скачать книгу бесплатно
– Суох, баһыыба, – диэбитим мин. – Мин Подольскайга барабын. Онно миэхэ биир уталыйбат дьыалалаахпын.
Генка джипкэ олорбута, мотуорун собуоттаабыта, ол эрээри тоҕо эрэ хоҥнорго ыксаабатаҕа.
– Иһит эрэ, – кини кэмниэ-кэнэҕэс миэхэ эргиллэн эппитэ. – Өйдүүгүн дуо? Эн, кырдьык, хаал. Туохха биһиги эйигин Подольскайга илдьэн иһиэхпитий? Суолга балтараа чаас барар. Сарсын уон бииргэ эйигин ылыахпыт. Кини эн аҕаҥ эбээт. Чэ, быраат, таҕыс.
* * *
– Хоһуҥ бу, – диэбитэ Марина, миигин урут киллэрэн иһэн. – Олоххун булун. Ол кэмҥэ Николай оҕолору оскуолаттан аҕалыаҕа. Манна чугас, адьас аттыбытыгар баар. Олбуорбут иһигэр.
Кини аҕабын Николай диирин хайдах эрэ кыратык дьиибэргии истэрим. Ийэм кинини наар араспаанньатынан ыҥырара. Оскуолаҕа бииргэ үөрэнэр уолун курдук. Эбэтэр хаһыакка суруллар политическай деятель курдук.
– Итини мин манна ыйаабытым, – диэбитэ мин хартыыналары одуулаһарбын көрөн. – Армяннар уруһуйдарын сөбүлүүбүн. Ким уруһуйдаабытын билбэппин эрээри, чахчы Ереваннааҕы көстүү. Көр, бу онно эрэ көстөр этиҥнээх ардах былыттара, бу хайаҕа ыттан эрэр курдук дьиэлэр. Оҕо сааһым Ереваҥҥа ааспыта. Онно наһаа кэрэ.
– Бу Эль Греко, – диэбитим мин.
– Туох?
– Бу Эль Греко хартыынатын үтүгүннэрэн уруһуйдааһын. Испания худуоһунньуга. Грек төрүттээх. Дьиҥнээх аата – Доменикос Теотокопулос. Ол эрээри ол туох да суолтата суох.
Кини мин диэки хайыспыта. Хараҕар наһаа дьиибэргээбитэ көстөрө.
– Эн чахчы билэҕин?
– Оннук.
Мин кинини көрөрүм уонна саныырым: ийэм кинилиин күрэстэһэригэр туга тиийбэтэҕэ буолла?
– Ээ, оттон инньэ дии саныыр буоллаххына…
Куолаһыгар – түгэҕэ биллибэт дириҥ саарбахтааһын баара.
– Мин инньэ дии санаабаппын. Бу Эль Греко.
Кини эмиэ миигин көрбүтэ уонна дьэ мичээрдээбитэ.
– Үчүгэй. Эль Греко буолла да Эль Греко. Онно, биирдэ баран эттэххэ, туох баарый? Этэбин, эн аҕаҕар кыыһырыма. Билигин кини үлэтигэр олус уустук быһыы-майгы. Баҕар, мин эһиэхэ тугунан эрэ көмөлөһүөм.
– Эн дуо?
– Да. Мин билэр криминальнай хрониканан дьарыктанар суруналыыстардаахпын. Москва милииссийэтин кытта ыкса сибээстээхтэр.
Мин ол бэрт буолуо этэ диэри гыммытым, ол эрээри ити кэмҥэ аан чуораана тыаһаабыта.
– Дьоммут кэллилэр, – диэбитэ кини. – Бардыбыт, мин эйигин билиһиннэриэм.
Кыыс мин диэки көрбөтөҕө даҕаны. «Драсьте» диэн сибигинэйээт, хоһугар сылыпыс гыммыта. Арааһа, аҕам кинилэри сэрэппит быһыылааҕа.
Наһаа одуулаһымаарыҥ диэн.
Оттон уол букатын кыра этэ. Быллаҕар иэдэстээҕэ, төгүрүк харахтааҕа. Миигин көрөн таалан хаалбыта, бэл кыратык айаҕын аппыта. Кууркатын тимэҕин сүөрэрин да умнубута.
Аҕам эппитэ:
– Кинилэргэ иккиэннэригэр бүтэһик уруоктара буолбатах. Чааһы быһа таһырдьа хаарынан оонньообуттар.
– Слава, дьону итинник көрөр соччото суох, – диэбитэ Марина кэннибэр туран. – Билис, бу эн убайыҥ.
Мин кини иннигэр чохчойон олорбутум уонна илиибин ууммутум:
– Дорообо, быраатчаан. Мин Константиммын.
Кини хараҕа өссө кэҥээбитэ. Бастаан миигин, онтон Маринаны көрбүтэ. Илиитин ууммута уонна дьэ эппитэ:
– Мин кулгааҕым тоҥно, таас курдук. Адьас токуруйбаттар.
* * *
– Кинилэр адьас атын атыттар, – диэбитэ Марина, аҕам оҕолору утута барбытын кэннэ. – Славка бэйэтин бэйэтэ көрүнэр. Тугу барытын бэйэтэ сатыан, оҥоруон баҕарар. Оттон Наташка, киниэхэ холоотоххо, сибэкки курдук. Киниэхэ эрэ күн көрдүн. Киниттэн үс сыл аҕа эрээри. Мэ, бу саахарда ыл.
Кини чочумча саҥарбатаҕа уонна мичээрдээбитэ.
– Биирдэ хаһан эрэ кинини оҕо саадыгар илдьиэхтээх этим уонна олус хойутаабытым. Нүөмэрбитин туттарыахтаах этибит, түүнү быһа утуйбатаҕым. Оттон Наташка баран иһэн ырыынакка киириэххэ диэн хаайбыта. Отон атыылаһыан баҕарбыта.
Кини эмиэ мичээрдээбитэ.
– Оҕо саадыгар адьас хойут тиийбиппит, иитээччи буоллаҕына миигин мөхпөтөҕө, Наташкаҕа хаһыытаабыта: «Тоҕо эн бачча хойут кэлэҕин? Оҕолор бары кэлбиттэрэ». Өйдүүгүн, сүрдээх кытаанах дьахтар дьэ.
Кини мин диэки көрбүтэ.
– Мин эйиэхэ «эн» диирим син ини?
– Син-син.
– Сөөп. Оттон Наташка кинини көрөөр, көрөр. Онтон илиитин утары уунан баран ытыһын нэлэс гыннарар уонна этэр: «Черемушка». Оттон онто барыта ытыһыгар сыстан хаалбыт. Уонна дьэ, күлэ-күлэ, турар.
Кини хараҕын чыпчылҕан түгэнэ ытыһынан саба туттан ылбыта.
– Оттон ол иитээччи кинини көрөр уонна туох да диэн билбэт. Ол кэннэ ханнык да киҥир-хаҥыр саҥарсыыта суох арахсыбыппыт. Мин итини, арааһа, олоҕум тухары умнубатым буолуо. Эн кэмпиэттэ ылыый, тоҕо көннөрү чэйи эрэ иһэҕин?
– Миэхэ маннык үчүгэй. Минньигэһи сөбүлээбэппин.
– Ол эн арыгыны сөбүлүүргүттэн. Буокканы иһэр дьон бары минньигэһи сөбүлээбэттэр. Эбэтэр төттөрүтүн буолар. Мин арыгы сытын да тулуйбаппын. Тута хотуолаары гынабын. Эһиги хайдах иһэргит буолла – адьас сатаан санаабаппын.
– Кыһалҕата суох иһэбит. Көннөрү үөрэниэххэ эрэ наада.
– Чэ сөп, – диэбитэ кини. – Ол суолтата суох. Мин эйиэхэ оҕолор тустарынан кэпсээн испитим… Кинилэр тустарынан наһаа элбэҕи кэпсиирим хайдаҕый?
– Үчүгэй. Миэхэ интэриэһинэй.
– Кинилэр эйиэхэ балтыҥ уонна быраатыҥ буолаллар буо.
– Да, да, мин өйдүүбүн.
– Сөп. Оттон Славка адьас атын. Кыра баҕайы эрээри, наһаа дьулуурдаах. Ханнык эрэ английскай тыллары үөрэтэр. Кылаабынайа, ким да кинини күһэйбэт ээ. Ханнык эрэ компьютернай оонньууга наада диир, ол оонньуу английскайдыы тылынан эрэ үһү. Өссө саахыматтыырга үөрэннэ. Онтон ыла хас күн аайы Николайы сордуур. Аны биир сылынан кинини кыайыам диир. Өсөһө сүрдээх.
Кини эмиэ мичээрдээбитэ.
– Оттон Наташка эбисийээнэ курдук кинини үтүктэн тахсар. Үс сылынан аҕа эрээри. Миэхэ кэлэн этэр – ат хайдах хаамарый? «Г» буукубанан икки дуу эбэтэр үс дуу килиэккэнэн? Оттон мин бэйэм да өйдөөбөппүн. Славкаттан ыйыттахпыт дии, хайыахпытый.
Марина туран ааны саппыта.
– Сороҕор, кырдьык, кыыһырсаллар. Биирдэ эмэ да буоллар, син биир оннук буолааччы. Иллэрээ күн Славка орон анныттан мээчиги ылаары гыммыта, ол кэмҥэ Наташка хараҕын симэн баран хос устун хаамыталыы сылдьара. Уонна киниэхэ эппитэ, өскөтүн эйигин үрдүгүттэн үктээтэхпинэ мин буруйум суох. Онтон, биллэн турар, тута үрдүттэн үктээбитэ…
– Эһиги тоҕо манна саптан баран олороҕут? – диэбитэ аҕам, өҥөс гынан баран. – Мин эһигини тэлэбиисэр көрө олороллор диибин ээ.
– Мин наһаа улаханнык саҥарабыт диэн куттаммытым. Бэйэҕэр чэйдэ кутун. Мин Константиҥҥа оҕолор туһунан кэпсиибин. Номнуо утуйдулар дуо?
Аҕам мин диэки көрбүтэ уонна мичээрдээбитэ.
– Утуйдулар. Билигин миэхэ Славка туох диэбитин билэҕин дуо? Этэр: «Бачыыҥкаларым аанньата суох эбиттэр. Эн миэхэ саҥаны атыылас эрэ». Санаан көрүүй, «аанньата суох»!
Марина күлэн баран, илиитинэн сапсыйан кэбистэ.
– Үс сыллааҕыта биирдэ уһуктан баран этэр: «Били сыыппара хайдах этиллэрий, бастаан «биир», онтон «аҕыс»? Мин хардарабын: «Уон аҕыс». Онуоха кини этэр: «Саҥа дьылга диэри уон аҕыс күн хаалла». Мин онтон ыла төбөбүн сынньабын, кини сыыппара хайдах этиллэрин билбэккэ сылдьан, Саҥа дьылга диэри хас хонук хаалбытын хантан билбитэ буолла? Кырдьык, уон аҕыс хонук хаалбыт этэ ээ.
– Кини бэлэх ыларын күүтэр буоллаҕа дии, – диэбитэ аҕам. – Бэйэҥ оҕо сылдьан Саҥа дьыл иннинэ хайдаххын өйдөө ээ.
– Оо, ол олус ырааттаҕа дии…
Мин аҕабын көрөрүм – кини хайдах чэй куттарын, чааскытыгар саахар угарын, остуолга олорорун; кинини көрө-көрө, күлэр кэргэнин; намыһах абажур анныгар кэмпиэттэрдээх куукуна остуолун; бэйэм сойбут чэйдээх сырдык күөх чааскыбын; Славка остуол муннугар умнубут пластмассовай бэстилиэтин, итини көрөн олорон миэхэ дьикти баҕайы санаалар киирбиттэрэ. Чопчулаан эттэххэ, санаалар буолбатах, биир дьикти санаа. Бэл санаа да буолбатах, биир ыйытыы.
Тоҕо?
Мин кинилэри көрөрүм уонна саныырым: тоҕо миигинниин эрэ маннык буоларый? Тоҕо ким эрэ умайарый, атыттары таһааралларый? Тоҕо мин аҕам атын оҕолорго тиксэрий? Тоҕо, мин аҕам буолуон баҕарар киһим, миигин быраҕан ханна эрэ Хара муораҕа барбытай? Тоҕо биир акаары, миэхэ аҕабын дэнэр киһи, миигин адьас сөп оҥорон, сыл аҥаарыттан ордук ийэбин көрсөр күүс киирбэтий?
Быһатын эттэххэ, биир «тоҕо» диэн ыйытыыга ити барыта, арааһа, наһаа элбэх эбитэ дуу. Биир ыйытыы бэлиэтинэн, биллэн турар, барыта быһаарыллыбат.
* * *
Сарсыарда Генка соҕотоҕун кэлбитэ. Пашка электричканан кэлэр үһү диэбитэ. Мин кинини кытта кэккэлэһэ олорбутум уонна барбыппыт. Уон мүнүүтэ устата кини тугу да саҥарбатаҕа. Ол Генкаҕа төрүт маарыннаабат этэ, ол эрээри мин киниэхэ эрэ кыһаммат этим. Мин бэйэм саҥа аймахтарым туһунан саныырым.
– Ээ, чэ бырах эрэ итини, – диэбитэ кэмниэ кэнэҕэс кини, бэҕэһээ массыынатыттан булбут кинигэм эмиэ аллара сытарын ылбыппар.
Мин тугу да хардарбатаҕым уонна эмиэ мээнэ арыйбытым: «Ол норуот хараҕа бүөлэммитэ уонна сүрэҕэ тааһырбыта, харахтарынан да көрбөттөр, сүрэхтэринэн да сэрэйбэттэр, итиэннэ көрдөспөттөр, кинилэри Мин эмтиирбэр».
– Иһит эрэ, – диэбитим мин. – Эн тоҕо хара ачыкы кэттиҥ? Күнэ суох дии.
Генка чыпчылҕан түгэнэ мин диэки хайыспыта, ол эрээри тугу да саҥарбатаҕа.
Пашка эмиэ хара ачыкылаах этэ, метроҕа киирэр сиргэ турара уонна атаҕын аннын эрэ көрөрө. Хараҕа суох киһи курдук. Ол эрээри кини ачыкыта аһара улахана. Хаартыскаҕа уһуллар модель курдук. Баҕар, кэргэниттэн ылбыта буолуо.
– Эһиги туох буолан дьээбэтийдигит? – диэбитим кини джипкэ олорбутун кэннэ. – Бүгүн күнэ суох дии.
Пашка тугу да хардарбатаҕа. Генка ускуораска холбообута уонна педалы үктээбитэ.
– Тохтоо эрэ, – диэбитим мин. – Тохтоо. Массыынаны тохтот.
– Тугуй? – кини эмиэ миэхэ хайыспыта.
Мин эмискэ кини ачыкытын туура тардыбытым. Хаҥас хараҕын анна көҕөрбүт этэ. Хараҥа күөх өҥнөммүт.
– Эн буккулуннуҥ дуо? – диэбитэ кини, илиибиттэн ачыкытын сулбу тардан ыла-ыла. – Өйүҥ хамсаата дуу?
Пашка түннүк диэки хайыһан олорон биһиги диэки көрбөтөҕө даҕаны. Мүнүүтэ кэриҥэ, арааһа, саҥарбатахпыт. Икки мүнүүтэ эбитэ дуу.
– Дьэ ким кими имитэн биэрдэ? – диэбитим мин кэмниэ-кэнэҕэс, саҥабын кыччата сатыы-сатыы. – Ким бэрдин быһаардыгыт дуо?
Кинилэр саҥата суох иннилэрин супту көрөн олорбуттара. Хайалара даҕаны тыл ыһыктыбатаҕа.
– Ачыкы кэппиттэр, – диэбитим мин салгыы. – Ачыкы кэппиттэр, дьон сирэйгит хайдах буолбутун көрбөттөрүн туһугар. Сирэйбит туох да буолбатах дии санаатыннар диэн. Көннөрү хараххыт ыалдьар. Чаҕылхай күнтэн саатар. Оттон мин, блин, ханнык ачыкыны кэтэбин? Миэхэ, блин! Мин, блин, бу сирэйбэр!
Бэйэм да билбэппинэн үчүгэй аҕайдык ордоотообутум.
– Туохха нааданый эһиэхэ ити ачыкы? Эһигиттэн тугуй, оҕолор куттаналлар дуо? Ойохторгут эһигини көрөллөрүттэн дьулайаллар дуо? Ити эһигини ыалгыт оҕолоро утуйумаары гыннахтарына куттаары ыҥыраллар дуо? Эбэтэр эһигиттэн тельняшкаҕытын тириигитин кытта бииргэ хастаабыттара дуу? Тириигитигэр сыстан, эккитигэр хатан хаалбытын быһыта кырыйталаан ыллахтара. Онно барыта иҥэн хааллаҕа. Эһиги хайдах курдук миигин бэйэҕит харчыгытынан, ньимиликээн буоларгытынан, дьүһүҥҥүтүнэн-бодоҕутунан сөп оҥорбуккутун билэргит буоллар! Хайдах курдук сөп оҥордугут? Мин өйдөөбөппүн, туохха нааданый эһиэхэ ачыкы? Эһиги тугу ачыкы нөҥүө саһыараары гынаҕыт?
Мин ах барбытым. Ити курдук биэс мүнүүтэ кэриҥэ саҥата суох олорбуппут. Онтон Генка көхсүн этиппэхтээбитэ уонна ускуораһын холбообута.
– Чэ оттон, барыахха дуу? – диэбитэ кини. – Туохха олоруохпутуй? Сереганы көрдүөххэ наада.
* * *
Оҕо сылдьан доҕотторгун кытта элбэхтэ охсуһаҕын. Кимниин эрэ подъезка хапсыһаҕын уонна төбөтүнэн кирилиэс үктэллэригэр лоһурҕатаҕын. Ол кэмҥэ үөһээ ыалларыҥ күлүүстэрэ хачыгырыыр.
Кинини абааһы көрөргүттэн буолбатах, тоҕо диэтэххэ, кини куруутун аттыгар баар, ол иһин. Көннөрү оннук буолан хаалар.
Оҕо саастан, уопсайынан, туох хааларый? Уруут-урут олорбут дьиэҕэр ким да суоҕун билэ-билэ, кэлэн ааны аһа сатыыр түүлүҥ? Эн буоллаҕына эмиэ кып-кыра буолан хаалбыккын уонна аан тутааҕар тиийэ сатаан өгдөҥнүүгүн. Сыт-сымар?
Эбэтэр оҕо саадыгар бары утуйбуттарын кэннэ, эн эмискэ хаһан эрэ өлүөхтээххин өйдөөн, «чуумпу чааһы» быһа ороҥҥор хоройон олорбут ынырык түгэниҥ? Хаһан да тиллибэттии. Суорҕаныҥ хаата онтон сылтаан бөчөхтөнөн уонна инчэйэн хаалбыта. Онтон түөртүүр аһылыкка эмискэ хотуолаабытыҥ, тоҕо диэтэххэ, итинник ынырык арыйыы кэнниттэн сылаас суораты испитиҥ. Оттон иитээччи: тирээпкэтэ ыл уонна бэйэҥ сот, ким да манна эн кэннигиттэн салыа суоҕа, көр да маны, туох ааттаах чанчарык оҕотой диэбитэ. Онно эн иккистээн хотуолаабытыҥ. Тоҕо диэтэххэ, эн түөрт эрэ саастааҕыҥ. Оттон ол, эн өлөргөр төрүт наадыйбат дьахтары кытары көрсөргө, оччо сөбө суох саас эбээт. Ол да буоллар эн барытын соппутуҥ.
Быһата, оҕо саастан туох хаалара – өйдөммөт.
Сарсыҥҥытыгар кинилэр кэлбэтэхтэрэ. Генка даҕаны, Пашка даҕаны. Бэл диэтэр ким да эрийбэтэҕэ. Мин кириэһилэҕэ олорбутум уонна оҕолору көрбүтүм. Марина аҕабын кытары сарсыарда аһылык кэнниттэн тута барбыттара.
– Оттон эн үлэлии бараҕын дуо? – диэбитэ Славка.
– Суох, – диэбитим мин. – Мин онуоха-маныаха диэри үлэм суох.
– Үчүгэй, – кини олус дьоһуннук төбөтүн хамсаппыта. – Тоҕо диэтэххэ, аҕалаах ийэм өрүү үлэлэрэ элбэх, онон биһигини кытта олорботтор.
