скачать книгу бесплатно
Морад ис?, Тукайны? алны-артны карамыйча утын киск?н Былтыры кебек, ?и? сызганып, я?а вазифасын ?т?рг? кереште. ?лб?тт?, ул Р?ст?мне? «кир?кми» ен? карап кына, аны табыштан м?хр?м ит?рг? ?ыенмады. «Нобель премиясе урынына», «туган к?нг?» диг?н булып, Р?ст?мг? ?лед?н-?ле акча к?череп торды, «?мрик? кияве» ?зен аякка бастырган туганын к?м?рг? кайтканда, бер артына бер алдына т?шеп кунак итте. Туганыннан, бабасыннан т?тем?г?н итле кал?а калдырып китк?н дусты?ны зурларсы? да. Алыш-бирешк? корылган д?ньяда сир?к очрый торган б?хетк? тарыды Морад. Ямаулык турында хыялланып й?рг?н яшь галим затлы тунлы булды да куйды.
Р?ст?м калдырган ширк?тне ?стер?г? вакыты бел?н санашмыйча, ?зен ?зе ж?лл?мич? эш аты кебек тырышуны? тагын бер ?ст?м?, арка йонын к?пертеп торучы с?б?бе бар иде. А?а сарафан радиосы бабасыны?, ягъни м?с?л?н, Сахип ?ф?ндене? «м?ст?кыйль эш алып баручы кешег? охшамаган минем кия?, булганын ?р?м-ш?р?м итеп бетерер д? аягыма килеп егылыр» диг?н с?зл?рен ирештерде. К?р?се?, Морадны? бизнеста ?зе бел?н бер д?р???д? к?т?рел? м?мкинлеген, баш бирмич?, м?ст?кыйльлекк? омтылышын сизенг?ч, к?нчелек кытыгы уянгандыр. Ничек була инде ул, с??д? ш?гылене? серл?рен минн?н ?йр?неп, ки??ш-табыш итмич?, ?лл? нич? кибет ху?асы булып утырсын ди укытучы баласы. ??р бытбылдык ?з урынын белерг? тиеш. Бабасыны? шул хакта тузынуын да Сахипны? и? ышанычлы шымчысы саналган Габделбар ?иткерде. Бер??не саткан кеше сине д? шалкан б?ясен? ычкындырмас дип уйлап, бик нык ялгыша шул Морадны? т?к?ббер бабасы. С?лимуллин Казан ханлыгы язмышы бел?н б?йле бер риваятьне еш иск? т?шер?.
Озак еллар д?вамында Казанда типтереп, алып-сатып яш?г?н, х?зергеч? ?йтс?к, ?рм?н диаспорасы Иван Грозныйга казанлылар эч? торган су юлын, дарыны? кая саклануын, шартлату урыннарын к?рс?теп, б?л?кл?р к?тк?нн?р. Казан егылгач, гаск?р башлыгы «?рм?нн?рг? ничек р?хм?т ?йтик» дип сорагач, патша «барысын да кылыч аша уздырыгыз, бер ху?асын саткан кавем, файдасы к?рен?г?, икенчесен д? сатачак» диг?н, имеш.
6
Сахип Миндрахман улы киявен? ?гет-н?сыйх?тне кызы аркылы ?иткерерг? тырыша. Тик кызы, ирен ш?хси й?рт?чесе итеп мыскыллаулары фаш ителг?ч, гел Морадны яклап чыга торган булды.
– Кызым, игътибар итте?ме ик?н, ире? т?м?ке тарта, кис?т, ул бик зарарлы. ?йд? д? тартса, минем фатирны сасытачак, ярыкларга тулган т?тен ?пк?л?рг? к?ч?ч?к, – дип, Морадны т?нкыйтьл?вен? Л?йл? бик тиз ?авап бир?.
– Морад – ?итлекк?н ир. Н?рс? эшл?рг?, ничек яш?рг? ик?нен ?зе бел?. Ул бик затлы папирос кына тарта. А?а вак-т?як ки??шл?ре? бел?н б?йл?н?е?не ташла.
Л?йл?се тулысы бел?н ире ягына авышкандай тоелгач, Сахип ?ф?нде башка гаил? ?гъзаларын Морадка каршы ?зерл?? ?м?лен эзли башлады. Кеше уйлап та ?лгерми, аны гам?лг? ашыру юллары шунда ук табыла.
Кичке ч?йне к?теп, китап ш?рлегене? тузаннарын с?ртерг? ?зерл?неп й?рг?нд?, Сахип бер м??муганы кулына алып, авторны? фамилиясен д? карап тормыйча, ваемсыз гына битл?рне актара башлый. Шунда шигырь булып ?итм?г?н, прозага д?гъва ит? алмаслык бер куплетка юлыгып, кычкырып к?леп ?иб?р?. Се?лесе ?сма бел?н аш-су б?лм?сенд? маташкан ?и?ел с?якле Халид?се ире янына й?гереп чыга.
– Н?рс? булды, Сахип?ан? ?зе?не Ш?р?ле кытыклады дияр идем, яны?да беркем к?ренми.
– Карале, ?нисе, бер китапта безне? кия?не мактап язганнар. Шу?а тап булдым ?ле.
Ирене? ирониясен а?ламаган беркатлы Халид?:
– Язарлар да, яхшы кеше бит. ?ти-?нисе аны кызыбыз б?хетен? ?стерг?н, – дип, киявен мактарга кереш?.
– М?, укы. Юк, ?зем таныштырам. Син ?ирен? ?иткереп укый алмассы?. Ты?ла! ?сма, син д? чык. – С?хн? тал?пл?ренн?н шактый ерак торса да, ?зене? текстка м?н?с?б?тен белдереп, туктый-туктый, ил?амланып укый Миндрахман абый малае. – Егет яшь т? т?гел, карт та т?гел, боек та т?гел, шат та т?гел, биек т? т?гел, т?б?н?к т? т?гел, чирле д? т?гел, с?лам?т т? т?гел. – Сахип, к?злеген салып, кан?гатьлеген яшер?не кир?к тапмыйча, ?нсез калып басып торган ты?лаучылар ягына борыла. – Й?, ничек? Безне? кия?г? тач ябышып тора. Акча т?л?п яздырса? да, шундый т?г?ллек бел?н б?я бир? алмаслар иде.
Н?рс?, кем турында с?з баруын а?ламаган ?сма, риясыз к?зл?рен апасы ягына борып, с?зсез сорау бир?: ничек инде ул кеше бер ?к вакытта озын да, кыска да, чирле д?, с?лам?т т? була алсын ди.
Ирене? д?ньясын онытып «шигырь» укуыннан югалып калган Халид?, ?сманы чыгарып ?иб?рг?ч, аны? терек?меш кебек х?р?к?тч?н табигатен? килешм?с озын-озак паузадан со? телг? кил?:
– Кешед?н к?л?рг? яратасы? инде, Сахип. Син б?тен кешене ?зе?ч? яш?рг?, сине?ч? уйларга ?йр?тм?кче, ?з кубызы?а биетм?кче буласы?. Син бит д?ньяда бер?? ген?…
– А?ламадым. Нинди м?гън?д? бер?? ген?? Яхшы чуттамы, начармы?
Халид? с?зл?рен? а?латма бир?не кир?к тапты.
– Син кия? Морадтан к?л?е?не, а?а каныгуы?ны ташла. Аны? ми?а да ошамаган яклары булса да, ул – горур, ?з б?ясен белеп яши торган кеше. Бер чикт?н икенчесен? сикер? торган ?илб?з?к тегел. Мин сезг? «Морад к?пме т?л?с?гез д?, шофёр й? хезм?тче булып й?ри торган ад?м тегел» дип, сразы ?йттем. С?земне ты?ламадыгыз. А?а яхшы эш т?къдим итм?г?ч, барысын ?зе х?л итте, х?зер бизнеста сине? д?р???г? к?т?релеп бара.
Сахип, хатыныны? акыл ?йр?т?ен кабул итм?вен, ризалашмавын сиздереп, борын тишекл?рен кабартып, авызын турсайтып, б?лм? буйлап й?ренеп алды.
– Син, хатын, ориентиры?ны югалтып барасы? т?гелме? Мине яш?рг? ?йр?терг? кереште?. Абза? нинди зур коллектив бел?н у?ышлы ?ит?кчелек итк?нне онытты? бугай.
Кыпчак каны д?рт, д?рман биреп, кыздырып торган Халид?не борчыган фикерен, б?ясен ?йт?д?н туктатып калдырырлык к?ч юк иде кебек.
– Син, Сахип?ан, ?пк?л?м?, к??еле?? авыр алма. Чит-ят кешел?рне кимсетеп, башкалардан гел начарлык эзл?ве? аркасында, туган к?не?? ?тие?не карап торучы хатынын чакырмыйча, ?тие?не д?, ул хатынны да р?н?етте?. Бар кунаклар парлы-парлы килеш, к?еф-сафа корганда, ?тие? мо?аеп утырды. ?ние?не? фани д?ньядан ирт?р?к кит?енд? Х?ерниса апаны? ни гаебе бар? ?тиегезне х?ленн?н килг?нч? т?рбиял?п яши. ?сте-башы чиста, тамагы тук, ир-атка тагын н?рс? кир?к?! Сезг? атагызны? ха??те юк. Чакырсагыз да, сезне? сазлыкка аяк та басмаячак.
Т?нкыйтьне кабул итм?г?н Сахип с?з елгасын ?леге д? баягы акча ягына борып ?иб?рерг? ниятли:
– ?тине? х?рби пенсиясен? кызыгып килг?ндер ?ле Х?ерниса апа?.
Халид?, ?зен берьяклы а?лаганга ?рс?л?неп:
– Сахип б?гърем, син нишл?п кешел?р арасындагы м?н?с?б?тне, рухи якынлыкны байлыкка, акчага кызыгуга гына кайтарып калдырасы?? Халык юкка гына ач тамагым, тыныч колагым дип ?йтми торгандыр. ?лк?нн?р арасында эчке уртаклыкны?, х?тта м?х?бб?тне? булуын к?з алдына да китер? алмыйсы?. Сез ?тиегезне ?ылы канаты астына алган м?рх?м?тле апага р?хм?т ?йтеп яш?рг? тиешсез. Ул ?зе сугыш ветераны, инвалид булса да, ?ч малай ?стереп, барыгызны да укыткан, т?рбия бирг?н. Сезне? холкыгызны яхшы белг?нг?, м?ст?кыйльлеген югалтасы килми.
– ?нисе, ?зен? д? ?ит?р-?итм?с акылын к?чл?п тагарга маташучылар болай да ?итк?н, – дип, Сахип кул сырты бел?н муенын сыдырып алды. – Син д? моралист булып кил?се?. ?лл? картаясы? инде, хатын?
– Син минем фикеремне аяк астына салып таптарга м?мкин. Бер с?з кузгалгач, к??еле?? авыр алса? да, ?йтеп бетерим инде. «Ире? эч?, ялкау» дип, ?лк?н кызыбызны гел котыртып, араларын бозып, гаил?л?рен таркатуга шактый ?леш кертте?. Н?ти??д? кызыбыз ?ебезд?н ?к чыгып китте, элеккеге х?л?л ?ефете калдырган фатирда яши. Икенче яртысын ?аман таба алмый. Кия?не т?рлеч? т?б?нсетерг? тырышып, араларына тыкшынуы?ны куймаса?, Л?йл?не? д? б?хете к?зге пыяласы шикелле уалып т?ш?ч?к.
– Яш?сенн?р. Мин каршы т?гел. Б?тен тырышканым, карьерам, байлыгым кызыбыз ?чен.
Сахипны почмакка китереп кыскан Халид?не? ?ле туктарга ис?бе юк иде.
– Ни ?чен дип инде Л?йл?не фамилиясен сакларга м??б?р итте?. Кил?ч?кл?ре турында уйлаган ир бел?н хатын ??м балалары уртак фамилияд? й?рерг? тиеш. Бик к?пт?нге, зыялы фамилия, имеш, ?н? югары д?р???г? ирешк?н, н?селл?ре йомшак креслода утырганда Табиев, Батыев, Репеев фамилиял?ре к??елд? шом уята иде. Х?зер алардан н?рс? калды? Пшык. Габбасов фамилиясе борынгы диг?н булып кына, эшл?м?с??, тир т?км?с??, бер?? д? китереп бирми. Казына башласа?, ?лл? ни к?пт?нге д? т?гелдер ?ле фамилиягез, Еникеев, Апанаев, Максудов кебек борынгы китапларда очрамый шул, аны? ш??р?те эне?н?н, синн?н, кара алтын табучы туганыгыздан гына башлана торгандыр дип уйлыйм. Исеме? матур, кемн?р куйган дип, кемне? хезм?т хакын арттырганнары, бушлай машина бирг?нн?ре бар? Кия?г? каршы алып барган м?кере?не? ахыры ни бел?н бет?р, со?ыннан терс?кне тешл?п булмый, абзыкаем. Кызларыбызны, бигр?к т? Л?йл?не акча бел?н бозды?. Без аны яшь ?ле дип, гел уч т?бенд? ген? биетеп, гаил? тормышына, кир?к чакта ирг? буйсына, ты?лый, кичер? бел?г? ?йр?тм?г?нбез.
Сахип Халид? ханымны? со?гы ??мл?сен? ?з б?ясен бирерг? ашыкты. Батып баручы, саламга ябышкандай, с?з дилбег?сен ?з кулына алуга омтылуы у?ыш алып килм?де.
– Тыныч кына ашап-эчеп утырганда, б?йд?н ычкынгандай, йодрыгы?ны минем бит тир?сенд? уйнатуы? Л?йл?г? гаил? т?рбиясе бир?г? кер?ме?
Халид? теге вакытта к?тм?г?нд? ярсып кит?е ?чен кызарып алса да, с?б?бе исен? т?шк?ч, ?илк?л?рен к?т?ребр?к куеп, Сахип файдасына булмаган а?латмасын чыгарып салды:
– Ми?а шул к?нне дуслары? Чаллы якларындагы с?йр?лчеге? турында тулы м?гъл?мат бирдел?р. ?аваны йодрык бел?н айкау гына аз булды ?ле. Башкачарак чаралар к?р?се булыр.
Халид?не? со?гы ??мл?сен тышкы ишекне? шыгырдавы ?зм?с?, с?йл?ш?-а?лашу тир?нг?р?к кит?рг? д? м?мкин иде. Мунчаны? ?зер булуы турында х?б?ре бел?н Габделбар килеп керде.
7
Тормыш с?хн?сенд? ??ркайсыбызны? ?з урыны булган шикелле, Габделбар исемле Алла колыны? да язмышлар уенында беркем бел?н д? алыштыргысыз ким?ле бар иде. Ка?арманнарыбызны? кил?ч?ге к?пмедер к?л?мд? Габбасовлар коттеджыны? бер читенд? вакытлыча яш?? урыны тапкан Габделбарга да б?йле булып чыкты. «Ни ?чен? Ни с?б?пле? Шундый зур кешемени ул?» кебек сорауларга ?авап эзл?п, х?тер канатында булса да, аны? яшьлеген? ?йл?неп кайтыйк.
Габделбарны? холкын ятимлек гарасаты ??м тир?лек калыплаштыра. Р?сми ?тисе билгесез, загста гына М?бар?к улы дип язылган бала ?нисен д? х?терл?ми. А?а ?ч яшь тулганда, с?ер авырудан ?нисе д? фани д?ньяны, берд?нбер газиз улын ташлап кит?. Малайны Казан янындагы район ?з?генд? ?з йорты бел?н яш??че, ?нисене? абыйсы Та?и асрамага алып кит?. ?итешм??не?, кагылу-сугылуны? ни-н?рс? ик?нен эн?сенн?н ?ебен? тиклем татый малай. Кул астына кер? башлауга, «Габди, утын яр, су алып кер, чоланны юып чыгар, б?р??ге ?рче, чил?кне т?к» кебек м??б?ри ?т?лерг? тиешле берт?рле эшл?рд?н косасы килер д?р???д? гарык булса да, ?рекм?н колак абыйсы аны тормышка, к?чле бел?н б?йл?нм?ск?, каршы ?йтм?ск?, баш ?сте дип ризалашып та ?т?ми калу юлын эзл?рг?, х?йл?г?, х?р?мл??г? ?йр?тте. Барысы да илл?м кир?к булып чыкты тормышта. Эчке чы?ымы а?а, с?йл?шк?нд? тотылмас ?чен, ?мер бир?чене? к?зен? туры карамаска «ки??шен» бир?. К?зенн?н кешене? ни уйлаганын, ??г?м?д?шен? м?н?с?б?тен, х?тта мен?зен – характерын да белеп була, дил?р. Кир?кс?-кир?км?с? д? эш кушарга, кулын ходка ?иб?рерг? ма?ир абыйсы, ?зенн?н ?ст?п с?йл?рг? яраткан ?и?г?се аны? уена т?шенм?сенн?р дип, с?йл?шк?нд?, к?зен яшерерг? яис? читк? карап торырга ?йр?н?. ?рекм?н колак абыйсы:
– Ду?гыз малай, ник минем бел?н с?йл?шк?нд?, читк? карыйсы?, к?зл?ре?не яшер?се?? – дип соравына:
– Печ?н бушатканда, ч?п керг?ние, – диг?н ?авап ала.
Абыйсы, «к?зг? карап с?йл?ш» дип, бер ?йт?, ике кис?т?, канга батырганчы кыйнап та карый, м?г?р файдасын к?рм?г?ч, ч?п ?ыярга ма?ир к?зл?р ху?асына б?йл?нм?с була.
Габделбарны? и? с?йм?г?не м?кт?п, д?рес ?зерл??не тал?п итк?н укытучы, ??нл?п ?йр?т? белм?г?н д?реслекл?р булып чыга. Ул физикадан й? химияд?н м?сь?л? чиш? урынына бер ?рд?н? утын ярырга риза булып яш?де. С?л?тен кысып кына тамызу ?стен? тырышлыгын да кызганган ик?н табигать. Министр буласы юк, т?р?л?рг? д? хезм?тчел?р кир?к дип, тугыз сыйныфны этеп-т?ртеп т?мамлаткач, абыйсы аны уку бел?н артык борчымас була. Бер сыйныфта икеш?р ел утырган Габделбарны? солдатка каралу яше д? килеп ?ит?.
Алдаша, х?р?мли бел?е, куштанлыгы армияд? хезм?т ит? чорында бик т? ярап куялар. Сержант аны гел ?з янында ярд?мчесе, к?з?т?чесе итеп й?рт?. Солдатлар Габделбарны кыйнап та, сыйлап та карыйлар, ?мма ул сержантка барысы ?стенн?н ?л?кл?вен д?вам ит?. Армия срогын тутырып кайтып, бернич? атна ял ит?г?, абыйсы к?телм?г?нр?к белдер? ясый:
– Энем, ?зем ис?н чакта сине башлы-к?зле ясап калдырырга ниятл?дем ?ле.
?йл?н? хыялы ике ятып бер т?шен? д? керм?г?н Габделбар югалып кала. Уйламаган т?къдимн?н шатланырга да, кайгырырга да белми.
– Мин бераз ял итеп, эшк? урнашып, кешел?р бел?н аралашып, к??елем? ошаганрак кызны очратып, гаил?не со?рак корырмын дип планлаштырган идем.
Абыйсыны? ?авабы кискен ??м катгый була:
– Юкка башы?ны ватма. Сине? ?чен уйларга мин бар. Т?к вот. Минем муенда утыру срогы узды. ?з балаларымны укытып бетер?сем бар. Сине бик ?йб?т, х?лле, т?ртипле гаил?г? урнаштырам. Мин а?а ?й салыштым. Шунда хатыныны? се?лесе безг? аш-су ?зерл?п й?рде. ?й ху?асы бел?н сине? турында с?йл?шенг?н. Акыл бел?н яш?с??, к?зл?рен? туры карамыйча, иренмич? хезм?т итс??, авызы? балда-майда булыр.
Габделбар абыйсыннан «мине ?йл?ндерерг? уйлаган кызыгыз матурмы, эшч?нме, ?ти-?нисе бармы» дип сорарга ?лгерм?де, абыйсы нотыгын д?вам итте:
– ?ти-?нисе авылда яшил?р. – Абыйсыны? телен? ?зен? кир?кк?нд? шайтан т?керг?н диярсе?. – Кызны? й?зе шик?р т?сле ак, к?зе – чакма, куллары – каз муены. Кия?д?ге апасы янында ш???рд? яши.
– Минем кебек, туганнарыны? хезм?тчесеме? – дип, абыйсына т?рттереп алуы теге??рг? тузынырга, н?гър?л?р орырга, эченд? ?ыелган бар к?бекл?рен чыгарып ташларга с?б?п булды. «?ксез бала асраса?, авызы?-борыны? кан булыр» ы да, «К?т р?хм?т – алырсы? н?гъл?т» е д? – берсе д? калмый. Габделбары да солдатта ???тлекк?, ?зен? тиешле ботканы сугышып булса да алырга ?йр?нг?н иде шул.
– Д?ньяда м?х?бб?т, яратышып, ?ич югында, й?реп ?йл?н? диг?н н?рс? д? бар бит ?ле.
– Болар барысы да йомшак авызлар, сел?г?ен агызып й?р?че буш бугазлар, ялкаулар уйлап чыгарган н?м?ст?к?йл?р. Гаил? кору, балалар ?стереп, н?селне д?вам иттер? килде-китте хист?н ?стен. М?х?бб?т диг?н ?к?м-т?к?мне? нигезенд? тел?к кен? ята. ? тел?кне хатын-кызны? мул к?кр?ге, б?селеп торган арты, балага узганчы билл?рен сыгылдырып-б?гелдереп й?ри бел?е тудыра. Шунда шалт итеп м?х?бб?т к?т?рел?. Сине? булачак хатыны?да боларны? барысы да артыгы бел?н, ?зе ягымлы, эш с?юч?н, – дип, кызны ян?д?н Габделбарны арытканчы мактарга кереш?.
«?лешем? тиг?н к?мешемдер, урамга чыгып, кыз эзлимме, тапсам да, аны кая алып кайтыйм, н?рс? ашатыйм, туй чыгымнарын кем к?т?рер?» кебек уйлар да кер? м?ст?кыйль карар кабул ит?не яратмаган егет башына. К?членеке замана ик?нлекне ул армияд? бигр?к т? яхшы т?шен?. Б?др?ф юучылар, б?р??ге чистартучылар арасында ул генерал т?гел, х?тта майор баласын да к?рм?де. Ирт?ме-со?мы ??ркем ?з гаил?сенд? яш?рг?, хезм?тчел?р н?селенн?н булса да д?вамчысын калдырырга тиеш. Куркактан – куркак, колдан кол гына туасын чамалый иде ул. Абыйсы да ятимн?н туйгандыр. ?зе ис?н-имин чакта аны урнаштырып калдырырга тырышуын да а?лап була.
К?зен оешкан гаил?л?р б?хетле була дип, абыйсы аны Габбасовларга агачлар яфракларын кызыл, сары, тагын ?лл? нинди т?сл?рг? буяган чорда ?з машинасына утыртып алып китте. ?ил ис? у?аена яфракларны? ?ирг? т?ш?л?рен т?р?з?д?н к?з?теп баруы к??елле ик?н. Абыйсыны? танышлары кырмызы кирпечт?н салынган, ?йл?н?-тир?се биек кара койма бел?н ?йл?ндереп алынган авыл клубы х?тле ?йд? яшил?р ик?н. Йортта салкын бел?н тартышып утырган к?зге ч?ч?кл?р, тышкы ишекне ?т?г?, бик ?айлы киемн?р элгече, шунда ук куелган г??ит-журналлар ?ст?ле, бигр?к т? ике зур б?лл?р люстра эленеп торган, таба т?бе кебек шома паркет ид?нле б?лм? – абыйсыны? агач ?енн?н, солдат барагыннан башканы к?рм?г?н Габделбарны та? калдырды. «Яшил?р бит кешел?р», – дип уйларга да ?лгерм?де, к?зл?ре ?ил?к-?имеш, яшелч?, кыздырылган тавык, туралган тел, колбаса, чикл?векл?р, ак к?м?чк? ягылган кызыл уылдыклар, тагын ул белм?г?н нигъм?тл?р бел?н тулган ?гъла ?ст?лг? т?ште. Абыйсын шулай х?рм?т ит?л?рме, ?лл? кыздан котыласылары кил?ме, анысы со?рак ачыкланыр, тизр?к ашарга утыртсыннар иде.
Д?ртпочмаклы ?ст?л ?стен и?л?п алганнан со?, Габделбар т?р ягында утырган, халатынамы, к?лм?ген?ме ?лгерг?н кызыл ?ил?кл?р т?шерелг?н, киемн?рен? сыеша алмыйча тырпаеп торган мул к?кр?кле кызны к?реп алды. Ул да кунакка килг?н кеше кебек, урыныннан чак кына к?т?релеп, ?леш т?линк?л?рен, ч?нечке-пычакларны урнаштыру бел?н м?шгуль. ?лк?нр?к ханым кебек икенче б?лм?д?н ризык ташымый. ?илк?сен? сыланып торган ко?гырт ч?ч, т?г?р?к й?з, ризыкны эл?ктереп алу ?чен ?зерл?неп куелгандай алгарак чыгып торган тулы иренн?р, ?релг?нд? к?ренеп алган сыгылмалы билл?р Габделбарны? к??елен? хуш килде. «Мин бу туташка ??в?л гашыйк булырга, аннан со? ?йл?нерг? тиеш булам бит инде. ??рх?лд?, шул тулы т?шле кыз минем гомерлек юлдашым, таянычым булыр дип фаразлана. ?г?р а?а ошамасам нишл?рг?? Х?ер, алары башларны уртак т?ш?кк? салгач кил? торгандыр», – дип уйлады Габделбар. ?рекм?н колак абыйсы юлда килг?нд? шулай дип а?латты. Тын тартырга да ?лгерм?дел?р, кулларын бер-берсен? ышкый-ышкый, ху?а да б?лм?г? килеп керде.
– Белми д? торам, кадерле кунаклар – булачак кодалар – ?емд? утыра ик?н. Халид?се д? алданрак кис?тм?де. Яле, карчык, бардан Шотландияне? ?зенн?н ?к килг?н эчемлекне алып кил ?ле.
Элеккеге нигъм?тл?р янына рюмкалар, виски, шампан ш?рабы диг?нн?ре ?ст?лде.
Т?рг?, ?зен ?сма дип таныштырган кыз янына утыртылган Габделбар беренче м?лд? ?зен ашка т?шк?н таракан кебек бик киеренке тотты. Теле ?йтерсе? л? а?кауга ябышкан, тиешле с?зл?рне д? укмаштырып чыгара алмый. Шулай да егет гомеренд? бик сир?к к?рг?н, беришесе б?тенл?й я?а ризыклардан баш тарта алмады. Р?хс?т булуга, Габделбар, атна буе ач торган кешед?й, ?ст?лд?ге т?рлед?н-т?рле т?мле азык-т?лекне ашыгып-кабаланып авызына тутыра башлады. ?йтерсе? л?, барысын да тиз ген? капкаламаса, кемдер кире алып кит?рг? кулын сузган. ?сма егетне? ?ле уылдыкка, ?ле с?мбаш, керк? балыкларына, т?рле чикл?векл?рг? ташлануына к?лемсер?п т?, аны? х?лен а?лап та к?з?теп торды. Бер-ике ч?рк? ш?рабны т?гаенл?п куйгач, м??лес ?з ?аен алды, ?лк?нн?р гаил? б?хете, аны? кил?ч?ге, ярд?мн?ренн?н ташламаулары турында с?з куерткан арада Габделбар песи баласы кебек йомшак, ?ылы н?рс?не? янтавына орынганын сизде. ?сма кулын кая куярга белми интег? ик?н. Габделбар аны ки? учына алды. Дымлырак кулдан таныш булмаган дулкын б?тен т?нен? таралып, ?и?елч? калтырауга к?чте. Рюмкалардан кыюлык алган егет кулын ?сманы? ит?ген? елыштырды, т?ртеп ?иб?р? урынына кызны? кулын тир?нг?р?к т?ртк?нд?й х?р?к?те к??елен? аеруча хуш килде. ?ст?л артындагы юк-бар, чынлыкта яшьл?рне? кил?ч?ге, язмышлары турында с?йл?ш?л?рне т?ш к?рг?н шикелле ген? кабул итеп утырдылар. Абыйсы в?гъд? итк?н м?х?бб?те тугланып ятканда, Габделбар ?чен ?ст?л артындагы с?йл?ш?л?рне? бер ???мияте юк иде. Абыйсы н?рс? турында х?л кылганнарын со?ыннан а?латты. Яшьл?р ?йл?нешк?ч, Габбасовлар коттеджында торачаклар ик?н. Б?лм?л?ре элек гараж дип уйланылса да, ?ылы кертелг?н, аерым ишеге бар, ди. Шуны? ?чен аларга йорт эшл?рен ?з ?илк?л?рен? алу, болын х?тле бакчаны карап, бассейнны? суын алыштырып, мунчаны ягып, этне ашатып тору вазифалары й?кл?н? ик?н. ?сма к?нен? ?ч тапкыр аш ?зерл?? бел?н ш?гыльл?нерг?, Габделбар ху?аларыны? гипермаркетында тауарларны кабул итеп, килеш-китешне барлап, Сахипны? с?зенн?н чыкмый торган к?з?т?чесе, ярд?мчесе функциял?рен ?стен? алырга тиеш була, ди.
Т??ге м??лес к?п н?рс?не ?з урынына куйды. Яшьл?рне? ризалыгын сораучы да булмады. ?сма кунакларны озатырга чыкмады, ?ст?л артыннан аз гына к?т?релеп, кулларын из?п кен? саубуллашты. Никах вакытында да мулла бабайны? ?йтк?нн?рен кабатлап, ?ст?л янында гына утырды. Язылышкан вакытта да, туй к?лм?ге ид?нг? т?шеп тору с?б?пле, Габделбар кызны? абыйсы бармакларын шартлата-шартлата мактаган тулы аякларын к?з нурында коендыра алмады.
Туйны? икенче к?ненд? ?стен? кыска халат киеп, ч?й ?зерл?п й?рг?н ?смасы а?а, бодай сугып кайткан к?зге тук каз кебек, як-якка авышкалап й?рг?нд?й тоелды. Сул як ?илк?се, атлаган саен, аскарак т?шеп ала. Ятагыннан к?т?релерг? иренеп яткан б?хетле Габделбар сорап куйды:
– Хатыным, ?лл? кич? аягы?ны авырттырды?мы, аксабрак атлагандай… Туйда бием?де? д? кебек.
Ир хатыны булу морадына ирешк?н ?сма, с?з гад?ти н?рс? турында баргандай гына итеп:
– Юк, авырттырмадым, минем тумыштан сул аягым кыскарак. Си?а ?йтм?дел?рмени?
Габделбар, й?зе бел?н менд?рг? капланып, шактый д?шми торганнан со?, б?тен ?кенечен салып ы?гырашып куйды.
– Йа Ходам. Ятим баланы монда да алдадылар.
Б?йл?нчек ?т?чт?н качкан тавык кызыгырлык тизлек бел?н ?сма к?рше б?лм?д?н кечкен? т?г?р?к к?зге алып чыкты.
– Габделбар, яле, ?зе?не к?згед?н кара. Минем й?земне, мамыктай т?немне исе?? т?шер. ?ти мин яралган к?нн?рд? эчеп-тузып й?рг?н. Балаларыбыз сау-с?лам?т булып, безне? кебек хезм?тчел?р д?р???сенд? калмасыннар дис??, шайтан суыннан ераграк торырга тиешсе?.
?сма ?зе д?, аягыннан оялып, яшьл?р бел?н аралашмыйча, а?а диг?н бер гарибе килеп чыкмый калмас ?ле диг?н якты ?мет бел?н яш?г?н. Казанга апасы янына к?чеп кил?ене? т?п с?б?бе д? шул була. Кеше к?п яши торган калада ?зен? ти?е, чил?ген? к?р? капкачы табылмый калмас ?ле. Ире аны? ?чен Алладан со? икенче олы зат булачак. Аш-суга осталыгы бар, туган авылларында да гел казан тир?сенд? булды. Механизаторларны, мал караучыларны, колхоз кунакларын сыйлады. Кеше к?ен к?йли, ту? й?р?кл?рне д? с?зе, ?ылы карашы бел?н эрет? бел?. Тоемы к?чле. Ике бармак ки?легенд?ге ма?гайлы, б?р??ге борынлы, ту? биял?й кебек шапылдап торган иренле булса да, к?р?к х?тле куллы, дугадай алга чыгып торган к?кр?кле, б?р?н? сорап торган таза ?илк?ле Габделбар янына килеп утыруга, «бу минеке, моны ычкындырмаска» дип, к??елен? беркетеп куйды.
– Мин сине, Габделбар б?гърем, ишект?н килеп кер?г? ошаттым, ян?ш?м? килеп утыргач, гашыйк булдым. Синн?н салкын к?нне к?теп алган ?ылы ?ил шикелле ягымлылык б?ркел?. Без бик тату булып, яратышып яш?рбез. Тупылдап торган балалар ?стерербез. Мин сине ?рм?г?н ?ирг? д? утыртмам, – дип с?йл?н?-с?йл?н?, Габделбарны? дуамалланырга ?зер ?ан канатларын урыннарына утыртты.
Абыйсы Та?ига «Ник ?сманы? кимчелеген алдан ?йтм?де??» диг?н ?пк?сен? ?авап урынына «Кызлыгын саклаган идеме со??» диг?н сорауга гына лаек булды.
Мондый борылышны к?тм?г?н Габделбарны? ак борыны кызыл б?р??ге т?сен? керде. Гомеренд? сир?к була торган киеренкелек бел?н ?тк?н т?н ма?араларын исен? т?шереп, кан?гать елмаеп:
– Шулайрак иде кебек. «Авырттырасы?, ашыкма» диг?н булды. Мин бит хатын-кыз бел?н беренче тапкыр.
– Со?гысы булмасын. Аксаклыгы турында н?рс? ?йтим. Си?а кыз да булсын, буаз да булсын. Б?лки, си?а чиб?рк?йне Париждан й? Варшавадан алдырырга кир?к булгандыр. Яш?рг? урын бирдел?р, акыл бел?н ки??шк?л?с??, эш урыны? т?шемле. Ятакта аякны? кыскалыгы, озынлыгы беленми. Абые?а к?нен? ?ч тапкыр булса да р?хм?т ?йтеп яш?ве?не бел.
?сма бел?н алдан килешеп куйганнар диярсе?.
– Хатыны?ны? аксаклыгы б?гыре?? тиг?нд?, ?зе?не к?згед?н караштыр. Со?гы с?зем: си?а кире юл юк. Безг? к?чт?н?чл?ре?не т?йн?п кунакка килг?л?рг? ген? р?хс?т бар.
Та?и машинасыны? з??г?р т?тенен калдырып китеп т? барды. Х?зер Габделбар абыйсы урынына калган я?а ху?асы Сахип Миндрахман улына хезм?т ит?рг? тиеш була.
Кибетт? эшли башлагач, Габделбарны? тормышы т?мам ?айланып китеп, кес?сен? акча кер? башлады. Беренче балалары туганчы дип, Сахип абыйларыннан фатиха алып, Т?ркияг? ялга да барып кайттылар.
Ху?а кеше Габделбарны сынау барышында алдына куелган бурычларны катлауландыра торды. Ул шул ук олы кибет бел?н ?ит?кчелек итк?н Халид?сене? кемн?р бел?н аралашуы, туганнарыннан кайсыларыны? кереп-чыгып й?р?е, акчаны кая туздыруы ??м бигр?к т?, олы кызыны? ш?хси тормышы килеп чыкмагач, кечесене? гаил?сен саклау нияте бел?н, кияве Морадны? кемн?рг? с?лам бир?е, д?нья биз?кл?ре бел?н кызыксынуы, ягъни с?ярк?сен (х?лле ир-атны? с?ярк? тотмавына ышанмый иде) ачыклау бурычы куелды. Габделбарга шымчылык бик ошады дип ?йт? д?рес булмас иде. М?г?р ?ст?м? ??н?р буларак ул ифрат т?шемле ик?н. Шулай булмаса, д?ньясын шпионнар басмас иде. Бер??л?рен фаш итеп торсалар, икенчел?ре акча алганда тотылса, ?ченчел?ре шул к?нне ?к эшк? кереш?. Урын бер д? буш тормый. ??р я?а х?б?р Габделбарны? кес?сен калынайтуы хак. Башка вакытта ифрат кысмыр Сахип абыйсы хатыны, кияве турында кызыклы я?алык алып килс?, акча янчыгын ки? итеп ача торган булды. Айзиз? тугач кына, Халид? гел оныгы бел?н ч?б?л?нде. К?з?т? ?з?генд? бер ише кибет, офис хезм?тк?рл?ренн?н башка, Морад кына калды. Д?рес, ул ба?асын башбирм?с холкы, б?тен кешене тигез к?р?е ?чен х?рм?т ит?. Тик х?рм?тне май урынына ипиг? ягып булмый шул. Берк?нне Сахип абыйсы а?а ифрат авыр, ?мма у?ышлы чыкса, бик т?шемле бурыч й?кл?де. Сахип абый, ?йтерг?ме-?йтм?ск?ме дип, ма?гай сырларын й?нт?с кулы бел?н угалый-угалый уйланып торгандай булды да с?зен Габделбарны? салпы ягына ?тк?н елгы саламны кыстырудан башлап ?иб?рде.
– Энем, син минем и? ышанычлы ярд?мчем, намуслы дустым. И? тир?н серл?ремне си?а гына ышанып тапшыра алам. Кайвакыт икебез бер кеше булып кит?без кебек.
«Бер??не? д? к?пертеп мактау с?зл?рен? ышанма» дип, миен? се?дер? килг?н ?смасы, бу хакта с?йл?г?ч, ?изн?сене? с?зл?рен шик астына алды.
– Кемг?дер бер?р этлек кылырга ?ыена торгандыр ?ле. Арзанга сатылма. Бала караватын куярга да урын ?итми. ?з фатирыбыз да булырга тиештер, ?е барны? гына к?е бар, – дип, ирен? юн?леш ноктасын тоттырды.
– Морад артыннан ныклабрак к?з?т?се иде. Башка хатыннар бел?н чуала торган гад?те юкмы ик?н? Утыз яшен? чаклы ?йл?нм?г?н ирне? таныш хатын-кызлары арасында с?ярк?се д? булу ихтималы бар. ?зе фирма ху?асы булып алгач, артыгын кылана башлады, с?н?кт?н к?р?к булган укытучы баласы. Чиста суга чыгарыйк ?ле ?зен, – диде Сахип Миндрахман улы.
Габделбар, ху?асыны? к?зен? карамыйча гына:
– Сез ?йтк?нне? барысын да эшл?рмен, безне? фатир м?сь?л?сен д? ничектер х?л ит?се иде бит.
?смасы «вак-т?як акчасы кир?кми, анысын ?зе? д? табарсы?, фатирны шарт итеп куй» диг?н иде.
– Морадны хатын-кыз бел?н тотса?, анысын да эшл?рмен, – дип ?зде Сахип абыйсы с?зне.
Габделбар ?чен бу шактый катлаулы ш?гыль булып чыкты. Эшл?г?н урыннары арасындагы юлны, машина б?кел?рен д? ис?пк? алса?, шактый ?ыела. Ирт?н ?з кибетл?ренд? к?ренеп, сатучыларга я?а тауарларны ?л?ш? д?, Сахип абыйсы биреп торган машинага утырып, Морадны? ширк?те, кибетл?ре урнашкан тарафка юл тота. Айга якын ышкылып й?р? берни бирм?г?ч, «Сахип абый, я?алык юк, вакыт уздыру гына бара, киявегез гел эшт?, ?зен бик ?д?пле тота» дип, ?стенн?н т?шерм?кче булган иде, н?къ шул минутта Морадны? 438 санлы з??г?рсу машинасы к?зен? чалынды. Ну и что, диярсез. Б?тен хикм?т «ну и что» да шул. Руль артында Морад урынында аксыл ч?чле, ак т?нле, ымсындыргыч тулы г??д?ле бухгалтеры утыра иде. Габделбар детектив фильмнардагы шикелле, к?зд?н югалтмаслык кына ара калдырып, джип артыннан элдертте. Юкка мине беркатлы дип уйлап й?ри Сахип абыйны? кияве, каты итеп чеметк?нд? д? елмая бел? Габделбар. Ханым ??в?л банкка, аннан со? базарга кереп чыкты ??м, эзне югалтырга тел?г?нд?й, ш???р буйлап шактый боргаланып й?рг?нн?н со?, биш катлы кирпеч йорт янында машинасын калдырып, сумкасын и?ен? элеп, к?с-к?с атлап, подъездга кереп гаип булды. Габделбарны? озак юкка чыгуын хупламаган Халид? ханым ?зене? кес? телефоныннан «тауар кайтты, бушатырга кеше юк, тиз ген? килеп ?ит» дип, бик каты кис?тс? д?, артында чын ху?а торган Габделбар селкенм?де д?. Б?хет кошы кулга кер?м дип торганда, тауар бушатып й?римени ул, тузга язмаганны. Кия?не фаш итс??, фатирлы ит?м дип торганда, ул ярты юлда туктап каламы со? инде?! Ханым ике с?гатьт?н со? гына урамда п?йда булды. Машинасын ераккарак куеп, карт юк? астында угры кебек биеп торган Габделбарга ханымны? к?зл?ре каймак ашаган м?ченеке т?сле ялтырагандай, бит очлары кызаргандай тоелды. Хатын-кызны?, ир-ат бел?н якыннан аралашканнан со?, шулай алланып, матураеп кит?е а?а м?гъл?м иде. Ханым машинасына утырып китк?ч т?, Габделбар Морад килеп чыгарга тиешле тимер ишекк? ?мет бел?н озак карап басып торды. Теге шайтан укыган кеше шул, бик х?йл?к?р булып чыкты, т?ки Габделбарны? х?лен? керм?де. Б?лки, подъездны? икенче ягында да ишек бардыр дип, ?л?кче эш урынына юл тотты.
Шул кичне с?енечле х?б?ре бел?н Сахип абыйсы янына керде.
– Эл?ктердем мин теге т?ти егетне. Боргаланырлык бер хуты калмады.
– Й?, с?йл? тизр?к, к?ттерм?!
– ?сл?рен? бастым дис?? д? була. Морадны? беркемг?, х?тта хатынына да рульне бирми торган машинасында фирмасыны? бухгалтеры, ак ч?чле матур хатын, ду китереп й?ри. Очраша торган йортларын да бел?м. Кияве? алданрак килеп, хатынны фатирда к?теп торды бугай.
– Син машинаны? номерын бутамады?мы?
– Юк-юк. Мен? язып та алдым. Мин аны? з??г?р джибын й?з машина арасыннан таныйм.
– Ярый, р?хм?т. К?з?т?е?не д?вам ит, – дип, м?н?с?б?тен тышка чыгармыйча, кабинетына кереп китте.
Сахип Миндрахман улы чит илд? командировкадагы кызын, ач кеше мичт? пешеп яткан б?леш к?тк?нд?й, зар-интизар булып каршы алды.
Юлдан кайткан кешене? х?л-?хв?ле, чит илд?н алып кайткан я?алыклары турында да белешеп тормыйча, Л?йл? шул х?б?р турында хыялланып кайткандай, ?з янына диванга тартып утырткач:
