скачать книгу бесплатно
Мирс?ет ?зе д? Р?фикъны? астан с?зеп каравыннан, ул ши?? барганда, ?смерне? к?нн?н-к?н ныгый килг?н и?башларын, йодрыкларын к?р?д?н, ?зен «мин ул ма?кадан курыкмыйм» дип ышандырырга тырышса да, очрашканда куырылып т?ш?е аны начар т?ш кебек борчып торды. ?мма, авылда тол хатыннар, кия?г? чыга алмыйча утырып калган кызлар буа буарлык дип, ?зен юатты. Аерылышканда, кабул ителг?н гад?т буенча, карышкан, ?пк?л??г? охшатып, чыраен сыткан булса да, ?и?ел ген? котылганына с?енеп, ?з ?ен? к?чеп куйды.
Я?а ирен куып чыгаргач, балалар матди х?лл?рене? х?ртил?неп кит?ен сизм?сенн?р дип, З?йн?п, ?зен кызганмыйча, т?рле эшк? ?игелде. Бала табу ялына да бик азга гына чыкты, анда да ??й к?нн?ренд? ?з урынына Р?фикъны ?иб?р? торган булды. Б?тен ?метл?ре б?р??ге, кишер, суган утыртылган бакчаларында ??м куе с?тле, м?г?р бик азгын, бер м?гезле Чаланка кушаматлы сыерларында иде. Балалар кояшка тартыла барган саен, киемн?рг? ихтыя? арта торды. З?йн?п, ?зен гаепле кешег? санап, тешен шыгырдатып т?зде-т?зде д?, ??р к?нне ихтыя?ы чыгып торган вак-т?якне, кир?к-яракны алырга да акча юн?т? алмагач, ?зе д? сизм?ст?н, олы улын бит?рл?п алды:
– Характеры?ны к?рс?теп, к?керт кебек кабынмыйча, ?зе? акча эшли башлаганчы булса да, Мирс?ет абые?ны куып чыгармыйча т?зс??, мондый мескен х?лг? т?шм?с идек. А?ардан артмаса да тамгалап тора иде.
– ?ни, мин сине а?ладым. Быел укуымны т?мамлыйм да, т?к? Х?лимен? тракторчы ярд?мчесе булып барам. Читт?н торып, Чистайны? механизаторлар курсына укырга керермен.
?нисене? газаплануын к?р? Р?фикъка да бик авыр иде. И? якын кешесен кызганудан ?з й?р?ге д? сыкрана, ч?нки ул гаил? кичерг?н кыенлыклар ?чен ?зен гаепле итеп сиз?. Ник шулай пырдымсызланды со? ул, Мирс?ет шунда аягын с?йр?п й?рс?, д?нья ?имерелер идеме? Бер-берсен тапканнар ик?н, яш?сенн?р иде шунда. Р?фикъ, к??елене? нечк?р?ен сизеп, ?нисен? ?ылы с?зен ирештер?не кир?к тапты. Аны? уйларын ?ырлагандай мо?су тавышы бел?н ян? ?нисе б?лдерде:
– Юк, улым, укуы?ны ташламыйсы?. Урта белемне ал, аннан со? ?зе? карарсы?.
Р?фикъ, ?нисен ишетм?г?н кеше сыман, ?зене? к?пт?нге хыялын ярып салды:
– Ис?н булсам, беренче получкамнан син кызыгып яш?г?н, к??? мамыгыннан б?йл?нг?н Ырынбур ш?лен алып бирермен.
– ?й балам, балам, р?хм?т инде ?зе??, б?лки, кил?ч?кт?, тормышыбыз р?тл?нер, гел болай булмас, ?ле б?генгесен яшисе бар. ?йттем бит, лампага салырга ярты литр карачиным, ике ?чмуха ч?ем калды, сабын урынына савытлар юарга ком кулланам… ?тие? ?л?р алдыннан «ничек т? балаларны укытырга тырыш, безне? н?сел башлы булса да, уку эл?км?де» дип ?йтеп калдырган иде.
* * *
?нисе бел?н бу ихлас а?лашу Р?фикъны? к?рше ?лм?т авылына чираттагы ял к?ненн?н укырга кит?е алдыннан булды. Бернинди б?ла-каза, кайгы-х?ср?тне уйга да кертеп булмаслык язгы, кояшлы ирт? иде. Эреп бетм?г?н карлардан ?ыелган г?рл?векл?р, ярыша-ярыша, байлыкларын Мораса елгасына ташыйлар. Атна ахырында Р?фикъны? урамнан акча табып кайтачагы турында бар ш?йд?н х?б?рдар саба ?иле д? сизенми иде ?ле. ? ?йд? ис?, х?зер с?ке кырыенда аунап яткан акчаларны? м?кт?п янындагы чокырда ятуларына с?екле ?нисе шик белдерг?ч, Ленин башы т?шерелг?н кызыл к?газьл?р, каз б?бк?л?ре кебек, аналарына ышанып, сыланып, барына кан?гать булып, артыгын тал?п итмич?, тыныч кына яш?г?н гаил?г? борчу, сагышлы тынгысызлык алып килдел?р. Балалар, куркыныч еланнан качкан шикелле, с?кене? аргы башына ук к?ченеп утырдылар, диг?н идек. Берсе д? кымшанмады, акчага кагылмады.
?йл?рг? ут, газ керг?нче, авыл хатыннарыны? и? к?п вакытын уздыра торган, эш, уй-фикерл?рен т?ртипк? китер? урыны, серд?ше, а?лаучысы мич иде. Ул кешел?рне салкыннан саклаучы, д?ньяда и? т?мле коймак, кабартмалар, ??йм?л?р, ипил?р бел?н с?ендер?че чыганак булып торды. Табагач бел?н чуен ч?лм?кне, табаны алыштыра-алыштыра кайнашкан арада, З?йн?пне? уйлары тулы ирекк? чыкты. ?лб?тт? инде, аны и? борчыганы Р?фикъ алып кайткан ка??р суккан акчалар иде. Улыны? кеше кес?сен? яис? сумкасына кер?ен? аны? ?ич кен? д? ышанасы килми. Ул бит б?тен кил?ч?к тормышы?а, намусы?а кара тамга салу диг?н с?з. Кемдер х?л?л акчасын саксызлыгы, ваемсызлыгы бел?н т?шереп калдырган булса да, укытучыларга ?йтерг?, т?рле юллар бел?н ху?асын табарга, ?ич югында, директорны? ?зен?ме, башка бер??г?ме кертеп бирерг? тиеш иде. Эссе мич янында озаграк туглануданмы, ?лл? тынгысыз уйларыннанмы, башы авырта башлаган З?йн?п, чуенын утлы к?мер азрак ?ирг? к?череп куйды да, катгый карарга килеп, ху?асыз ??м гаепсез акчаларны, ??в?л, тизр?к котылырга тел?г?нд?й, алъяпкыч кес?сен? тыгып, аннан, а?ына килеп, эш киемен салып, соры к?лм?ген? урнаштырып, балаларына:
– Шыпырт кына ?йд? утырыгыз! Мин озак тормам. Аш та шул арада пешеп ?ит?р. ?сх?т, Л?йс?нне кара, мичк? якын килм?сен, – дип, тиз-тиз атлап, олы улы Р?фикъ артыннан ук диярлек чыгып та китте.
М?г?р ул акчалы кешел?р ?чен ишекл?рен агачтан туймаган ут кебек ??рдаим ачык тоткан кибет ягына борылмады, ? Р?фикъ укый торган ?лм?т авылына й?реп эшл??че тарих укытучысы Н?симн?рг? юл алды. Ул карт ?нисе бел?н авылны? Чебил дип аталган (элек анда х?зер тулысынча татарлашкан чувашлар к?н итк?н, исеме шуннан калган, имеш) ягында яши иде. ?йл?ре, тышкы кыяф?те, купшылыгы бел?н к?ршел?ренекенн?н аерылып тормаса да, а?латып булмаслык эчке с?йкемлелеге, м?гъриф?т нуры бел?н ?зен? тартып торгандай тоелды З?йн?пк?. Урамда каз ?л?нен? к?вешл?рен с?ртеп, кече капканы ачканда, кулларыны? калтыравын басарга тырышып, эчк? ?тте. ?нисен?, балаларча, ярд?м ит?м дип, ?хлакны? тыюлы сызыгын ?теп, тайгак юлга басуын а?лаган Р?фикъны? да, шул ук урамдагы мунча б?р?н?се артында качып торуыннан З?йн?п х?б?рдар т?гел иде, ?лб?тт?.
Бар кыюлыгын й?р?ген? т?йн?п, ясалма к?н бел?н тышланган ишекне ачып керг?н ханымны уртачадан калкурак буйлы, т?г?р?к й?зле, ко?гырт к?зле тарих укытучысы, тыштан ачык чырай бел?н, чынлыкта бераз с?ерсенеп, х?т?р х?б?р к?тк?нд?й сагаебрак каршы алды. Яшелг? ак сызыклар т?шерелг?н спорт костюмы г??д?сене? т?злеген ассызыклап тора. ?лб?тт?, зыялы кеше ошбу бусаганы бик сир?к атлап керг?н ханымга га??пл?н?ен сиздерм?де.
– Р?хим итегез, З?йн?п апа. ?ни, безд? кунак бар, ч?е?не сикерт. Ни йомыш т?ште, З?йн?п апа? – ?зе ?к ашыгып бирелг?н соравы ?чен оялгандай: – Минем ф?нн?н Гайнанов начар укымый. Т?ртибе д?, бел?емч?, малайлар ?чен тавыш к?т?рерлек т?гел. Ул интернатта кунарга калмаганда, еш кына чакрымнарны берг? саныйбыз. Сезне бик х?рм?т итк?не, яратканы тавыш т?смеренн?н сизелеп тора.
– Р?хм?т инде ?ылы с?зл?регез ?чен, – дип, З?йн?п йомгакны ничегр?к с?т?рг? белмич?, беразга югалып калды. – Йомыш дис?? д? ярый. Бик авыр х?лд? калдым ?ле. Д?ресе, ки??ш-табыш ит?рг? дип килг?нием сезг?.
– Р?хим итеп, т?рд?н узыгыз!
Ханым ян?д?н, ник килг?нен? ?кенг?нд?й, эшне? зурга кит?сен а?лап, ?йтерг?ме ик?н, ?лл? улыны? ?лгерешен белешеп чыгып кит?рг?ме дип икел?неп торды да, бу х?лне ачыкламыйча калдырырга ярамый диг?нд?й, тавышыны? калтырануын басарга тырышып:
– Бел?сезме, Н?сим Кадыйрович, Р?фикъ «юлдан таптым» дип, ?йг? 25 сум акча алып кайтты. Х?зерге заманда кем шулчаклы акчаны т?шереп калдырсын инде?! Бу х?лне? ш???рд?, ?ич югында, район ?з?генд? булуы м?мкин ?ле. Улым турында начар с?з ?йт?сем килми. ?зем д? гаепле. «Кир?к-яракны алырга акчабыз юк» дип зарланып торам. Мине ж?лл?п бер?р укытучыны? сумкасына керм?деме ик?н?
Н?сим шунда ук б?ген ген? директор б?лм?сенд? булган с?йл?ш?не исен? т?шерде. Башкортстаннан эшк? ?иб?релг?н биология укытучысы Р?сим?не?, ?ен? кайтырга чыкканда, укытучылар б?лм?сенд? д?реслеген онытып калдыруы исен? т?шеп кире кер?е, ? коридор т?р?з?се т?бенд? калдырган сумкасыннан акчасы югалуы ??м, гомум?н, к?рше авыллардан килеп укучылар ?чен ачылган интернатта урлашу очраклары ешаюы турында с?з булган иде. Ул гына да т?гел, озак еллар директор вазифасын башкаручы Замир Яруллович, каракны тотып булуга ышанмаса да, Р?сим? тавыш к?т?рг?нн?н со?, бу очракны тикшер?не, ягъни бурны кояш яктысына чыгаруны, ?аваплылыкны ?з ?стенн?н т?шер? ?чен, Н?симг? тапшырды.
– Син, ипт?ш Н?сим Кадыйрович, тарихчы, психолог, комсомол оешмасы секретаре, ?хлак, т?рбия м?сь?л?л?ре сине? кулда. Кир?к булса, милиция бел?н д? куркытып ал! Бу эшне башка кешег? тапшырса?, ?пк?л?ве? бар, – дип, арзанлы шаяртып та куйды.
Н?симне? «? сез каракны табып булуга ышанасызмы?» диг?н соравына, директорны?, ?авапка с?з ?р?м итеп тормыйча, к?п м?гън?ле итеп, ?илк?л?рен сикертеп куюы х?терен? т?ште. Кулы кычыткан карак малаен анасы ?зе тотып китер?, шома балык ?з тел?ге бел?н ??тм?г? килеп кер? т?гелме? Х?зер ?к участковыйны чакырасы да, егетне каталажкага озатасы! ? ми?а н?рс?, м?кт?п, комсомол, б?лки ?ле, роно буенча ялтыравык р?хм?т к?газе эл?гер. Эшне зурдан ?иб?реп, сасысын чыгарасы? килм?с?, Гайнановны якасыннан тотасы да, директор каршысына китереп бастырасы, бу очракта да чын т?рбияче, намуслы укытучы буларак абруем артыр!
Шул авыл кешесе буларак, Н?сим ис? Гайнановларны?, ?тил?ре ?лг?нн?н со? мохта?лыкта яш?с?л?р д?, х?рм?тк? лаеклы, горур гаил? ик?нлекл?рен яхшы бел?. Аларны? кемнедер нахакка р?н?етк?не, кеше малына кул сузганнары ишетелг?не юк. Н?сим алдында оятыннан кара янып, битен ертып, малаен фаш ит?рг? килг?н ханымны? д?рт баланы ?идег? ярылып эшл?п, аякка бастырырга, намуслы, милли ?анлы кешел?р итеп т?рбиял?рг? тырышуыннан да х?б?рдар иде ул. ?г?ренки, Н?симне? фани д?ньяда и? якын кешесе булып китк?н Р?сим? туташ, акчасын т?шереп калдырып, Р?фикъ тапкан булса, яшь кешене гаепсезг? р?н?етс??, г?на?ысын кем бел?н уртаклашырсы?? Егет кис?ге, ?нисене? га?из чарасызлыктан б?рг?л?н?ен к?реп, сумкадан акчаны алган булса да, бер тиенен д? ?зен? тотмаган очракта да ипт?ш Гайнановны берничек т? аклап булмый. Ки??ш бирерг? бик ма?ир олы педагоглар бу очракта ?зл?рен ничек тотарлар иде ик?н? Б?лки, болай диярл?р иде: «З?йн?п апа, ч?йд?н баш тартсагыз, ?егезг? кайтыгыз да, шул акча кис?ген кир?к-ярагыгызга тотыгыз. Б?лки, аны кемдер, чыннан да, т?шереп калдыргандыр, ? ?ткен к?зле Р?фикъ аны к?реп алгандыр. ?лл? ни зур сумма т?гел, ?йтик, борыны мышкылдаган бер?рсе, кес?сенн?н кулъяулыгын алганда, акчасын ияртеп чыгарып, ч?чеп калдырган булуы да ихтимал. Укытучылар – оешып ?итм?г?н инспекторлар, к?телм?г?н тикшер?л?р, контроль эшл?р, д?гъвалы ата-аналар бел?н куркытылган с?ер халык. Сез – бу казанда кайнаган кеше, барысын да бел?сез».
Бу мизгелд? тарих укытучысыны? йомры башына м?ш?катьле, х?тта х?вефле, шаян бер уй кил?. ?ч ел элек кен? Казан д??л?т университетыны? тарих б?леген т?мамлаган, Урта гасыр татар ?д?бияты, суфилар ф?лс?ф?се, хикм?те бел?н яхшы ук таныш Н?сим кайсыдыр кыйссадан укыган бер ?хлакый сабакны исен? т?шереп елмаеп куя. Гадилеге бел?н гали бу м?з?к булган х?лне чагылдырганга охшаган. Бер хан сараенда барган, х?зергеч? ?йтс?к, ки??шм? к?ндезге намаз вакытына туры кил?. К?бесе ?сл?ренд?ге затлы халатларын, т??ар?т алганда, ч?йг? элеп куялар ??м шунда бер в?зирне? янчыгы бел?н алтыны юкка чыга. Тавыш-гауга куба. Хан к?р?з?чесен чакырта. Акыл иясе, шактый уйланып торганнан со?, ханны? ?зен? ген? мондый ки??шен бир?, имди.
– Намаз вакытында сараегызда булган барча кешег? бертигез итеп киселг?н таякчыклар таратыгыз. ??м «берсе минем ч?нти бармак калынлыгында башкаларыннан озынрак, шунысы бурга эл?гер» дип т? ?ст?гез. К?кре куллы ад?м тотылып, хур булудан ш?лл?п, таякчыкны кара?гы б?лм?д? кыскартыр ??м шул гам?ле бел?н тотылыр. Н?сим ошбу риваятьне исен? т?шереп, сумкага керг?н баланы? кем булуын т?гаен белг?н т?къдирд? д?, ?к?м?т серле уенны дагалап карарга булды. Гасырлар агып, и?тимагый-с?яси вазгыятьл?р ?зг?рс? д?, кешене?, бу очракта каракны?, эчке д?ньясы, ?з-?зен яклау, курку хисе ?зг?реш кичерми.
Интернатта ??р т?нне бер укытучы кунарга тиеш иде. Н?сим, ?зене? киз? к?не булмаса да, бер сылтау табып, чиратын алыштыра. М?кт?пк? килг?н у?айда ук, ??нн?т агачыннан ясалган Муса таякларын алыштыра алмасалар да, ?з бурычларын ?т?рл?р дип, кырдан арыш камыллары кисеп ала ??м интернатта кунарга калган укучыларга тарата.
– Барыгызга да тигез итеп киселг?н камыллар ?л?ш?м. Тик берсе ген? бераз озынрак. Шул салам эл?кк?н укучы Р?сим? апагыз т?шереп калдырган («сумкасыннан урлаган» дип ?йт? алмады) ??м ху?асына акчаны кире кайтарырга оялган кеше булыр. Х?ерле с?гатьт?! Камылларыгызны сытмагыз, б?кл?м?гез, со?ыннан ян?д?н ?лч?п, ?ыеп алырмын.
Укучыларны бу сынау шатландырды дип раслау д?рес булмас иде. Бер??не? д?, б?тен к?т?не пычраткан сыер ?чен ?авап бир?се килмич?, без шул хурлыкка лаекмы дип уйласалар да, ахыр чикт?, бу югалтуны ми?а сылтап калдырмасыннар дип, мырлый-мырлый булса да ризалаштылар. Д?ресен ген? ?йтк?нд?, Н?сим Кадыйрович алардан сорап та тормады. Укучыларына ян?д?н бер ачыкламыш та кертте:
– Акчаны тапмаган, алмаган булсагыз, н?рс?сенн?н ш?лл?п торасыз? Чистарынып, борынгы греклар ?йтмешли, катарсис узарсыз.
Уенны? хикм?тен а?лап ?итм?г?н бер укучыны?:
– ?г?р ул озын камыл гаепсез кешег? туры килеп, кемдер нахакка р?н?етелс?? – диг?н соравына, укытучыны? Алла? ялгышмый дип ?йт?се килс? д?, комсомол оешмасы с?ркатибе, башкарак а?латма биреп:
– Гаебе булмаса, гафу ?тенербез, – диде. ??м беркад?р тантаналы т?ст? ?ст?п куйды: – Биред? сезне? намусыгыз, ахыр чикт? м?кт?пне? абруе сынала.
Укучыларны? йокы б?лм?л?рен т?н ката диярлек к?з у?аенда тоткан Н?сим Р?фикъны? йокыга кит? алмыйча кыбырсынып, боргаланып ятуына игътибар итми кала алмады. Балаларны махсус ирт?р?к уятып (бер г?на?лы ?чен барысыны? да интег?ен а?ласын теге), бер?м-бер?м чакырып, юри ??р камылны ?лч?г?н булып, д?фт?рг? яза барды. Барысыны? да камыллары шул килеш сакланган, тик Р?фикъныкы гына кыскарак, бер очы киселг?н булып чыкты. ?й Р?фикъ… Р?фикъ…мин сине акыллырак дип уйлаган идем, борынгылар кулланган и? гади капкынга килеп эл?кте?. Кыскарту, озынайту уеныны? психикасы з?гыйфь кешел?р ?чен уйлап табылганын а?ламады?мыни? Камыл бел?н «йоклаган» барча укучыларны берг? ?ыйгач, тарихчы башкачарак нотык тотты:
– Укучылар… Сез барыгыз да ошбу сынауга ?итди карап, сынамышларны измич?, сытмыйча, вакытында тапшырдыгыз… – Каракны? эчке хал?тен сынау ?чен, укытучы озын-озак тукталыш ясады. – Тикшер?не барыгыз да намус бел?н ?тте. Б?тен камыллар… мин таратканча, бертигез булып чыктылар. «Арада ч?нчи бармак х?тле ген? озыны бар» дип, мин юри ?йттем. Безне?, сезне? арада караклык, кеше ?йберен? кул салу, урлашу кебек капиталистик ??мгыятьк? хас гад?тл?р булырга тиеш т?гел. Шулаймы?
?сл?ренн?н гаеп алынуга шатланып, тынычланып калган укучылар: «Н?къ шулай», – дип, берд?м р?вешт? кычкырдылар.
Белемле кешел?р бел?н шыплап тутырылган м?кт?п коллективында сер саклыйм дим?. Тарихчыны? х?зерге китапларда язылмаган ниндидер с?ер т??риб? уздыруы, ?мма д? л?кин каракны таба алмавы турындагы х?б?р директор колагына да барып иреш?.
– Ну, ипт?ш сихерчеме, к?р?з?чеме, шарлатанмы шунда, – дип башлый с?зен директор, ?и??че кыяф?те бел?н к?зл?рен ялтыратып. – У?ышлар кай тир?д?р?к, бур фаш ителдеме, б?реге янамы?
– Юк шул, Замир Яруллович, каракны? ?лег? бер ?ире д? янмый. Без, гаеплене эзл?п, олы ??н?ал к?т?реп, зур хата эшл?г?нбез бугай. Гаепле кеше мин ?зем бит.
Тек? борылышларны ?ене с?йм?г?н директорны? к?зл?ре з???р ялтырап алды.
– Н?рс? диг?н с?з бу? Акчаны сез урладыгызмыни? Ничек була инде бу, а?латыгыз.
– Бик гади була, Замир Яруллович! Буласы туебыз ?чен срочно акча кир?к булгач, Р?сим? Салаватовнаны? сумкасыннан алырга туры килде. ?зен? ?йтерг? ?лгерм?дем, ? ул, д?нья ?имерелг?нд?й, тавыш к?т?рг?н.
– Ну и ну, – дип, югалып калган директор русчага ук к?ч?. – Ну и нравы у современной молодёжи…
– Р?сим? Салаватовна бу хакта ?зе бел?ме со?? Ни пычагыма сез укучыларга д?реск? ?зерл?нерг?, йокларга бирмич?, шикле, т?рлеч? юрарга урын калдырган т??риб?л?р уздырасыз? Мин бу хакта ронога ?йтмич? булдыра алмыйм, ??засын ?зл?ре билгел?рл?р.
Бетк?н баш бетк?н дип, Н?сим ян?д?н алдау юлын сайлады.
– Р?сим?, ?лб?тт?, бел?. Безне? бар тапканыбыз уртак. Тизд?н туебыз булачак, шул х?рм?тк? роно шелт? ч?п?с?, ш?п котлау, нур ?стен? нур булыр!
Директор, т?мам рольг? кереп, яше м?мкинлек бирг?н тизлек бел?н урыныннан сикереп торды да, ху?аларын ты?ламыйча, як-якка сибелг?н ч?чл?рен т?ртипк? чакырганнан со?, йодрыгы бел?н кулын авырттырмаслык итеп кен? ?ст?лг? китереп сукты:
– Прямо балалар бакчасы. ?зара уртак тел таба, а?лаша алмаган кешел?рг? коммунизмда яш?яч?к яшь буынны т?рбиял??не ышанып тапшыр инде. ?лк?н буын, ягъни без с?хн?д?н т?шк?ч, кем кулына калыр инде кадерле илебез, м?гъриф?т учагы?
?д?п-?хлак темасына т?мл?п, ноктасын-?терен куеп, озын-озак нотык тотарга яраткан Замир Яруллович Н?симне к??елен бушаткач кына ?иб?рде.
? тарих укытучысыны? кайгысы башкада, тизр?к Р?сим?сен табып, югалган акча?ны эзл?п й?рм?, тавыш к?т?реп дип кис?т? иде. ?зен кызган таба ?стен? бастыргандай хис итк?н Н?сим директорны? с?з с?решен а?лады да, а?ламады да. Ху?а тозагыннан котылуга, Р?сим?не эзл?п китте, х?тта аны, ишек шакып, д?ресенн?н ?к чакырып чыгарды. Бер-берсен? т??ге очрашуда ук гашыйк булып, никах ??м язылышу к?нен билгел?г?н, ??рдаим очрашып яш?г?н Н?симне? д?ресне б?лдереп д?ш?ен Р?сим? бер?р х?веф-х?т?р булмадымы ик?н дип куркып ук кабул итте.
– Н?рс? булды, Н?сим? Ахырзаман ?иттеме ?лл?? Унбиш минут кына к?т? алмады?мы?
– Юк шул, Р?сим?к?ем, т?з?рлек булса да, чыдарлык т?катем калмады. Сагындым ?зе?не, х?тта ?ава ?итми.
Р?сим? а?а карап сокланып, ил?амланып, башкалар да бу г?з?ллекне к?р? дип к?нл?шеп яш?рлек кыз иде шул. Тормыш биз?кл?рен б?яли белг?н тел?с? нинди ирне ымсындырырлык г??д?, ?илк?сен? ишелеп т?шк?н, ат ялын х?терл?тк?н чем-кара ч?ч, ?лгерг?н карлыган кебек к?зл?р, елмайганда чокырчык ясалган бит алмалары, ?б?сене китереп торган тулы иренн?р – ??мм?се Н?симг? газиз ??м якын, ? инде туры т?з аяклары тарихчыны? зи?енен чуалтырлык иде. Х?зер ис? Р?сим?не? табигый матурлыгы бел?н хозурланып торырга вакыты юк иде егетне?.
– Р?сим?к?ем, ишеге?не ныграк ябып, читк?р?к китик ?ле. Бер?р чит колак ?зен? ш?гыль тапмасын.
– Й?, Н?сим, тизр?к ?йт, н?рс? булды? – дип пырдымсызланды Р?сим?, Кавказ т?не кебек куе кара керфекл?рен биетеп.
Н?сим ыкы-мыкы килеп, ?йл?неч юлларны эзл?п тормыйча, турысын ярып салды:
– Сумка?нан югалган егерме бишне мин алган идем.
– Не может быть! Сорамыйча сумкага керде?ме, ми?а ?йтс??, бирм?г?н булыр идемме?
– Шулай туры килде, ?аныем. Мин шофёрыбыздан, район ?з?ген? бара калса, йомшак урындыклар ала кайтуын сораган идем. Ул «х?зер шунда кит?м» диде, срочно 50 сум акча кир?к булды. Янымда шуны? яртысы гына иде. Коридорда, т?р?з? т?бенд? яткан таныш сумкадан 25 сумны алып бирдем. Мен? акча?ны алып килдем, х?тта процентлап та бир? алам.
Р?сим? булачак ирен? с?ерсенебр?к к?з сирпеп алды да, с?зне зурга ?иб?рмич?, ипл?п кен? ?з фикерен ?йтте:
– Сразы ?йтк?н булса?, тавыш чыгарып, кемн?рнедер караклыкта гаепл?п, г?на?сыз кешене р?н?етеп т? й?рм?г?н булыр идем.
– Гафу, гафу, ?имешем! ??в?л туры китер? алмадым, аннан со? онытыбрак ?иб?рг?нмен.
Кыз егетне? с?зл?рен? ышандымы-юкмы – ?йт?е кыен, кеше к??еле – т?псез кое дип, юкка гына ?йтмил?рдер. Кыз ?зелеп т?ш?рг? ?зер карлыгандай к?зл?рен уйнатып алды да ?з н?ти??сен ясады:
– Кир?кк? алгансы? ик?н акчаны. Берг? тора башлагач, кунакларны оялмыйча утыртырлык йомшак урындыкларыбыз булыр, ичмаса. Юкса сине? ?е?д? шаром покати, бер р?тле-башлы ?и?аз юк. Утыргычлар беренче уртак ?и?азыбыз булыр.
– Кил?ч?кт? ?зе? яш?яч?к ?е?не алай ук хурлама инде, матурым. Тизд?н аны син биз?рсе?.
– Мине ?и?аз урынына аласы?мы? Мин си?а хатын булмакчы идем.
– Г?з?л кеше фонында и? иске, и? тузган ?йбер д? затлы, ямьле булып к?рен?, – дип салам кыстырды Н?сим.
Ике авылны бер итеп, г?рл?теп туй ясадылар алар. Гаил? корып, берг? тора башлагач, Н?сим: «Сине? акча?ны ифрат авыр матди х?лле гаил? малае алган, д?рт баласын ?идег? б?гелеп ?стер?че, бик т?рбияле ханымны кызганып, г?на?ысын ?зем? алган идем», – диг?ч, Р?сим?, к?б?л?к канатларыдай озын керфекл?рен ?ст?н аска т?шереп: «Мин сине? ялганы?ны шунда ук сиздем. Йомшак урындыклары? да каядыр юлда адашып калдылар», – диде.
Н?сим с?еклесен? а?лавы, гафу ит?е ?чен р?хм?тт?н башка берни ?йт? алмады.
Директор бел?н с?йл?шк?н, Р?сим?се бел?н а?лашкан к?нне ?к Н?симне борчылуы, дулкынлануы й?зен?, г??д?сен? чыккан Р?фикъ коридорда к?теп тора иде.
– Сезг? зур р?хм?т инде, Н?сим Кадыйрович!
– Ни ?чен дип белик инде, д??л?т сере булмаса? – диг?н булды тарихчы, башын юл?рг? салып.
– Р?сим? апаны?… сумкасыннан акчаны мин алган идем. Мин – карак. Минем урыным – т?рм?д?.
– Со?, мин аны ?ние? акча?ны алып килг?нче, арыш камылы бел?н т??риб? уздырганчы ук сизенг?н идем. ?ние?не кызганып бу юлга басуы?ны а?ласам да, гафу ит? алмыйм.
?смер, иске кепкасын кулы бел?н угалап торды да:
– Минем ?чен и? изге кеше – ?нием, ?тиемне? рухы бел?н ант ит?м, башка беркайчан да, сорамыйча, кешене? шырпысына да кагылмаячакмын. Бу минем тормышымда и? зур сабак булды. Сезне? яхшылыгыгызны, Н?сим Кадыйрович, мин ?лг?нче онытмам. Арыш камылыны? ми?а озыны эл?кк?ндер дип, бер сантиметрга мин кыскарткан идем.
– Анысы да ми?а м?гъл?м. Камыллар барысы да бертигез киселг?н иде. А?лаштык кебек. Х?зер сагыз ч?йн?п тормыйк. Теге акчаларны, – чак кына «син ч?лдерг?н» дип ычкындырмады, – ?ние? минд? калдырып китте. Си?а бурычка утыз сум акча биреп торам. Д?ресл?р бет?г?, ?егезг? сабын, шырпы, керосин, ?итс? ?зе??, ч?пр?кт?н булса да, аяк киеме юн?т. Ярар, ярар. Куллары?ны аркылыга куйма. Син ?лег? боксёр т?гел. Мин аларны си?а ч?ч тубалы?ны? матурлыгы ?чен бирмим. Беренче яис? икенче получка?нан кайтарырсы?. Шыпырт кына кес??? шудыр да ычкын!
Р?фикъ ?зен гафу итк?нг?, к?тм?г?нд? акчалы булганга с?енеп, укытучысына р?хм?тл?р укып, кибетт?н алып кайткан вак-т?якк? машина откандай с?енеп, тир?-юньг? нур сирпеп утырган ?нисен к?з алдына китереп, кибетк? й?герде. Гад?тенч? мич янында кайнашкан ?нисе, «эшл?п алганчы бурычка батасы?» дип улын ?рл?г?нд?й булып, аннан да бигр?к олы ?анлы Н?симне? улына «карак» тамгасын ябыштырудан коткарып калуы ?чен ме? р?хм?тл?р укып, Л?йс?нен ит?ген? алып, кич буе белг?н догаларын укыды.
Укытучы бел?н укучы араларыннан ?ил-я?гыр да ?тм?слек якын кешел?рг? ?верелдел?р. Р?фикъ, урта м?кт?пне у?ышлы т?мамлагач, тракторчы ярд?мчесе булып даими эшк? урнашты ??м беренче хезм?т хакыннан, в?гъд?сен ?т?п, ?нисене? и?ен? ак Ырынбур ш?лен салды. Егет ??в?л т?рле курслар, аннан со? авыл ху?алыгы техникумын т?мамлады. Гаск?ри хезм?тт? булып кайтканнан со?, читт?н торып укыды, институт дипломына ирешеп, техниканы, халык ?йтмешли, су кебек эчк?н белгечк? ?йл?нде, бер олы гына предприятиед? баш инженер д?р???сен? к?т?релде.
Кем ген? булмасын, кая гына эшл?м?сен, инде ч?чл?ре коелгач та, Н?сим бел?н Р?сим?не? и? турылыклы дуслары, таянычлы ярд?мчел?ре булып калды. Эне-се?елл?рен д? укытып чыгарды, фани д?ньяны ташлап китк?нче, ?нисен ?рм?г?н ?ирг? утыртмады, кадер-х?рм?тт? яш?тте, аны? к?зл?ренд? Т??ре нуры балкый дип кабатлаудан туймады. Балаларына, х?тта оныкларына, ?ае чыккан саен, олы ?анлы, ми?ербанлы ??м и? кир?к вакытта Н?сим абыйсы бирг?н 30 сум акча турында елый-елый с?йл??д?н туктамады. Мен? шул ул ?лм?т м?кт?бе укучысы Р?фикъ Гайнановны? гыйбр?тле караклык тарихы.
2015
Китек к?зге
1
Табигатьне? ямь-яшел т?ск? кереп, к?язл?неп утырган к?нн?рене? берсенд? егетене? ч?ч?к б?йл?ме бел?н каршы алуына шикл?нм?г?н яшь кыз М?ск?? самолётыннан т?ште. Мен? ул ?йл?неп торган тимер тасмадан спорт чантасын алып, бер читк?р?к китеп, дустыны? озын, т?з г??д?сен пырдымсызланып эзли башлады. Кайтучыларны? б?хетлел?рен якыннары машиналарында ?илдереп алып китте, б?гъзел?ре ?рсез таксистларны? татлы с?зен? алданды, кес? ш?рифл?ре такырраклары автобус тукталышына титаклады. Бернич? д?кыйка элек кен? умарта к?чед?й г?л?п торган алан х?тле к?т?-каршы алу залы бушап калды. Аэропорт хезм?тк?рл?ре, арлы-бирле й?ренеп, чираттагы рейсны каршы алуга ?зерл?н? башладылар. Тик кызны? танышы гына к?ренм?де. ?пк?, ачу, гарьл?н? тудырган дулкынлануы к?зл?рен?, й?зен?, г??д?сен? чыккан кыз ?з ягына юн?лг?н чит караш сизеп сиск?неп китте. Урамга чыгу ишеге янында аны? Алёшасыннан кыскарак буйлы, т?г?р?к й?зле, ??йге ак костюм киг?н бер ир-егет к?пт?нге танышы сыман, кызыксынуын яшермич?, а?а тек?леп карап тора ик?н. «Нишл?п бу абзый, оялмыйча, мине ил?к аша уздыра торгандыр, бигр?к т?рбиясез кешел?р бар инде», – дип уйлап, кыз, ни пычагыма кир?к ми?а мондый узгынчы дип, ?з-?зен? ул якка карамаска ?мер бирс? д?, аяз к?к й?зед?й з??г?р к?зл?ре ху?абик?л?рене? ихтыярына буйсынмас булдылар. К?рер к?зг? егерме биш-утыз яшьл?рд? ген? тоелса да, ки? ма?гаен капларга тиешле ко?гырт ч?чл?ре шактый мул артка чигенг?н, ул да кемнедер к?т? к?р?се?, кулындагы машина ачкычларын уйнатып борчылуын яшерерг? тырышканы сизел?. К?т? залында озын-озак басып тору икесене? д? к?н т?ртибенд? каралмаган булса да, ни чарадан бичара, алар, мог?изага, зарыгып к?тк?н кешел?рене? капылт килеп чыгуына ?метл?неп, бер-берсен? яшерен-орынтын караш ташлап, й?зл?рен? ваемсызлык т?смере чыгаргандай булып, урында таптанып торалар. «Алёша мине каршы алырга бу ад?мне ?иб?рм?деме ик?н?» кебек сагыз уен Л?йл? кискен р?вешт? кире какты, шактый горур, б?йсез басып торуына, ?стенд?ге затлы киемен? караганда бер д? к?нлекче, йомышчы малайга охшамаган иде егет. Аны? якты нур шикелле ?зен? т?б?лг?н карашында Л?йл? б?тен т?н к?з?н?кл?ре бел?н ?зен? таныш булмаган ?ылылык, м?рх?м?тлелек сирпелешен тойды. Буш залны, диварлар буена тезелг?н ясалма к?н тышлы диваннарны ?йр?н? д? озаккарак китте.
Рейсларны ?йтеп торучы туктаган арада урнашкан зы?гылдап торган тынлыкны, язылмаган кануннар буенча, ир-ат заты бозарга тиеш иде. Егет, кыз ягына в?карь ген? атлый-атлый, тиешле соравын бирде:
– Гафу итегез кызыксынуым ?чен, сезне? каршы алырга тиешле кешегез килеп ?итм?г?н, ахры?
?зен кыю, т?в?кк?л, б?йл?нчекл?рне тиз урыннарына утырта алучыга санап й?рг?н, «сезне? ни эшегез бар минд?, ?з юлыгызны белегез» дип, сорау бир?чене? авызын капларга тиешле кыз, н?къ шул сорауны зарыгып к?тк?н кешед?й, ?зен б?тенл?й башкача тотты.
– Шулайрак килеп чыкты шул. Егетем каршыларга тиеш иде д?, к?ренми. Бик т?г?л, т?ртипле кеше кебек иде югыйс?.
Борчылуын, ышанычы акланмавын сиздерм?ск? тырышса да, тавышыны? дулкыннар сыртыннан элдертк?н к?йм? шикелле тигезсез, калтырабрак чыгуы аны? чарасызлыгына д?лил кебек кабул ителде.
– Шулай булгалый. И? ышанычлыга санап й?рг?н якыны?ны? авыр х?лг? куйганын сизми д? каласы?, – дип, егет ??в?л гомуми ф?лс?ф?г? ?леш чыгарганнан со?, ?з х?ср?те бел?н д? уртаклашырга була. С?зл?рен? икег? б?лс??, й?к ?и?елр?к к?т?рел? диг?н м?гън? салып:
– ?зем д? шундыйрак х?лд? калдым. Кат-кат шалтыратып, каршы алуымны зин?арлап сораган кешем самолёттан т?шм?де. К?ефем кырылды, болай да юк вакытымны бар итеп килг?н идем.
– Кайтырга тиешле кешегез хатыныгыз идеме? – дип, телене? кыюлыгына ?зе та? калып сорап куюын кыз сизми д? калды. «Си?а барыбер т?гелме, х?чтер?ш?» кебегр?к ?авапка лаек булуын а?лаган кыз бит алмаларыны? оялудан алсуланып китеп, ч?ч т?пл?ренн?н салкын тир б?реп чыгуын тойды.
Дуамал с?аленн?н кызны? у?айсызлануын а?лаган егет: «Битараф кеше мондый сорау бирми», – дип кен? уйлап ?лгерде ??м асыл затны? кызыксынуын урынсызмы, т?рбиясезлекме дип, туры ?авап бир?не м??б?ри санамыйча:
– И? авыр х?лд?н д? чыгу юлы, ??р начарны?, таба белс??, у?ай ягы була, дил?рме ?ле. Мин, м?с?л?н, машина бел?н сезне, ?зем шикелле ?к б?лаг? тарыган кешене, ?ен? илтеп куя алам, – дип, ?авап к?теп тормыйча, иелеп, кызны? спорт чантасын кулына алды. Кызны? а?а ияр?д?н башка чарасы юк иде. ?мма р?хм?т бел?н чикл?н?се урынга кыз ачыкламыш сорау бирде:
– Сез ??рн?рс?г?, аеруча кыен х?лл?рг? философларча, гомумир?к б?я бир?сезме, ??р тиск?ред?н у?ай якны эзлисезме?
– Белгечлеге? шул булгач, кая барасы? инде. ?зе?н?н качып котылып булмый, дил?р. ??р каршылыкны? чишелеш ноктасын эзл?рг? туры кил?, – дип, егет, телен? салына-салына, машинасыны? ишекл?рен ачты. Читт?р?к к?теп басып торган кыз тарафына борылып:
– Ш?т, безг? танышырга да вакыт ?итк?ндер. Мин Марат абый булам. Мулла кушканы Морад булса да, ?и?еллек ?чен французчалаштырыбрак ?йт?м. Киемн?регезг?, сумкаларыгызга караганда сезне? исемегез… Х?зер ?йт?м. Регина, Эльмира, Эльвира, Карина, Альбина й? Алина кебегр?ктер дип фаразлыйм.
– Мен? ялгыштыгыз, Марат-Морад ипт?ш. Л?йл? булам мин, – диде кыз, машинага якынрак кил?-килешк?.
– Д?рт к?пч?кле атым искитм?ле булмаса да, ху?асын ты?лый, кир?к ?ирг? алып бара, – дип, Морад, алгы ишекне ачып, кызны утырырга чакырды.
– Мин арткы утыргычка утырып й?рерг? яратам. М?мкин булса…
