скачать книгу бесплатно
Отколотое зеркало / Китек к?зге
Талгат Набиевич Галиуллин
К?ренекле т?нкыйтьче, ?д?бият галиме, язучы, ??м?гать эшлеклесе Т?лгат Галиуллин ?леге китабында укучыларга б?яннарын ??м хик?ял?рен т?къдим ит?. Мо?а кад?р м??мугаларына кертелм?г?н «Китек к?зге», «Итле п?р?м?ч», «И карак» б?яннарында кешел?р арасындагы катлаулы м?н?с?б?тл?рне, яшь буынны т?рбиял??, ?д?п-?хлак м?сь?л?л?рен калкытып куйса, «Кия?», «М?кер» ?с?рл?ренд?, к?псанлы ?итди ??м шаян хик?ял?ренд?, кеше, туган халкын, телен х?рм?т итс?, м?х?бб?тт? пакь ??м ихлас булса гына, тулы б?хетк? иреш? ала, дип раслый. Реаль ш?хесл?рне сур?тл?г?н «Гомер т?лг?шл?ре» нд? ул туганнары, авылдашлары бел?н таныштыра, ?зе ?йтк?нч?, «ист?лекл?р урамы» на с?ях?тк? чакыра.
Т?лгат Галиуллин
Китек к?зге: б?яннар, хик?ял?р
Галиуллин Талгат Набиевич
Отколотое зеркало
Казань. Татарское книжное издательство. 2018
На татарском языке
© Татарстан китап н?шрияты, 2018
© Галиуллин Т. Н., 2018
Б?яннар
И карак
Кайнар мич янында маташкан З?йн?п ханым «?омга к?нне Р?фигым м?кт?пт?н бу вакытта кайта торгание» дип уйлап та ?лгерм?де, к?тк?н кешесе, ишекне ху?аларча ки? ачып, язгы ?ил ташкынын ияртеп, ?зе п?йда булды. Ана, кулындагы табагачын с?яп куеп, баласын т??ге кат к?рг?нд?й, карашы бел?н улыны? буй-сынын и?л?п алды. Кай арада ялгыз ?ск?н нарат кебек буйга к?т?релг?н, ныгыган?! ?ле к?пт?нме со?, башлангыч м?кт?пне т?мамлагач, укуын д?вам ит?рг? тел?мич?, атасыны? «к?т?к Мидх?т малае кебек гомер буе науыз изеп яш?рсе?ме» дип ?рли-?рли укырга озатканы б?генгед?й х?теренд?. Борыны тозлы суга артык юмарт малае, тугызынчы сыйныфны т?мамлаганда, егет булып ?итешеп кил? л?баса. Куян б?реге ?ылысын алыштырырлык куе, очлары б?др?л?неп китк?н кара ч?че, иягенд? анык белен? башлаган чокырчыгы, ?стенд?ге киемен тарсынып ки??еп китк?н ?илк?л?ре, ак ки? ма?гае… ?й гомерне? узулары. Н?сел агачы ?зенекен ит? ик?н, ?тисе кебек ?ырга, мо?га ??в?с булып ?с?, яшел гармуннарын, вакыты булганда, кулыннан т?шерми. ?зе тартынучан к?ренс? д?, дуамаллык бел?н чикт?ш т?в?кк?ллеге бар. Мен?зене? шул сыйфаты аны? ?зен? д?, якыннарына да шактый м?ш?кать тудырачак ?ле кил?ч?кт?.
Ана карашыннан бер ш?йне д? яшереп булмый шул. З?йн?п улыны? боланныкыдай зур соры к?зл?рен читк?р?к алуында, ике авыл арасын тырыклап ?теп, язгы кояшлы урамнан керс? д?, й?зене? каны качкандай аклыгында а?а билгесез серне яшерг?н эчке дулкынлану гал?м?те сизде. Имтиханнары якынлашып кил?е борчыймы й?р?к пар?сен, ?лл? башка бер?р с?б?бе бармы?
– Кайтты?мы, улым, н?рс?г?дер борчылгансы? кебек тоела, ?лл? бер?р предметтан койрыклысын эл?ктерде?ме? – Улыны? т?нге т?нбоек кебек тиз ген? ачылырга ашыкмаганын белг?н ана, ?авапка д?гъва итмич?, с?з юлын башкага к?черде: – ?йд?, чишен д?, куллары?ны юу, – диде, тавышына м?мкин чаклы ягымлы т?смер бирерг? тырышып. – Х?зер б?р??ге д? пешеп ?ит?, ашарга утырырбыз.
Чандыр г??д?ле, талчыккан кыяф?тле булса да, ак, с?йкемле й?зле, ситсы яулыгын ма?гаена кыйгачлап б?йл?п, аркасына ??еп салган ?нк?сене? ??р к?з?н?ге кадерле в? газиз иде Р?фикъка. ?ир й?зенд? кешел?р бик к?п булса да, аны? ?нисен алыштырырдай, ?тисе ?лг?нн?н со?, ян?ш? куярдай башка зат юктыр. Бу юлы анасыны? к?зен? карамыйча, с?ламл?ш?г?, к?лим? алышуга вакытны сарыф итмич?, яшьл?рг? хас кызулык бел?н бер тын ?йл?нешенд? фикерен ??еп салды:
– ?ни, мич тир?сенд? ч?б?л?н?е?не ташла да х?зер ?к кир?к-ярагы?ны алырга кибетк? й?гер! «Шырпы, сабын, керосин, тоз ише вак-т?якне алырга да акча юк» дип зарланып торгание?. Бир?м дис? газиз колына, чыгарып куяр юлына гыйбар?сен кабатларга яратасы?. Мин д? шулар р?тен? кер?м бугай, юлдан акча таптым.
Улыны? т?рттереп, ?рт?шеп с?йл?ш?ен? к?некк?н ана улыны? с?зл?рен ?итдиг? алмады. Урамдагы к?л?ч яз х?ерчелекне, ертык галошлар кайгысын оныттырып, и? боек к??елл?рне к?кл?рг? и?дер?, й?р?кл?рг? б?хет орлыгы сирпи.
– Шаяртуы?ны ташла ?ле, улым. Ачуы? ч?пр?г? куелган камырдай к?перм?сен, син Мирс?етне куып чыгарганнан бирле, кибетк? юлны онытып барам инде. Ак плафон башлы Хрущёв баба?, акчаны? кадерен бетереп, д?ньяны? астын ?ск? китерг?нн?н со?, акча кулга сир?к-мир?к кен? т?тес? д?, б?р?к?те б?тенл?й бетте. – Кин?т кен? озын-озак с?йл?венн?н ?зе д? им?неп китк?нд?й, мичт?ге кара чуен ч?лм?кне ?йл?ндер?-?йл?ндер?: – Иске б?р??ге озак пеш?, т?ме д? ?лл? ни т?гел, эне-се?елл?ре? ?н? ачка ?л?без дип шы?шып утыралар, – диде д?, ?аман улы аны ирештер? диебр?к фараз итеп, ?зе д? сизм?ст?н, ахыры х?т?р уенга тартылды. – Н?рс?, ипт?ш Гайнанов, ?лл? лоторида, комарлы уенда мач килдеме ?зе??? Алай дис??, билетлары? да юк иде кебек.
Р?фикъ, «юк» диг?нне белдереп, к?лт?д?й ч?ч тубалын биетеп алды да ашыга-ашыга ?йтеп салды:
– Ышанса? ышан, ышанмаса? – ?з ихтыяры?. М?кт?п капкасын узып, кайту юлына чыгуга, юл кырыенда, Л?йс?н егылырлык кына чокырчыкта ике унлык бел?н бер бишлекне к?реп алдым. Мине к?теп торганнар диярсе?. Акчаларга сразы ташланмадым. Башка укучылар узып китк?нче, галошым бел?н каплап тордым. Бер?рсе ник бер урында катып калды? дип б?йл?нм?сен ?чен, сумкамны актарган булдым, ? ?зем манма тирг? баттым. Бер ачык авызы т?шереп калдырган.
Ошбу б?янны со?гы ??мл?сен? чаклы тыныч кына ты?лаган ананы? с?тт?й ак й?зе, ?лгерг?н кура ?ил?ге сипк?нд?й, кин?т кызыл тимгелл?р бел?н капланды, улыныкы кебек зур ко?гырт к?зл?ренд? очкыннар биеде ??м, ?зе д? сизеп, б?ял?п бетерм?ст?н, табагачын ?ск?р?к к?т?реп, улына таба китте.
– Тузга язмаганны с?йл?п, миемне черетеп торма! Кемне?дер бу авыр заманда акча т?шереп калдырасына ике яшьлек Л?йс?н ышанса гына. Колгадай буе?а карап тормам, табагач бел?н тондырырмын арт саны?а. Каян алган – шунда илтеп куй, ми?а х?р?м акчалар кир?кми!
Р?фикъ, ???тл?неп, ?зен д?рес а?ламаганга гарьл?неп, «таптым мин ул акчаны» дип т?крарлавын белде ??м, «мен? алар» дия-дия, ки? балаклы, арзанлы кара ыштан кес?сенн?н Ленин башы т?шерелг?н ике кызыл унлыкны ??м бер бишлекне чыгарып, с?ке кырыена ?ыеп куелган юрган ?стен? ташлады.
Акчаларны ?з к?зе бел?н к?рг?нче, «улым ?аман, мине ?рт?п, борчак сиб?» дип уйлаган ана, ни ?йтерг? белмич?, б?р?н?л?ре б?рт?я башлаган д?рт т?р?з?ле ?й уртасында тораташтай катып калды. Й?р?ге жу итеп китте, таянып ?лгерг?н табагачы ??м ?ылы мичк? с?ял?е ген? егылудан саклап калды.
?йне? талгын тынычлыгын алган акча ни-н?рс? булганны а?ларлык гаил? ?гъзаларында ике капма-каршы хис уятты. Берд?н, ифрат кир?кле, к?теп алынган булсалар, икенче тарафтан, ошбу к?газьл?р куркыныч, шомлы, т?швишле идел?р. Шу?а да с?ке кырыена к?кт?н т?шк?нд?й килеп кунган акчаларга карап, эне-се?елл?р, телл?рен йоткандай, ?нсез калдылар.
Т?рле уйлар ?ерм?сенд? зи?ене таралып китк?н ананы? а? т?пкеленд? оешкан т??ге фикере бу акчаларны? урланган булуы турында иде. Улыны?, «корча?гы сыер тиресе мисле кыршылып бетк?н, ?итм?с?, дым ?тк?р? торган галош минд? ген? калды» дип, нинди ген? булса да, аяк киеме юн?т?не сорап й?р?е миен бораулады. ?итм?с?, ?зене? д?, каны саркып торган ярага тоз сипк?нд?й, «син ике кат оек бел?н ?тие?не? итекл?рен киеп й?ри аласы?, минем сабыным бетте, ярты ?чмуха ч?ем, ?ч салырлык тозым калды, мич якканда, инде нич?нче кат утлы к?мерне Х?дич? т?т??н?н алып чыгам» дип, мо?-зарын чил?кл?п т?кк?не х?терен? т?ште. ?зен ??м мине кызганып, кеше кес?сен яис? бер?рсене? сумкасын айкаган булырга охшый. Шик юк. «Нинди х?лг? т?шердем газизл?ремне» диг?н шомлы, в?св?с?ле уйлар к??елен к?йдереп алды. Шундый тайгак юлга кереп китс?, эшл?р харап, Ходаем. ?юб п?йгамб?р сабырлыгын бир ?зем?.
– И-и, улым, б?гырь кис?кк?ем, син шундый хурлыкка т?ште?ме?
– Нинди хурлык турында с?йлисе?? Аяк астында яткан акчаны бер?? д? калдырмас иде.
Ана улын ишеттеме, юкмы – ?йт?е кыен, м?г?р ?зг?рг?н й?зе, кызыл ч?гендер т?сен? керг?н колаклары кан басымыны? к?т?рел?ен?, ананы? чиксез дулкынлануына д?лил идел?р.
– Караклык – кешелекне? и? астыртын, ?т? явыз дошманы. Безне? н?селд? и? авыр сугыш елларында да х?р?м малга кул салган, кеше кес?сен? керг?н очрак булмады ??м була да алмады. Д?ньяда шуннан да хурлыклы н?рс? юктыр. Кеше ис?бен? баеп, чын б?хетк? тарыган ад?мне белмим. М?рх?м ата? ?зенекен бирм?де, кешенекен? тим?де. Бай да булмадык, х?ер д? сорашмадык, тапканнан т?м табып яши белдек. – Ана, тыны кысылып туктап, авыр сулап д?вам итте. Кызым, си?а ?йт?м, киленем, син ты?ла диг?нд?й, т?лкед?н куркып почмакка елышкан тавыклардай, с?ке кырыенда бер-берсен? сыенып утырган ?сх?т бел?н Алсу ?чен д? с?йл?г?нен З?йн?п со?рак кына б?яли алды. – Караклык ул сазлык кебек, ?зен? суыра, аннан вакытында котыла алмаса? яис? тартып чыгаручы булмаса, шунда каласы?. Ходай Т?гал? безне фани д?ньяга сынау ?чен ?иб?р?. Аны? ышанычын акламаса?, м??ге т?муг утында яначаксы?. Син, Р?фикъ, гаил?безне? ?мете, ышанычы, ? карак кеше бу авыр й?кне к?т?р? аламы?
– Нинди карак, кем карак, н?рс? с?йлисе? син, ?ни? – дип карышкандай булса да, ?смер егетне? сытылыбрак чыккан тавышы ышанычлы я?гырамады.
Д?ресен ?йтк?нд?, Р?фикъ анасыны? озынга китк?н нотыгын (укытучыларга кытлык сугыш елларында З?йн?п башлангыч м?кт?пт? у?ышлы гына эшл?п алган иде) зи?ен казанында эретеп, а?лап бетер?д?н бигр?к, аны? сытылган, чит булып китк?н й?зенн?н, боз кебек салкын, ят карашыннан куырылып т?ште.
Ана ?зе д?, х?ле бетеп, га?изл?неп, с?ке кырыена килеп сыенды ??м, н??еск? буялган кеше кебек ашыга-ашыга, кулларын алъяпкычына с?ртерг? тотынды. ?итм?с?, авыр хезм?тт?н бирт?йг?н куллары да бизг?к тоткандай калтырыйлар иде.
– Каты куллы, кырыс булса да, ата? гадел кеше иде, шунда урында ятса да, бу хурлыкка т?ш?р, бу х?ср?тне к?т?рер идекме? Со?гы к?нн?рен?ч? акыллы ки??шл?ре бел?н ярд?м итеп торды. Аптыраганнан Мирс?етне ?ебезг? кертк?ч, Газизне? элеккеге дуслары, туганнарыны? к?бесе мине к?рм?с булдылар. – Йомышка керг?н к?рше малае кебек, бусага янында таптанып торган улына р?н?? катыш сынаулы карашын ташлап, Р?фикъ ягына борылмыйча гына: – Имтиханнары?ны тапшыруга, фермага яис? тракторга эшк? чыгарсы?! Аннан к?з к?рер, уку – бер н?рс?, ? тормыш б?тенл?й икенче тамаша. Со?гысында инде биремне к?рше?н?н к?череп кен? яш?п булмый, – диде. ??м шунда аны? ид?нг? се?г?нд?й кечер?еп калган улына, аягындагы кыршылып бетк?н иске галошларына к?зе т?шеп, тыела алмыйча елап ?иб?рде: – ?й улым, улым, гафу ит, барысына да ?зем гаепле, сезне кешеч? яш?т? алмагач, син шул тайгак юлга басты?.
?ле ген? умарта к?чед?й г?жл?п торган, чыр-чуы бел?н юк-бардан т?м табып яш?г?н б?хетле ?йд? ?тил?ре Ила?ига к?чк?н к?нд?гед?й шомлы тынлык урнашты. Д?ртенчене т?мамлап килг?н ?сх?т бел?н икенче сыйныф укучысы Алсу аш ?лгерг?нне к?теп, эчл?ренд? улаган б?рел?р турында да онытып, бер-берсен? елышып, ?йне? яртысын диярлек алып торган агач с?кене? кырыена ук к?чеп тынып калдылар. Кече се?елл?ре, ике яшьлек Л?йс?н ген?, гаил? иминлеген? ниндидер аф?т карачкысы т?шк?нне, ни-н?рс? турында с?з барганны а?ламаса да, олы абыйсыны?, гад?тт?, ху?аларча атлап й?р?ен?, аякларын салып, сумкасын ташлап т?рг? узуга, аны кулына алуына к?некк?н сабый, й?р?ге, ?аны бел?н ярамаган н?рс? булуын сизенеп, Р?фикъны? аягына барып сыланды.
?нисене? ?рл?вен кызарынып-б?ртенеп ты?лаган, гаил?г? ярд?м ит? тел?ге бел?н кылган гам?лене? ахыр м?гън?сен а?лаган Р?фикъ, Л?йс?нне кулына алып, мамыктай йомшак алсу бит уртасыннан ?пте д?, се?лесен с?ке кырыена утыртып, ашыгыч эше исен? т?шк?н кешед?й, ?зе ген? белг?н катгый карарга килеп, л?м-мим с?з ?йтмич?, ?йд?н чыгып китте. ?нисене? акчасызлыктан читлект?ге кош кебек б?рг?л?н?л?рен, сыктауларын к?реп, ярд?м ит?м дип, киресенч?, начарлык эшл?г?нен, аяз к?к й?зед?й тормышларына кара болыт ш??л?се т?шк?нне а?ламаслык ?смер т?гел иде ул.
Шул чыгып кит?енн?н Р?фикъ авыл урамнарын, сир?к к?ренг?н кешел?рне? к?зен? чалынмаска тырышып, шактый и?л?де. К??елен шул ук ка??р суккан акчалар борчыды. Ник алды ул аларны? Ачка ?лм?сл?р, керосиннары бетс?, кара?гыда утырырлар иде. Мен? аяз з??г?р к?кк? битараф ай эленде. Анысы да, ачу китереп, Р?фикъны сынап карагандай яктырта, шунда к?янт?се-чил?ге бел?н калган З??р? кыз, Р?фикъны? гам?ленн?н х?б?рдар булгандай, а?а бармак янагандай тоелды. Х?рм?т итк?н укытучысы, авылдашы Н?сим абыйсына и? д?ресен с?йл?п, ки??ш-табыш ит?рг? ниятл?п, икел?неп, куркып, урамдагы мунча бурасы кырыенда озак таптанды Р?фикъ. Ниятен тормышка ашырырга карар кылып, укытучысы ?ен? таба бер адым атлауга, ул аннан чыгып кил?че таныш г??д?не – ?нисен к?реп алды ??м, барысын да миен? се?дереп, ??мм?сен а?лап, бераз ара калдырып, ни язган булса шуны к?рермен дип, ?з йортлары ягына борылды… Ни га??п, З?йн?п аны, берни булмагандай, улын м?кт?пт?н кайткандагы шикелле ?ылы каршылады:
– ?йд?, улым, б?р??ге суына, коймак авызларда эреп бетеп бара, ашамыйча каласы?.
Тыштан кырыс к?ренс? д?, нечк? ?анлы, ми?ербанлы ?тил?ре Ленинград ?чен сугышта алган яралары бел?н к?р?ш?-к?р?ш?, фани д?ньядагы тормышын 16 елга озынайта алса да, ?зенн?н со? шактый таушалган йорт ??м с?екле З?йн?бен? ?ч бала калдырып, урын ?стенд? ярты ел ???л бел?н тартышып ятканнан со?, к?зл?рен м??гелекк? йомды. Шуннан со? тормышлары к?телм?г?н юн?леш алды.
Колхоз идар?сенд? хисапчы, халык теленд? читавут булып эшл??че, ире ис?н чакта й?зен? к?т?релеп карарга да курыккан чатан Мирс?ет З?йн?пк? нарат ч?ере кебек ябышты. Аны ихласи ошатуы, к?пт?нн?н гыйшык утында януы, т?рбияле балаларын ?з ит?е турында такылдавын белде. Кыскасы, колхоз ихатасына керерлеген калдырмады. Ялгыз тол хатын сыгылмалы билле, т?з аяклы, тулы к?кр?кле, ачык й?зле булса, а?а гайб?тк? урын табыла. Бармагын тидерерг? ?лгерм?с? д?, чатан Мирс?ет З?йн?п куенында л?зз?тле мизгелл?р кичереп яш??че б?хетле ирл?р р?тен? кертелде.
Тормышны? у?ай якка ?зг?рм?ве, «й?рил?р ик?н» диг?н с?з д? тилч? телл?рг? кереп, ?з?ген? ?тте З?йн?пне?. Ирен Ходай хозурына тапшыруларына ике ел узгач, З?йн?п Мирс?етне ?йл?рен? алып кайтырга т?гаенл?де.
Ирле, хатынлы булуы ?и?ел ик?н, ? бу хатаны т?з?т?е шактый кыен, м?ш?катьле ик?н шул. З?йн?п т? гаил?л?ре яш?ешенд? яра калдырырлык хата эшл?г?нен бик тиз а?лады. Колхоз малы ху?аларыны? берсе артык акча чыгаруны яратмый торган, гаять кысмыр ад?м булып чыкты.
Элек бер-берсен а?лап, со?гы кис?кл?ре бел?н б?лешеп, абый, се?елк?ш, ?ни, ?нк?й дип яш?г?н ?йг? чит ис бел?н тынгысызлык, борчу керде. Юкка гына халык ач тамагым, тыныч колагым дип ?рс?л?нми торгандыр.
М?г?р и? четереклесе, гаять катлаулысы башкада иде. Олы улы Р?фикъ, Мирс?ет ?йл?ренд? яши башлаганчы, ?нисен? «?зе?? кара» диг?н булса да, ?ги атасын б?тенл?й кабул итм?де, бусагадан кире какты. Ул батыр ?тисен? алмаш була алмый, тиеш т? т?гел диг?н максималистик иманда тордымы, ?лл? т?се у?ган яшел чаршау артына, шыгырдавык тимер караватка, чит ир куенына кереп яткан ?нисен к?нл?штеме, кеше к??еле т?псез кое дил?р, ?здереп ?йт?е кыен, тик Мирс?ет бел?н Р?фикъны? аралары к?нн?н-к?н киеренкел?н? барды. ? кечкен?л?р ?чен фани д?ньяда абыйларыннан да олы абруй юк иде. Чатанны ул кабул итм?г?ч, я?а ?тил?ре, сир?к-мир?к булса да, к?чт?н?чл?р алып кайткаласа да, балалар к??еленд? аны сыйдырырлык ?ылы почмак табылмады. Р?фикъны килештерерг?, дустан? ?к яши алмасалар да, бер-берсен? авыр с?зл?р ?йттер?д?н сакларга тырышып, З?йн?п улы бел?н ире арасында бозга кысылып калган б?р?н? кебек б?рг?л?нс? д?, н?ти??се булмады. ??рдаим ачык й?зле, кояштай балкып торган ханым к?зг? к?ренеп картайды, к?з т?пл?ренд? кара тимгелл?р п?йда булды. Ни чарадан бичара, балаларны кешеч? ашатырга, киендерерг? ярд?м ит?р дип, имг?кне ?ен? кертк?н З?йн?пк? бигр?к т? кыен булды. Диварга эленг?н р?семенн?н Газизе, барысын да а?лап, р?н?еп карап торгандай, Мирс?ет а?а кагылганда ис?, вафат ирене? к?зл?ренд? ялт-йолт ут чаткылары уйнагандай тоела иде а?а. Чаршау артына йокларга кереп яту алдыннан, З?йн?п, Газизе ни кыланганны карап тормасын диг?нд?й, фотоны бисмилла ?йтеп, ак тастымал бел?н каплап куеп, ??р кичне «син анда, я?а ?е?д?, р?н?еп ятма, хыян?т ит?ем т?гел, бу адымга оланнарыбыз ?чен бардым, яны?а килг?ч, барысын да а?латырмын, синн?н башка бер??не д? яратканым булмады» дип кабатлавын белде. Я?а ире Газизне? сур?тен ерткалап, олы шпанасы бел?н берг? урамга ук чыгарып ташлар иде д?, а?ардан тормый шул.
Балаларымны кешеч? яш?теп булмасмы дип, ?зен м??б?р итеп парлашкан Мирс?ет бел?н улын татулаштырырга тырышуны?, ут бел?н суны кушып булмаган шикелле, бер к?рр? д? файдасы тим?де. ??р икесене? бер-берсен? д?гъвалары кире кагып булмаслык ??м га?из З?йн?п ?и??рлек кен? т?гел иде. ?нисене? ачулану катыш юмалавын Р?фикъ, кабул итк?н кебек башын селкеп ты?ласа да, шул мизгелд? ?к ?з д?лилл?рен, т?сбих т?йм?л?ред?й тезеп китеп, тулысынча кире какты:
– Минем батыр, туган илебезне? азатлыгы ?чен х?л?л канын (каян с?зен таба диген) койган ?тине алыштырырлык кешемени ул?! Сине? Мирс?ете? (со?гы с?зг? к?чле басым ясалды), сугышка бармас ?чен, агач астына тыгып, аягын махсус имг?тк?н. Берг? торган хатыны да ?зен икенче к?нне ?к ташлап китк?н. ?ти гарип булып урында ятса да, син, аны калдырып, башкага ябышып чыгар иде?ме?
З?йн?п улыны? бу с?зл?рен, чынлыкта гаепл?вен, бик авыр кабул итте.
– Си?а кешел?рг? б?я бирерг? ирт?р?к ?ле, улым. Тормыш син уйлаганнан катлаулырак. Мирс?ет т? аягын махсус имг?тм?г?н. Фронт ?чен ягулык ?зерл?рг? урманга ?иб?рг?ч, башкалар еккан агач аны? аягына ауган, ?зе д? чак ис?н калган. Хатыныны? аны ташлап кит?е д? а?ардан гына тормагандыр. Аерылышудан кемг? яхшы, кемг? фа?ига буласын бер Алла? кына бел?. – Бу с?зл?рне ханым катырак итеп ?йтерг? тырышса да, к?зл?ре дымлануны тыя алмады. – Бу адымга сезг? яхшырак булмасмы, ад?м р?тлер?к яш?п китм?безме дип кен? барган идем.
М?х?бб?т шикелле ?к н?фр?т т? ?зе ген? й?рми ик?н шул. Мирс?етне? д? Р?фикъка д?гъвалары олыдан иде.
– Малае? бел?н уртак тел табарга к?пме ген? тырышсам да, барып чыкмады, – диде ул. Ата-ана т?рбиясе эл?км?г?н дип ?йтм?кче иде д?, З?йн?пне? й?зе кырысланганын, к?з керфекл?ре тартыша башлаганын к?реп, ?зен тыеп кала алды.
– Й?, ?йт ?ле, улым си?а нинди начарлык эшл?де д?, кайсы сыйфатлары бел?н ошамый, Мирс?ет? – дип сорады З?йн?п.
– ?йтс?м ?йтим инде, бигр?к т? ?зе? сорагач! Ул минем кес?л?рне тикшереп кен? тора, т?м?кене урлый, бутаган булып, носкиларымны кия…
– Р?фикъ т?м?ке тартмый, анысын мин точно бел?м.
– Дуслары ?чен ала торгандыр. Минем бел?н теш аралаш кына ис?нл?ш?. Болай барса, без кешеч? яши алмаячакбыз. Мин эт тормышы эзл?п килм?дем!
– «Балаларыгыз ошый» дип, теле?? салынган иде? бит, минем арттан й?рг?нд?.
– Мин аларны, бигр?к т? олы малае?ны белм?г?нмен.
Мирс?етне? д?гъваларын улына ?иткерг?ч, тегесе т?мам чыгырыннан чыкты, олыларча тузынды, туарылды.
– Со?гы с?зем шул: мин аны ?тием салып калдырган йортта яш?тм?яч?кмен. Чатан Мирс?ете?не безд?н артыграк к?рс??, аны? ?ен? к?чен! Укуымны ташлыйм да эшк? чыгам. Илд? чыпчык та ?лми дисе?, балаларны ?зем ?стерермен. Кешед?н ким-хур булмабыз, н?селебез зур, туганнар да ярд?м ит?р.
Ху?аларча, олыларча фикер й?ртк?н улына сокланып та, ?зен берьяклырак а?лап ч?пчег?н ?чен р?н?еп т? карап торганнан со?, ана м?сь?л?г? ачыклык керт?не кир?к тапты. Улы ?ск?н, аны? бел?н шаярырга ярамый ик?н инде.
– Балакаем, Мирс?ет ?тие?не алыштыра алыр дип т?, артык к??елем тартып та кия?г? чыкмадым а?а. Инде ?зем д? ?кен?м. Юлда аунап яткан ташландык б?р?н?л?рд?н ?й салып булмый ик?н шул. Ишелеп т?шк?нче сипл?п торып кына була. Аны? аягы тегел, башы чатан булып чыкты. Тиенн?рен кат-кат санаучы карун б?нд? ик?нен х?зер ген? а?ладым.
?нисе Мирс?ет бел?н ч?ч?кле чаршау артына кереп яткач та, Р?фикъ, тавыш-мазар чыкса, сикереп торырга ?зер булып, ?зен чемет?-чемет? йокламаска тырышса да, яшь вакытта к?зл?р си?а буйсынмый шул, бик тиз йомылалар.
Кыскасы, Р?фикъ к?пме ген? ?нисен сакларга тырышса да, ?ги аталары, иш янына куш диг?нд?й, ?зе чыгып китс? д?, Гайнановлар гаил?сен? бер кыз б?л?к итеп калдырган булып чыкты.
* * *
Алгарак китеп булса да, шул х?тлесен д? иск?ртерг? кир?ктер, Л?йс?н исемен? лаек булган бала Р?фикъны? и? яраткан се?лесен? ?верелде, ?с? т?шк?ч, абыйсы бусаганы атлап узуга, ??в?л аякларына барып сарыла, кулына алгач, нечк? бел?кл?ре бел?н муенын кочаклый торган булды. «Со?рак, Мирс?ет ян? бер тол хатынга ?йл?неп, балалары булмагач, «Л?йс?нне ми?а бирегез, ?зен бал-майда й?здерермен, алтын-к?мешт? коендырырмын» дип сорап килг?ч, инде тракторчы ярд?мчесе булып эшл??че ныгыган Р?фикъ с?з ?р?м итеп тормаган, д?гъвачыны баскычтан ук т?г?р?теп т?шерг?н ??м шуннан со? чатан Мирс?ет алар урамын читл?теп ?т?не ис?нлекк? файдалырак санаган» дип с?йли авылны? т?ерле телл?ре.
Авыл советы с?ркатибе булып эшл??че се?лесе Р?йс? ярд?менд? З?йн?п Л?йс?нне ?лг?н ире Газиз кызы итеп яздыра. Шул с?б?пле, бала ирк?л??д?н м?хр?м Мирс?ет м?хк?м? аша да кызга д?гъва белдер? алмый. М?г?р баласына якынлашырга бер омтылыш ясап карый ул. Л?йс?н беренчеме-икенчеме сыйныфка укырга й?ри башлагач, аны урамда туктатып, пр?ннекме, конфетмы т?къдим ит?.
– Р?хм?т абый, ?нием чит кеше кулыннан ?йбер алырга р?хс?т итми.
– Мин си?а ят кеше т?гел.
– Мин сезне белмим.
– Колхоз правлениесенд? хисапчы булып эшл??че Мирс?ет абые? булам.
– Минем анда булганым, сезне к?рг?нем юк.
Чатан Мирс?ет кызга якынаерга икенче яктан омтылыш ясап ала.
– Исеме?не онытып ?иб?рг?нмен.
– Л?йс?н булам мин. Сезг? ул н?рс?г??
– Л?йс?н се?лем, сумка? да таушалган, к?лм?ге? д? у?ган, Алсу апа?нан калган булырга охшый. Си?а акча бирим ?ле, ?с-башы?ны я?артырсы?, бу ч?пр?ге?не ташлап, ялтыравык сумка алырсы?.
– «Ят кешед?н ?йбер алырга ?ни р?хс?т итми» дип ?йттем бит мин сезг?, – олыларга ?йт? алмаслык ??мл? бел?н таныш т?гел кешене? авызын ?н? шулай томалаган Л?йс?н. – Гайнановлар сатылмыйлар. Мине тагын шулай урамда туктатсагыз, Р?фикъ абыема ?йт?м. Мин киттем.
Суга чумганда тел?с? н?рс?г? ябышкан кешед?й, Мирс?ет, со?гы д?лилен китерерг? ашыгып:
– Се?лем, бер ген? секундка туктап ты?ла инде. ?йтим инде, мин чит-ят кеше т?гел, сине? ?тие? булам, – диг?н.
Боларны? барысын да, чит?н кырыена качып ты?лап торган Шомран Х?тим?сене? с?йл?вен? караганда, Л?йс?н тавыш к?т?рм?г?н, ?ылап ?иб?рм?г?н, б?йл?нчек ад?мнекен? охшаган сары-яшькелт к?зл?ре бел?н а?а баккан да:
– Минем ?тием Газиз, ул – Б?ек Ватан сугышы батыры, шунда алган яраларыннан мин туган елны ?лг?н, – дип кистереп ?йтеп, ?ен? юл алган. Акча гына бала назын алыштыра алмый, к?р?мсе?.
?лб?тт? инде, туры с?злелекк?, берн?рс?не д? ?нисенн?н, Р?фикъ, ?сх?т абыйларыннан, Алсу апасыннан яшерм?ск? ?йр?телг?н Л?йс?н ?йд? барысын да т?кми-ч?чми с?йл?п бир?:
– ?нием, мине урамда бер абый, туктатып, «конфет, акча бир?м» диде. Мин берсен д? алмадым.
Ананы? й?р?ге жу итеп китте. Теге м?лгунь серне чишк?н булса, эш харап, а?а гомерлек борчу тудырырга м?мкин.
– Тагын н?рс?л?р ?йтте теге?
– Мин акчаны алмадым. ?лл? саташканрак абзый инде, «мин сине? ?тие?» ди.
– Син ничек ?авап бирде??
– Минем ?тием Газиз, ул – сугыш батыры, мин туган елны ?лг?н, дидем.
Утны-суны кичк?н З?йн?п авыр х?лд? калды. Авылда бер ш?йне д? яшереп калып булмасын к?заллаган ханымны? алдакчы булып каласы да килми, туу турындагы таныклыкта Газиз кызы дип язылган балага д?ресен д? ?йтеп булмый.
– Кызым, д?ньяда с?ер, шаян кешел?р очрап тора. Чатан абзые? шундыйларны? берсе инде. Сине тагын шулай урамда туктатса, с?йл?шеп торма, ис?нл?ш т? яныннан кит, – диде, З?йн?п. Мирс?ет бел?н ярый ?ле вакытында араны ?зг?нбез, т?ки баланы тартып алыр иде дип, аерылышу мизгелл?рен к?з алдына китерде.
Гаил? тер?ге булыр дип ?стерг?н улыны? артык катгый, ике т?рле уйлауга урын калдырмый торган с?зен, кырыслыгын тыштан хупламаса да, эчт?н аны? нык торуына тел?кт?ш булуын тоеп, З?йн?п х?литкеч мизгелд? б?гыренн?н ?зелеп т?шк?н улы ягын ала. Ир кис?ген? ?йт?се с?зл?рен, б?ти кебек бернич? к?н кабатлап й?рг?нн?н со?, гал?м?т зур авызлы мич янына чакырып, фикерен телен? ышанып тапшыра.
– Мирс?ет Гаянович (?з ?енд? беренче ??м со?гы тапкыр атасыны? исеме бел?н ?йт?е), зин?арлап сорыйм, ?пк?л?м? д?, р?н?ем? д?, сине? бел?н гаил?безг? ярд?ме? тияр, балаларга ата булырсы? дип кушылган идем. Барып чыкмады. Гаеплене эзл?п, тир?нг? кереп тормыйк. Олы улым якын итм?г?ч, башка балаларым да си?а ачык чырай к?рс?тм?дел?р. Мин – картайган к?немд? алар кулына каласы кеше. Р?фикъны? холкы атасыныкы шикелле, калебе кабул итм?с?, башы?ны ташка б?рс?? д?, г?манын ?зг?ртм?яч?к. ?зе? д? алдан к?р?ч?н, х?йл?к?р булды?, к?перл?ре?не яндырмады?.
– Минем к?перл?рем юк, – дип, с?зг? кысылырга булды Мирс?ет.
Ты?лап бетер диг?н м?гън? салып, З?йн?п кулын к?т?рде.
– ?е?не саттырмады?, диюем. Син кем, Мирс?ет, шыпырт кына шунда к?чеп кит инде. Хурлыгы, с?зе барыбер ми?а булыр. Ист?лекк? к?чт?н?че? кала кебек, к??елем болгана, косасым кил?. Ад?м к?лкесе: кырыкка ?итеп килг?нд? бала табып й?р инде.
Мирс?ет, ?зен? таяныч тапкандай, З?йн?пне? со?гы ??мл?сен эл?ктереп алды:
– Ник бу турыда элегр?к ?йтм?де?? Уртак сабыебыз хакына без берг? яш?рг? тиеш!
З?йн?п к?перенке иренн?рен елмаюга тартым т?ст?р?к ??йде д?:
– К??еле? тыныч булсын! Газизнекел?р бел?н берг? ?с?р. Икесе кул астына кереп баралар инде. Мал-туарны карау – алар ?стенд?. – Улы да кабатлаган халык с?зл?рен ?йтеп: – Илд? чыпчык та ?лми, дил?р. ??р ад?м баласы д?ньяга ?з ризыгы бел?н кил?, – дип т? ?ст?де.
Мирс?етне? «Минем балам да ачлы-туклы яш?рме»? диг?н с?зл?рен З?йн?п, колагына да элмич?:
– Си?а ки??шем шул: ?ылырак, ягымлырак бул икенче ярты?а, а?а ышанып, ышыкланып яш?, тапканы? уртак булсын. Бигайб?! – диде.
