скачать книгу бесплатно
Асыл ташлы муенса
Таңчулпан Хизбулла кызы Гарипова
Каләмнәр туганлыгы
Башкортстанның Салават Юлаев исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты Таңчулпан Гарипованың китабына төрле елларда язылган роман, повесть һәм хикәяләре тупланды. Әлеге әсәрләрдә фаҗигале, гыйбрәтле кеше язмышлары, кызыклы һәм үзенчәлекле образ-характерлар психологик тирәнлек белән тасвирлана.
Таңчулпан Гарипова
Асыл ташлы муенса
© Татарстан китап нәшрияты, 2015
© Гарипова Т. Х., 2015
© Ногманов И. Г., тәрҗ., 2015
* * *
Мөгри-мөгри килә Бөйрәкәй
(Роман)
Беренче китап[1 - Пенталогиянең беренче китабы. Әлеге романы өчен автор Башкортстанның Салават Юлаев исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.]
Беренче бүлек
Иртәнчәкләй торып, тышка чыксам,
Мөгри-мөгри килә Бөйрәкәй.
Бөйрәкәйне сауган шул кызны уйлап
Өзелә шул минем үзәккәй…
– Аптыраттың әле син, Мәдинә, – Гөлбану әллә төтеннән, әллә моңнан яшьләнгән күзләрен кызына төбәде, – кемнән отып алдың син бу җырны, ә?!
– Әллә тагын… – Кыска гына күлмәк кигән какча гәүдәле кыз урыныннан сикереп торды, нәзек кенә беләкләрен, беләкләре кебек үк нечкә аякларын тирә-якка болгап, күнегүләр ясый башлады: – Бер, ике, өч!
– Ипләп, энеләреңне уятырсың! Ай, ата Габидә!..
«Ата Габидә» димәслек тә түгел иде Мәдинәне шушы минутта: нәкъ малайлар кебек. Менә кызларга гына хас шаянлык белән очкынланган шомырттай күзләре һәм яңа туган айдай сызылып киткән кашлары булмаса, кем ышаныр иде икән аның кыз бала булуына?
Гөлбану мич буена чүгәләгән җиреннән торгач та кызына һаман текәлеп каравында булды: тал чыбыгыдай нечкә үзе, эчендә җаны ничек тора, ә тавышы, моңы… Шушындый моңның гап-гади бер баладан чыгуына ышанырлык та түгел.
Гөлбану үзалдына тирән көрсенде дә чөйдәге кыска тунына үрелде:
– Фермага китәм инде мин, балам. Күмер төшкәч, казандагы суны самавырга салырсың. Кайнап чыкса, басып куй – мин озакламам. – Әнисенең соңгы сүзләре инде чоланга чыккач ишетелде: – Абзарны карап тор – сыерның суы киткән бүген! Энеләреңне күзеңнән югалтма – самавырга пешмәсеннәр!
Мәдинә исә, әнисе әйтмәсә дә, сыер янына чыгарга гына тора: бозау дөньяга киләчәк бүген! Мәдинә аңа Бөйрәкәй дип исем кушачак. Әлеге җырын да бит ул шуңа җырлады.
* * *
Иңбашына бишмәт салган, аягына әнисенең тирән галошын кигән Мәдинә абзар ишеге төбенә җиткәч куркыбрак калды. Эчтә өзек-өзек мышнап тын алган тавышны ишеткәч, тагы да ныграк каушады.
– Билдәш! – Үз исемен ишетү белән гадәттә мөгрәп куя торган сыер бу юлы эндәшмәде. – Билдәш, сиңа әйтәм! – Мәдинә, әллә салкыннан, әллә дулкынланудан тыңлаусызга әйләнгән бармакларын көчкә кыймылдатып, ишекнең бавын чиште, сак кына басып, түргә, сыер яткан якка узды. – Билдәшкәй…
Билдәш янә тавыш бирмәде. Мәдинәнең, әлбәттә, сыер бозаулаганын күргәне бар, тик анда, фермада, әнисе, башка өлкән кешеләр була. Өйдән чыкканда бозаулап яткан сыерны күреп, болай каушармын, куркырмын дип уйламаган иде ул. Мәдинә сыер тизәге белән сыланган, хәзер инде төрле-төрле җирдән кубып төшә башлаган читән абзарның ярыгы аша эчкә карады. Аның күзләре туп-туры сыер күзләре белән очрашты. Йа Рабби… Хайван күзләренә чыккан өнсез газап менә-менә шартлар да гүя күзе белән бергә атылып чыгар төсле. Йа Ходай, ярдәм итә күр Билдәшкә! Мәдинә йөрәге дерт-дерт типкән килеш эчкә үтте һәм Билдәш янына чүгәләде:
– Тәңрем… Аллам… Ходаем!.. – Билдәшнең хәлен җиңеләйтә торган догалар булса, шушы минутта Мәдинә аларның меңен берьюлы кабатлар иде. – Әни, әнкәем… Әни! – Ул хәзер фермага йөгерер иде, Билдәшне бу хәлдә ничек ташлап китсен?!
Өстенә каплаган бишмәте күптән инде шуып төшеп күлмәкчән калган кызыкай, кинәт бер катгый карарга килгәндәй, гәүдәсен турайтты, аннан ашыкмый гына, әнисенә охшатырга тырышып, әкрен басып, сыер янына килде дә тулгак газабында тартышкан җан иясенең арт санына кулын салды. – Билдәш, җаным, әйдә инде, тырыш!
Печән җитмәүдән күтәрәмгә калган сыер авыр бозаулады. Мәдинә терсәгенә тиклем канга буялып, сыерга бозауларга булышты. Бозауның арткы тояклары карыннан аерылганда, Мәдинә, үзе дә хәлсезләнеп, аркасы белән туң җиргә чалкан төште. Сыер урыныннан торырга маташып карады, ләкин көче җитмәде, кире ятты, аннан, мөгрәп, бозавын күрергә теләп, башын артка борды.
– Хәзер, сабыр ит… – Мәдинә канлы-сүлле юеш җан иясен ничек итсә итте, әнисе алдына салды. – Әниең ул синең, бозаукай, әниең…
Билдәш ач хайван комсызлыгы белән бозавын ялаган арада, бер кочак печән күтәреп, Мәдинә өйгә керде дә сүрелгән учакның җылысы төшкән урынга шул печәнне түшәде.
– Апай… – Уянып, мыгырданырга уйлап яткан энеләренә боерулы тавыш белән:
– Тыныгызны чыгармагыз! – диде дә тагы тышка атылды. Хәзер үк өйгә кертмәсә, бозау бит өшер, туңып бетәр. Мәдинә үзенең җилкәсеннән шуып төшеп калган бишмәтен табып бозауны салды да, баласы артыннан кузгалырга маташкан Билдәшнең йөрәкне әрнетеп мөгрәвенә карамый, теше-тырнагы белән көчәнеп, бозау яткан бишмәтне өйгә таба өстерәде…
* * *
Кич булды. Мәдинә, дәреслекләрен алып, учакта янган утка якын килеп утырды. Гөлбану мич алдында, бүкән өстенә тас куеп, көл суында Мәдинәнең, үзенең керләрен юа. Ут аның озынчарак нәфис яңакларын, куе керфекләре арасыннан томрап торган күзләрен яктырта. Матур шул Мәдинәнең әнисе, яшь.
– Әни, хәзер сиңа ничә яшь ул?
Гөлбану авыз чите белән генә көлемсерәде:
– Әниеңнең яше нигә кирәк булды, кызым?
– Болай гына, – Мәдинә, җылыда изрәп йоклаган бозауны уятудан куркып, шыпыртын гына сөйләүгә күчте, – мин туганда сиңа уналты гына яшь булганмы ул, әни?
– Шулай гына иде шул, балам.
– Уй! – Мәдинә кинәт тетрәнеп, күзләрен йомды. – Ә мин, әни, кияүгә бер дә чыкмаячакмын!
– Һы… Кызык икән…
– Әни, әтием… Ул кайтса… – Мәдинә кинәт үз уеннан үзе оялгандай тотлыкты.
– Нәрсә… әтиең?
– Болай гына… Ул кайтса, сиңа кыен булмас иде дигән идем…
– Сиңа түгел, безгә диген…
– Бозаукаебыз матур, әйе бит, әни? – Мәдинә әтисе турындагы сүзне тиз генә икенчегә борырга тырышты. Әнисеннән ул бөтенләй икенче нәрсә: «Нигә син Урыс Һашимга кияүгә чыктың?» – дип сорамакчы иде.
* * *
Читкә какканын хәтерләми Мәдинә әтисенең. Эчүен эчте. Әле ул чакта, сугышка тиклем, авылда салгалаган ирләр булса да, Һашим кебек котырганчы эчеп йөргәннәре юк иде. Базаргамы, он тарттырырга барсынмы – Һашимның аек кайтканы булмады. Шуңа күрә дә авылдашлары ике Һашимның берсенә «Урыс» кушаматы такты. Икенче Һашимга тигән кушамат та шәплеккә шәп түгел: У…к Һашим.
Ләкин Мәдинә дә әти булган кешесенә Урыс Һашим диюләренә гарьләнә. Бу исем аның әтисен ничектер ят итеп күрсәтә сыман. Әтиләренә шундый исем таккач, балаларына ни димәсләр? Мәдинә башта оялды, аннан гарьләнде, соңыннан кирәк-кирәкмәгәнгә кимсетелмәс-хурланмас өчен кыргыйланды, илгәзәк табигатьле, ачык күңелле кыз баладан кырыс, чая үсмергә әверелде. Сугыш та бит әнә күпләрне бөкте. Элек күршесенә сәлам бирмәгән кайберәүләр хәзер кереп шуның чәен бер эчеп чыгар өчен генә дә бит йөз суын түгә.
Мәдинәләр дә артык тук яшәмиләр дә бит. Иншалла, сыер бозаулады. Мәдинә моңа кадәр дә савыт күтәреп күршеләренә йомышка бик йөрмәде, моннан соң инде ул бөтенләй чыкмаячак. Бик кирәк булса, әнә, әнисе Җантимере белән Биктимерен йөртсен. Алар, ике күпкән корсак, ашаудан башка бернигә ярамыйлар. Әнисе шуларны, кич булса иркәләп туймагандай, әле берсен, әле икенчесен тупылдатып сөя, әллә нинди колакка ятышсыз иркә сүзләр әйтә. Ә менә Мәдинә бары тик мал балаларын гына ярата. Идәндә йоклап яткан әнә ул бозаукай булмаса, өйнең ни яме булыр иде? Мәдинә үссә, абзар-курасын тутырып мал асрар, ә инде элегрәк туса, көтү-көтү атлары Каратау сыртын иңләп йөрер иде. Әйе, әйе, менә шулай бай булыр иде ул! Үзенең силсәвит Ихсанбайныкы кебек кара айгыры, кулында камчысы булыр иде.
Кара айгыр дигәч, Мәдинәнең хәтеренә кылт итеп тагын Ихсанбай килде. Үз гомерендә кешенең җанына тиеп, тынын бугандай яши торган бәндәләр бар бит ул. Шуларның берсе – әтисе, Урыс Һашим. Ярый анысы сугышка китте. Кем белә, бәлки, Алланың рәхмәте төшеп, кайтмас та әле. Икенчесе – Ихсанбай, анысы күз алдында. Сугышка үпкәсе чирле булганга алмаганнар диме шуны… Үзе болай чирлегә дә охшамаган, бурсык маен эчә торгач, бурсыктан болайрак симергән. Аны нигә шултиклем күралмаганын Мәдинә үзе дә төшенми. Бу оятсыз кешенең итләч битенә кысылган зәңгәр күзләренең Мәдинәгә пешерердәй итеп каравымы, корсагын киереп, хатын-кызлар шикелле вак-вак басып йөрүеме – өзеп кенә ни дә булса әйтерлек тә түгел. Хәтта аның ябык озын буйлы, турсык бите өчен үтә бәләкәй уелган авызлы, юка иренле, кечкенә борынлы хатынын да өнәми Мәдинә. Шул борынга – борын рәвешен бирердәй нечкәлекләрне башкарып тормый ябыштырылган орыдай борынга – иренсез генә уймактай авызга көлү бер дә килешми. Ә ул, Сәбилә, шуны һич төшенми, туктаусыз көлә. Көлгәндә йөзе «Куегызчы әле, мине нигә газаплыйсыз инде?» дигәндәге кебек, кызганыч булып тартыша.
Дөресен әйткәндә, Мәдинәне күрсә, монысы да кинәт үзгәреп китә. Төссез күзләренең угын кадамыйча үтми…
Әнисе эштән кайткач, җай чыкканда шушы хакта белергә дә тырышып караганы бар аның:
– Әни, Ихсанбай кем ул?
Әнисе, башта каушабрак калган кебек булса да, җавапны кыска тотты:
– Нигә, Ихсанбайның кем икәнен белмисеңмени? Силсәвит бит…
– Беләм…
– Белгәч…
– Әни, ә нигә ул мине күралмый?
– Кем әйтте аны? Ихсанбай үземе?
– Беркем дә әйтмәде, үзем беләм.
– Һы… – Гомергә ашыккан, гомергә бушамаган әнисе бу юлы да тезгенне кыска тотты: – Кирәкмәгәнне төпченгәнче, әнә энеләрең торуга тамакларына юнәт.
– Шулар аркасында мин мәктәпкә йөри алмыйм!
– Мәдинә! – Әнисе артыннан ишек ябылды.
Йөрәген кара мәче кебек тырнаган сорауларын күкрәгенә кысып, Мәдинә идән уртасында торып калды. Юк! Әнисеннән сорап берни белерлек түгел! Һичбер сорауга җавап табармын димә! Сәер кыланмышлары бар шул әнисенең. Мәдинә бит энеләре турында соңгы минутына тиклем белмәде. Эскәмиягә чатырдатып тотынган хәлдә:
– Кызым, Фәүзия инәеңне[2 - Инәй – ата-анадан олырак хатын-кыз һәм аларга эндәшү сүзе.] генә алып кил әле?! – дип ялварды әнисе.
Әйе, әйе! Коеп яңгыр яуган төндә Мәдинә гомергә бер бусагасын атламаган өйнең тәрәзәсен шакырга мәҗбүр булды.
Әнисенең тагы бер кыланышын аңлый алмый ул: әтиләреннән хат килсә, агарынып китә, төсе кача. Хатны ашыгып-ашыгып ача да укымый кесәсенә салып куя. Укый башласа, кәгазьне күзе белән тишәрдәй булып, Җантимер белән Биктимергә кагылышлы юлларны эзли. Мәдинә дә бит шунда карап тора, әнисе өчен ул юк кебек.
Берчакны Мәдинә түзмәде. Әнисенең сырмасы кесәсеннән өчпочмаклы хатны алды да тәрәзә янына килде. Башта әтисе бөтен күрше-күләнгә сәлам юллаган булып чыкты. Сәламен «күптин-күп, чуктин-чук» дигән сүзләр белән бизәкләп тә җибәргән. Беркемнең дә бу рәвешле сөйләшкәнен ишеткәне юк Мәдинәнең: тикмәгәме аның әтисен Урыс Һашим диләр? Бу хәлдән ул шундый нәтиҗә ясады.
Әтисе шуннан мал-туарга күчкән, печәннең җитү-җитмәвен сорашкан. Өшисездер инде, дип кайгырган. Мәдинәнең йөзенә мыскыллы елмаю чыкты: «Бахыр… Үзең монда чакта печән әзерләп, утын кисеп кинәндердең шул». Җаны көеп, алга таба укымыйча хатын кире сырма кесәсенә тыгарга торганда, аның күзенә «малайлар» дигән сүз чалынып калды. «Теге маңкаларны сораша бит бу!» Мәдинә хатка текәлде: «Малайларны яхшы кара, – диелгән иде анда, – кайтмый калсам, токымымны дәвам итәрләр, үскәч, үзеңә таяныч булырлар. Мәдинәбез ул бит инде кыз кеше. Кеше баласы. Их, Гөлбану, сугышка тиклем тормышның кадере нигә беленмәгән икән?!»
Алга таба укып тормады Мәдинә: әтисенең сугышка тиклем нинди булганын ансыз да белә ул, ә менә үзенә кагылган сүзләрдән тәне чемердәде, тыны кысылды: кеше баласы! Дөрес, бер яктан, ул үзенең Урыс Һашим баласы булмавына сөенә дә, икенче яктан, әтисез булырга көчек түгел лә инде ул. Теге чакта ук әнисеннән шуны сорамакчы иде – сөйләштереп буламыни аны?
* * *
– Насыйбуллиннар шушында торамы? – Бәләкәй генә өйне суык болытына тутырып килеп кергән өч ир Мәдинәгә, әкияттәге төсле, җир астыннан калыккандай тоелды. Суык болыты таралгач кына Мәдинә аларның йөзен төсмерләде: бәй, алдан килеп кергәне генә таныш түгел икән. Берсе боларның Ихсанбай да, икенчесе – идарәдә төймә тарткан Ишмәмәт. Чын исеме шуның Ишмөхәммәт шикелле дә. Башкалар Ишмәмәт дигәч, Мәдинә дә шулай ди… Ә теге таныш түгел агай аягына купшы ак пима кигән, кулында папка. Ул, шул ак киез итекләрем пычранмасын дигән кебек, бозау яткан җиргә карап-карап куя.
Мәдинә бу чакырылмый килгән, сәламсез кергән кунакларга ни дә булса эндәшергә өлгермәде, баягы ак киез итекле ир үзе сүз башлады:
– Насыйбуллиннарның син кеме буласың, сеңелкәш?
Сорау Мәдинәгә кызык тоелды:
– Мин, ни, Насыйбуллиннарның бертуган кызы булам.
Ят ир-ат төшенмәде, гәүдәсе-ние белән борылып, юлдашларына карады:
– Как, туйыс, бертуганы, туйыс, кызы?
Ишмәмәт ашыгып моңа ярдәмгә килде:
– Ни бит, Мәдинә, без бик җитди хөкүмәт эше белән йөрибез. Безгә, ни, срочно әниең… Гөлбану кирәк, әйе!
– Әнием ни… эштә. Савым вакыты бит!
Киез итек кигәне, тавышын көрәйтә, гәүдәсен турайта төшеп, янә юлдашларына борылды:
– Кызның әнисе… туйыс, Насыйбуллина, безгә бит постольку поскольку гына кирәк! Әйе. Монда өйнең хәзерге хуҗасының, туйыс, Насыйбуллинаның личносы ни причём! Әйе. Так что, иптәшләр, ялгышмагыз: мәсьәләгә конкретно, по-деловому карагыз! Әйе!
Ихсанбай үз чиратында Мәдинәне көйдергеч карашы аша үткәрде:
– Шулай, шулай! Йортның төп хуҗасы фронтта!
– Ни бит, сеңелкәш, – Ишмәмәт баскан җирендә таптанып алды, – Насыйбуллин Һашим Хаҗиәхмәт улының, – папкасыннан ул бер кәгазь чыгарды, – үзе сугышка киткәндә… түләнмәгән салымы калган булган. – Шуннан ул йокысыннан уянып кыймылдаша башлаган балаларга карады да туктап калды.
Түшәкләренә торып утырган малайлар Ихсанбайның да игътибарыннан читтә калмады, тик нигәдер төсе бозылды:
– Әйе. Әтиеңнең түләп бетермәгән салымы калган. Шуның күләме хәзер… күпме әле, Ишмөхәммәт агай?
Ишмәмәт янә баскан җирендә таптанды.
– Хәзер… тучнысын әйтәм. Тучнысы: бер сыер!
– Сыер?! – Мәдинәнең аңына әле ишеткән сүзнең асылы барып җитми, мәгәр үзенә, менә бу ике җанга, тагын идәндә бер хәсрәтсез йоклап яткан әнә ул бозауга, әнисенә коточкыч куркыныч янаганын шунда ук төшенде. – Сыер…
Каршысында торган ирләрнең кайсысыдыр «Бурыч. Хөкүмәт. Төрмә» дигән сүзләрне әйтте. Ә Мәдинәнең күз алдында шулчак сакал-мыек баскан, эчкәннән шешенгән йөзле әтисе килде. Ул! Киткәндә дә балаларының ризыгын урлап киткән! Өч көнлек бозау янында торган Мәдинә йодрыкларын төйнәде, күкрәген ярып, иреннәрен көйдереп, әтисенә рәнҗүе бәреп чыкты:
– Дөмексәңче шунда, Һашим…
«Егетләр ат алып килгән, чыктык». Бу сүзләрнең мәгънәсе Мәдинәнең миңгерәүләнгән зиһененә барып җитмәде, аны бары тик әче итеп кычкырган әнисенең тавышы гына асылына кайтарды:
– Нишлисез?! Ерткычлар, кансызлар! – дип өзгәләнә иде ул тавыш. – Алыгыз! Җанымны алыгыз! Балаларымны асрый алмагач, ул җанның миңа нигә кирәге бар?!
Ул арада Гөлбану атылып өйгә керде, кычкырыштан куркынган малайларын утын шикелле итеп кочаклады да кире тышка йөгерде:
– Алыгыз, боларын да калдырмагыз! Ачлыктан тилмерешеп ятып үлгәннәрен күрмәм, ичмасам… Бозауны да… Билдәшнең бозавы-ы-ы… – Гөлбану янә өйгә ташланды, бозауны күтәреп алып чыкты да, малайларын болгап аткан кебек, бозауны да боларның алдына ташлады.
