһө тиксэрий диэн. Кинилэр онно хампарыйа сытыйбыт ниэби хачайдыыр тэриллэрэ баар.
Мин капитан диэки көрбүтүм, ол эрээри кини Генканы истэр кыаҕа суоҕа, төрүт ыраах олороро. Прапорщик Демидов трофейнай плеерин истэрэ. Бу иннинэ икки хонуктааҕыта уолаттар снайперы туппуттара уонна бэһис этээстэн бырахпыттара. Оттон плеерин Демидовка биэрбиттэрэ. Кинини кытары албыннаспыт ордук. Кини өссө аармыйаҕа кэлиэн инниттэн хааччыйыы эйгэтигэр үлэлээбит этэ.
– Хайа, буойун, – Генка Серегаҕа ордоотообута. – Өссө төһө өр люгу аһа сатаан мэйиигин сордуугун?
– Аһыллыбат дии.
Серега күүһэ баарынан тутааҕы тардыалыыра.
– Халбарый эрэ, абааһы баара! Көр эрэ. Маннык гыныахха наада. Өйдөөтүҥ!
Генка люгу арыйан баран, эмиэ Сереганы күлүү гыммыта:
– Эйиэхэ туох да сатаммат. Сэрэн, биир миэстэҕин быһа ытыахтара. Дьиэҕэр тугу илдьэ барыаххыный? Аптамаат маҕаһыынынан кыргыттары кэйиэлиэҥ дуо? Ээ, ээ, онно олорума! Кэл манна. Люгунан бык эрэ.
Уол сибиэни көрбүттүү, кини диэки көрбүтэ.
– Тоҕо быччаччы көрдүҥ? Чэ, таҕыс диибин.
– Онно снайпердар бааллар ээ.
– Онно тугуй? Оттон эн манна олоруоххун баҕарбытыҥ дуо? Таҕыс диибин ээ, мин эйиэхэ. Билигин үлтүрүйбүт дьиэлэри ааһыахпыт. Манна куһаҕан тыыннар мэлдьи «тигээйилээх» олорооччулар. Өскөтүн граната эркиҥҥэ сааллан дэлби тэптэҕинэ, саатар эн тыыннаах таһырдьа эһиллиэҥ. Оччоҕо ойон туран биһигини хостуоҥ. Өйдөөтүҥ? Ким хамсыыры урут таһаараар. Иһиттиҥ дуо миигин? Чэ үөһэ таҕыс.
Серега люктан быһаҕаһыгар диэри быкпыта уонна тохтообута. Генка таһырдьаны көрөр хайаҕаска сыстыбыта.
– Үлтүрүйбүт дьиэлэргэ чугаһаатыбыт! – диэн рацияҕа хаһыытаабыта. – Истэҕит дуо? Утуйан хаалбыттар дуу, онно? Чугаһаатыбыт. Туох эмэ буоллаҕына, хаххалаарыҥ. Икки сүүс миэтэрэ хаалла… Сүүс биэс уон.. Сүүс… Барыта этэҥҥэ курдук… Арааһа, манна ким да суох быһыылаах… Биэс уон миэтэрэ хаалла… Аастыбыт даҕаны… Биһиэхэ манна чуумпу… Тугуй? Суох, барыта этэҥҥэ, диибин мин… Чуумпу манна, чуумпу…
* * *
Тыас ынырык этэ, мин өрө ыстанаат атахпар тура түспүтүм. Сонно тута сууллубутум. Охсуу күүһүттэн төбөм иһэ куолакалы охсубуттуу лүҥкүнээбитэ. Харахпар кураанах бытыылка көстөрө. Аттыгар өссө биир сытара. Мин олору илиибинэн таарыйбытым, онно бэйэ-бэйэлэригэр охсуллубуттара. Маннык сытар үчүгэйэ. Муоста сөрүүн этэ. Мин линолеумҥа сэҥийэбинэн сыстыбытым уонна харахпын симпитим. Хамсаамыахха эрэ…
Ити кэмҥэ ким эрэ ааны лүҥсүйбүтэ. Арааһа, тэбиэлииллэр быһыылааҕа. Адьас төбөҕө биэртэлиир курдуга.
Мин олорбутум, харахпын аспытым уонна оргууй туран барбытым. Хайдах эрэ гынан – эмискэ хамсанымыахха наада. Оччоҕо хотуолуом суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, ону ыраастыыр эрэйэ бэрт буолуо. Мин элбэхтэ төҥкөҥнүүр кыаҕым суох.
Ааны эмиэ күүскэ лүҥсүйбүттэрэ. Туохха ити үлүгэрдээх ыксаатылар? Мин суһал поезд үһүбүн дуо?
Тыыннара да быстыбат ээ, түүннэри эйиэхэ кэлээччилэр уонна ааны тэбиэлээччилэр. Хас чаас эбитэ буолла? Уонна хаһыс чыыһыланый?
Атаххыт быһа сытыйбат ээ.
