скачать книгу бесплатно
Син биир к??тэр эбиппин…
Галина Васильевна Нельбисова
Били??и кэм прозата
Социалистическай ?лэ Геройа, саха народнай суруйааччыта, биллиилээх общественнай деятель Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон т?р??б?тэ 100 сылын к?рс? тахсар хомуурунньукка дири? социальнай ис хо?оонноох, умнуллубат уус-уран уобарастардаах кэпсээннэрэ киирдилэр.
Суорун Омоллоон
Кэпсээннэр
Саха литературатын тулаа?ын ба?аната
Дмитрий Кононович Сивцев – Суорун Омоллоон саха литературатыгар дири? социальнай ис хо?оонноох, умнуллубат уус-уран уобарастардаах тэттик кэпсээннэр автордарын бы?ыытынан киирбитэ. Кини баара эрэ с??рбэччэ саастаа?ар суруйталаабыт «Аанчык», «Охоноон», «Сордоох суха» диэн кэпсээннэрэ саха литературатын классическай айымньыларынан буолбуттара. Итинтэн салгыы «Ачаа са?аана», «Бэйэтэ эмтиэкэ», «Ч??ч?», «Ч??чээски» курдук хрестоматия?а киирбит айымньыларын суруйбута. Ону та?ынан кини саха остуоруйаларын о?олор аа?алларыгар анаан хас да кинигэни бэчээттэппитэ. Суруйааччы кэпсээннэрэ, остуоруйалара нууччалыы тылбаастананнар Саха сиринээ?и кинигэ издательствотыгар уонна Москва издательстволарыгар хастыыта да тахсыталаабыттара.
Ол эрээри Суорун Омоллоон саха литературатыгар ордук у?улуччулаах драматург бы?ыытынан биллэр. Кини ааспыт ?йэ отутус сылларыттан са?алаан суруйбут «К?к?р уус», «Айаал», «Сайсары», «К?н к??рэйиэн иннинэ» уонна да атын драмалара Саха драматическай театрын уонна ?г?с народнай театрдар сценаларыттан т?спэккэ оонньоммуттара. Суруйааччы драматургията саха театральнай искусствотын сайдыытыгар биир с?р?н т????нэн буолбута.
1945 сыллаахха кини «Ньургун Боотур» диэн саха бастакы оператын либреттотын айар. Ити кэмтэн кини музыкальнай драматургия?а ?лэлээ?инэ са?аланар. Ол курдук «Сир симэ?э» бастакы национальнай балет либреттотын, онтон салгыы «Лоокуут уонна Ньургу?ун», «Кы?ыл ойуун», «Умуллубат т?л?н» опералар либреттоларын, «Хотойдор хоту к?т?лл?р», «К?н-Куо», «Дьол таа?а» балеттар либреттоларын суруйталыыр. Онон кини саха норуотун музыкальнай сценическэй искусствотын сайдыытыгар с??кэн ?т??лэрдээх. Ону учуоттаан Саха государственнай музыкальнай театрыгар Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон аата и?эриллибитэ.
Д.К.Сивцев – элбэх учебник уонна ??рэнэр пособие автора, олортон ордук би?ирэммитинэн М.Е.Охлопкованы кытта бэлэмнээбит «Букубаардара» буолар. Ыччаты ??рэтиигэ уонна иитиигэ ?т??лэрин и?ин нуучча улуу педагога К.Д.Ушинскай мэтээлинэн на?араадаламмыта.
Саха сирин бары олохтоохторо, ол и?игэр оскуола ??рэнээччилэрэ, Суорун Омоллоон общественно?ы к???лээ?ининэн уонна тэрийиитинэн туттартаабыт а?а?ас халлаан аннынаа?ы Ч?рк??хт???? политическай сыылка, Суоттутаа?ы «До?ордо?уу» историческай-архитектурнай музей-заповеднигын, Хадаайытаа?ы литературнай музейын ту?унан истэллэр-билэллэр, ?г?стэр олору с???-махтайа, дьиктиргии к?рб?т буолуохтаахтар.
Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон уус-уран уонна музыкальнай-драматическай айымньыларынан, элбэх ?р?ттээх общественнай ?лэтинэн норуоту ?й-санаа уонна духовность ?тт?нэн иитиигэ с??кэн ?т??лэрин ?рд?кт?к сыаналааннар, Советскай Союз уонна Россия правительстволара кинини Ленин, икки т?г?л ?лэ Кы?ыл Знамята, Норуоттар до?ордо?уулара, «Бочуот Знага», «А?а дойдуга ?т??лэрин и?ин», «?т?? сурахтаах Даниил кинээс» орденнарынан, мэтээллэринэн на?араадалаабыттара, Социалистическай ?лэ Геройун, РСФСР искусстволарын ?т??лээх деятелин ?рд?к аатын и?эрбиттэрэ. Саха Республикатын правительствота киниэхэ народнай суруйааччы, САССР искусстволарын ?т??лээх деятелин, П.А.Ойуунускай уонна А.Е.Кулаковскай-?кс?к?лээх ааттарынан Саха Республикатын Государственнай бириэмийэлэрин лауреаттарын ааттарын и?эрбитэ, республика «Хотугу Сулус» орденынан на?араадалаабыта, Саха Республикатын бочуоттаах гражданинын ?рд?к аатын и?эрбитэ.
Элбэх национальностаах Россия литературатын биир кырдьа?ас уонна с?д? талааннаах суруйааччыта, общественнай деятелэ Россия суруйааччыларын съезтэригэр Россия суруйааччыларын ?рд?к? Сэбиэтин чилиэнинэн быыбарданара. Кини Саха Республикатын Духовноска академиятын биир актыыбынай чилиэнэ этэ.
«Би?иги бука бары Айыл?а о?олоробут», – диэн Дмитрий Кононович норуотугар, ыччат дьонугар ту?аайан этиилэригэр ?г?ст?к то?о?олоон бэлиэтиирэ. Саха норуота айыл?аны кытта алты?ан, кинини ара?аччылаан ирбэт то? буордаах дойдуга оло?у сайыннаран кэллэ. Суруйааччы норуот бу бэйэтин кы?ал?алаах, эрэй-му? аргыстаах оло?ун историятын умнубатыгар, ?б?гэлэрин мындыр ?йд?р?н, ?т?? майгыларын, ахсаабат дьулуурдарын, дьо?урдарын ?р??т?н ?йд??р?гэр, онно с?г?р?йэригэр, онтон ??рэнэригэр ы?ырара. Кини «К?н к??рэйиэн иннинэ» диэн драматын геройа, Африка биир биис уу?ун ба?ылыга Лобенкула ?л?р-хаалар к?нэ тирээбитигэр бар дьонугар ту?аайан маннык тыллары этэр: «Б?г?н ?г?с дьон ?й?-санаата дьалкыйда. Кинилэри абырыыр биир эрэ к??с баар: ол к??с – бар дьон муудара?а, ?рд?к ?й?… Аан дойдуну Муударас, ?рд?к ?й быы?ыахтаах!»
Суорун Омоллоон оло?ун ти?эх сылларыгар православнай итэ?элгэ ?лэлэ?эн, Библия, Са?а Кэс Тыл тылбаастарын редакцияла?ан, сахалыы тылынан кинигэ буолан тахсалларыгар бэйэтин к????н-к?дэ?ин уурбута. Ол да и?ин: «Библия баар эбит саамай с?д? баай», – диэбиттээх. Кини «Сахалар Айыы Тойон Та?ара?а итэ?элбит тиллэн эрэрин ту?унан» диэн 2005 сыллаахха кулун тутарга суруйан хаалларбыт кэриэс-хомуруос тыллара «Саха сирэ» ха?ыат ааспыт сыл атырдьах ыйын 3 к?н?нээ?и н??мэригэр бэчээттэммитэ. Онно кини: «Би?иги, сахалар, Чы?ыс Хаан кытаанах ыйаа?ыттан, Одун Хаан о?оруутуттан куотан, бу то? муус хоту дойдуга олохсуйбут эбиппит. Онтон манна нуучча норуотун дьонноро кэлбиттэригэр ?т?? эркиннээхтэр эбит диэн ?т? билэн, кинилэр ха?ан эрэ атын норуоттартан ылыммыт итэ?эллэрин би?иги эмиэ ылынан, кинилэри баты?ан, Тыыннаах Та?ара?а ??эр-с?ктэр буолбуппут», – диэн суруйбут. Ол курдук кини ти?эх к?ннэригэр диэри дьо??о, о?олорго Та?ара ??рэ?ин хайдах гынан тиэрдиэххэ с?б?й диэн боппуруоска ?й?н ?лэлэтэ сыппыт.
Суорун Омоллоон оло?о уонна айар ?лэтэ бэйэтэ б?т?н эпоха. Кини Саха сирэ патриархальнай-феодальнай кэминээ?и оло?ун батта?а т?р??б?тэ. Октябрьскай революция модун сабыдыалынан олох тосту уларыйыытыгар актыыбынайдык кыттыбыта. Эдэр сылдьан нэ?илиэгэр ревком?а сэкирэтээрдээбитэ. Дьокуускайга педтехникуму ??рэнэн б?тэрбитэ. Онтон бэттэх айар ?лэ абыла?ар ылларан, кэпсээбиппит курдук, у?ун уонна баай ис хо?оонноох оло?у олорбута. Кини 99-?ун туолаары сылдьан, 2005 сыллаахха бэс ыйын 25 к?н?гэр олохтон барбыта.
Саха бастакы народнай суруйааччыларын: Эллэйи, Амма Аччыгыйын, Суорун Омоллоону, К?нн?к Уурастыырабы ?сс? ?йэ а?аарын анараа ?тт?гэр ?б?л??йдэринэн э?эрдэлииллэригэр саха литературатын тулаа?ын ба?аналарынан ааттыыллара. Ол чахчы таба уобарастаан этии: кинилэр саха литературатын бары жанрдарыгар у?улуччулаах айымньылары биэрэннэр саха литературатын са?а бала?анын арчылаабыт, модун сарыннарыгар к?т?хп?т классик суруйааччыларбыт буолаллар.
Суорун Омоллоон эдэр аа?ааччыларга анаммыт бу хомуурунньугар киирбит кэпсээннэрэ э?иэхэ суруйааччы саха тылын баайын сатаан таба туттарын, кэрэ уонна умнуллубат уобарастары айан хаалларбытын итэ?этиэхтэрэ.
Дмитрий Кириллин,
Российскай Федерация уонна Саха Республикатын
культураларын ?т??лээх ?лэ?итэ, суруйааччы
?л??нэ ?р?с
I
К?м?с ?ктэллээх, симилиэс сиксиктээх, алтан ардайдаах турар хайаларынан дь??кэттэнэн, к??х лиэнтэни сыыйа тарпыт курдук к???р?н к?ст?р мыраанынан сэлэлэнэн, то? к?м??? уулларан куппуттуу, ?ллэр ?с ???э, ?р?? к?н? утары к?рд?хх?, ?р?л?йэ тохтон, к???л?нэн с??р?г?рэн т??эр эбээт ?л??нэ ?р???м.
Уйгу быйа? уолбат улуу тымыра, м?л?й??нтэн м?л?й??н тыынар тыыннаа?ы ута?ын ханнара, ?лб?т мэ?э уутун кэриэтэ тыын уга, у?аты т??эн сытаахтыыр. Кэтит кэскил киэ?, у?ун кэ?иитэ буолан, тылбыйар кынаттаах т?б?т?н-т?рд?н к?т?н булбат, уоттаах харахтаах у?уоргу ?тт?н кыайан к?рб?т, к???л, уйгу олох туоната буолан килбэйэ устаахтыыр ини кини бэйэлээх!
Оо, эбэм к?н ортотун са?ана, ??л-дь??лгэ, ??т тураан чуумпуга к?ст?р киэ? нэлэмэн кэтит ньуура дьиктитин, кэрэтин эбитин! Сулууда таа?ынан дуйдаабыт курдук, мэндээрэн-мандааран устата-туората биллибэккэ килбэйэ к?ндээрэ, аны ийэ дойдубун уйгуурдуом диэххэ айылаах, уоран, ууллан, нэлэйэ-хотойо аргыый устара уу?ун, намыынын эбитин!
Оччо?о бэл ???э ?рд?к халлаа??а ??рэ-к?л?мн?? турар ?р?? к?н кэрэхсээн, аллара сатыылаан, таптаан, сыста т??эн, сиэркилэ таас гынан к?л?м сандаа ньуурун к?р?нэр.
Э?ээриттэн туругурбут нуолур хампа ?лл?ргэлээх, мотуок солко мутукча талбаалаах чэлгийэр дьар?аатын тардыммыт чээл к??х тыата, ийэтин эйгэтин, уутун ортотун к?р??р?, сындыыс ма?ан тойон мыраан хайатыгар умса-т?нн? т??эн ?р? ыттан тахсан, чарапчыланан баран, ылы-чып, элээннии-сэлэлии онтон били??э диэри одуулуу турар курдук эбээт!
Оттон и?инээ?и иирэ талахтара ийэлэрин илгэтиттэн илэ ??рэн, эт-с?рэх сэбирдэхтэринэн илибирии м?хс?лл?р. Арыытаа?ы араас хампа отторо басты?алаах т?б?л?р?н к?т???н, имнэрэ кэйэн, нусха?а-к??гэйэ, ?р?мэччи курдук, ?р? к?т??ххэ айылаахтык к?й-к?рг??м ??к??н? т??эрэллэр, к?м?с симэх курдук ирбэнньиктийэ оонньууллар: талах быы?ыттан тапталлаахтык к?рд?лл?р – кинилэр, от быы?ыттан к?лэ к?р?стэллэр – кинилэр, эбэтэр килбигийбит кыыстыы мичээрдэрин кистээн бараннар, нус-хас гынан, нуо?ай т?б?л?р?н хо?куталлар биитэр элэк гыммыттыы: «Бу эн барахсан ама эбэ? илгэтин, быйа?ын билбэккэ кутуруйа-со?уйа сылдьа?ын дуо?» – диэбиттии, иэдэстэрэ кыы?ан, к?лэ т??эн бараннар, иирэ к?л?гэр са?ан хаалаллар.
Хор, ол курдук ?л??нэ ?р???м к?н ортотун са?ана оттуун-мастыын к?лэр, оонньуур!
II
Оо, дьиктитэ-кэрэтэ бэрт ?л??нэ эбэм сааскы с?р??н т????э! К??х кууппал халлаан тохтор, оонньуур уоттаах м????рэ бэргэ?этин кэппитин кэннэ, туох барыта – ки?илиин-с????л??н – утуйбутун кэннэ, арай кини эрэ аргыый устарын кубулуппат. Сааскы т????? с?р??н салгыны к?й-най т????гэр к?т???н а?алан, кут боро? суор?анынан суулаан, куу?ар-ууруур курдук к??г?лээн, удьурдаах с??р?гэр биэбэйдээн, итир тыалынан хамсатан, ибир долгунунан бигээн, халааныгар, талааныгар нарылаан, дьоллоох уунан кими, тугу барытын кини утутарга дылы…
Оччо?о халлаан к?л?мн??р уот харах сулу?унуун кини хара?а к??х толбонноох ньууругар т??эн, тырымныы бигэнэн, умсумахтаан бараннар, к?ллэ-к?лб?т?нэн утуйарга, уостарга дылы гыналлар… Оттон ?л??нэ эбэм биир кэм тохтообокко бара, уста турар… Онуоха нуктаан, нухарыйан эрэр бойбор хара тыата, утуктаабытын кэмсиммит курдук, с????н аннынан к?р?н, хам-бааччы сукуллан туран, а?ыйа-со?уйа, уоран ытыы хааларга дылы гынар. Бэл-бэл диэтэр добун халлаан к?й хара хара?атынан к??йэ-хаайа т??эн сабаары гынар да, син биир ?л??нэ ?р?с толбон к??х иэнэ, сир-халлаан ыпсыытынан нэлэйэ кэтирээн, к?л?к таас курдук килбэйэ-томтойо к?ст?р. Оччо?о буолла?ына, куотан баран элэк гынардыы, кирис гына т??эр уонна уута кэлэн хаптайа сытар биэрэгэр тиийэн, илитиэпкэ хотуур истиэнэтэ туртас-кылбас гынарын курдук, ыма?наан ылбахтыыр. Эбэтэр кубулунан, т????? тымныыттан то?он, аргыый иттэ баран эрэрдии, хаптайа сыста?ныы, т?г?лл?? долгуйа сыырыгар тахсар уонна тиийбит бэлиэтин биллэрэн, эстэр ча?ыл?ан курдук килбэс гынан баран харааран, к???р?н, с?тэн, сыыйа утуйарга дылы гынар. Онтон анараа ?тт?н икки атахтаахха биллэрбэт…
Хор, ол курдук ?л??нэ эбэм т??н? а?алар, а?арар!
III
Оо, ?л??нэ эбэм ?сс? дьиктитэ-кэрэтэ бэрт сааскы сарсыарда! Эйэ?эс хаана эргийэн, э?ин эриэккэс ???нэн килбэйэ оонньуур ньуурун к?рд?хх?нэ, ?р? к?т??х курдук с?рэ?и? ??рэр, ?йд?р?-санаалары, с?рэхтэри-быардары кини эрэ дь???нэ ыйыстан кээ?эр. Сандааран-к?ндээрэн халлааным сырдыырыгар, алмаас таас курдук к?л?мн??, о?о ыраастык, эйэ?эстик ымайан эрэринии, илэ бааччы мичи?ниир. Кы?ыл к?м???н кыырпа?а бы?ыылаах, кыыс о?о дьэдьэн и?инээ?эр ордуктук кыы?ан, тэтэрэ дьиримниир.
Арылык сандаа к?н?м амырыын т??н? антах ??рэн, айхаллаах уотунан арыллан, аалай са?ар?анан сырдыырыгар Алданын айыл?ата, атын да салааларын алтан-к?м?с аалыы кыырпахтара кылабаччы?а, тырымна?а, дуйдуу-солотуулуу толбоннура тохтон, долгуйа усталлара олу?ун эбитин!
Итини барытын а?ата?а, атаа?а суох, эр с?рэхтээх, эрчим санаалаах эрдэ турар ки?им к?р?н, к?м?скэтин иччитин к?нд?л??р, к??стээх т????нэн толору к???лл?к тыынар. Ол эбэм сарсыардаа??ы к?л?м т?лб?н ньуурун к?нд?т?ттэн, кустуктуу ??н?н?р толон т?г?л, илэ мичил долгунуттан, бэл-бэл диэтэр к?й салгын солотуу нуолур хото?ойдоохторо, ньал?алдьыгас ньаассын солко куорсуннаахтара, к?м?с к??мэй, к??д?й к?м?г?й, к??рэгэй далбарайдар, к?р?-к?р? к?чч?йэн, к?й муора салгыны к?т????лээх тойуктарынан толороллор. Оччо?о от-мас барыта ийэлэрин ч?мч??к тамма?ынан симэнэн бараннар, хамсаабакка, им-дьим и?иллии и?ийэллэр, ?м?р??э лагла?ан, ??рд??э чуумпураллар.
Хор, ол курдук ?л??нэ эбэм к?л?мн?? к?лэр сарсыарданы к?ндээрэ, к?р?л??, чэлгийэ, мичи?нии к?рс?р!
IV
Оттон улуу халлаан у?алдьыта киирэн, холо?сотун, дьаарын ??рээри, холуон холоругунан ытыйан, иирэр силлиэнэн силбиэтэнэн, у?уктаах уотунан ?т?р?тэ т???тэлээн, уордаах эти?инэн дьабарыттан, хара сыыр курдук харах уута ындыылаах ???х хара былыттарынан хаайа-??йэ к?т?н, хаххалаан кэллэ?инэ, мэндээрбит-мандаарбыт бэйэтин мичээрин кистээн, симилиэс ???н курдук тыйы?ыран-ыгыллан, тимир ???н курдук дьэбидийэн, харааран баран, имэ?нээх ?л?гэрдик и?ин т?гэ?иттэн эппэ?нээн а?ылаан, итийэн-кутуйан, ?л??нэ эбэм илэ м?кк??эр: быстыбыт сыыр курдук хара баалланар; к??х чуо?ур атыыр о?ус ??к?р?йэн-к??лэ?ийэн эрэрин курдук, ?ллэр-т?ллэр долгунунан харба?ар; кыы?ыран, хара хал?а?а хаастарын бы?ыта-хайыта тыытан, уордаахтык дьалкыйар; к?хс? кыараан, к???л-босхо бараары, к??гэн, к?л???н алла-алла, к??стээхтик к?лл?рг??-халлыргыы, к?р таас хайатыгар тахсан т????нэн милкийэр. ?р?? к?н? хаххалаан, хара?анан сабардаан, буор дойду ньургун чэчир ыччатын ыксаппыт халлаа??а, хонно?уттан-быттыгыттан а?ылаан, сиэлэ-кутуруга туруору ыстанан, ыйылыы-ыйылыы охсу?ан эрэр атыыр курдук ?р?-та?нары мэ?ийэн, ?р?? баалынан ???э-аллара ы?а-ы?а, ?р?тэ ыстана-ыстана, ?ллэ-т?ллэ, былыты бы?ыта сынньаары, ча?ыл?аны сабыта охсоору, ???э харба?ар. Онтон, кэлин ти?э?эр тиийэн, бухатыыр ки?и таас хайа?а батыйатын ?лт? кырбаан, курустаал таас ыйылыы-ыйылыы ?лт? бытарыйан, ???э кыырайан эрэрин курдук, дьэ?кир уутунан ы?ыахтанар.
Оччо?о буолла?ына ол сир-халлаан уоттаах, уордаах оонньуутугар ол курдук уо?а-кылына киирдэ?инэ, ханнык да улахан хараап аалы хал?а?атын анныгар киллэрэн тимирдэн баран, кырылас кума?ынан к?м?н, кэриэс у?уох о?оруохтаах.
Оннук эти?, ча?ыл?ан, ?р?с, баал оонньуутугар, охсу?уутугар туох барыта, ки?илиин-с????л??н, к?т?рд??н-с??рэрдиин, оттуун-мастыын харахтарыттан уу-хаар баспытынан и?ийэн ньимийэллэр. Арай эрэллээх э?ээр хара тыа илин э?эрдэлээх халлаа??а иэ?эйэ-нусхайа, хо?куйа-то?хойо, ??эн-с?ктэн к?рд???р. Онтон с??кэн ?р???м кыайан-хотон, хара?а былыт, эргэ олох ытыы-со?уу, уостан эрэрин курдук, хара?ын уута саккыраан баран халбарыйар. Ол кэнниттэн ?т?йэ, кыстык курдук былыттар ?р?тэ ??нэн тахсаннар, арылык халлаан айыы сарда?ата дьэ арылла т??эрин кытта, ?л??нэ ?р?с к?лб?т-??рб?т к?м?с ньуура эмиэ к?л?мн?? оонньоон кэлэр.
Онтон и?иттэн ыраас айыы сандаа сырдык салгын т??эн ийэ дойдубутун арчылыыр. Оччо?о уруккутаа?ар ордуктук улуу ?рэ?им илгэтэ чэлгийэн, дьэрэлийэн, к??гэйэ долгуйан, дьиэрэ?ийэн-дуора?ыйан, к?л?мн?? к?лэр эбээт!
Хор, оннук ?л?скэннээх с??р?ктээх, ?с ?ллэр ??стээх, быстыбат быйа?наах, бар?а баайдаах би?иги, сахалар, ?л??нэ ?р?с эбэбит!
1926
Аанчык
Сайы??ы киэ?э айдаана нам барда. Чэбдик кэрэ бараан т??н к?й салгын буолан к??гэйэ к?т?н кэлэн, алыптаах илиитинэн сыыйа, аргыый а?ай ара?ас ими саба тутта. Аан дойдуну к?л?к боро? кут-ньуолах с?р??кэтэр суор?анынан: «Чэ, о?ом, утуй, уоскуй», – диэбиттии, алгыы-таптыы саба тарта.
Барыта сымнаата, чуумпурда. Хампа намыл тыа им-ньим баран, с????н аннынан к?р?н сургуллан турда. К?ст?р ыырым, дойдум б?т?нн?? да?аны, ыйытан баран ылыммыкка дылы, ылы-чып барда. К?н?с о?олор с?т??лээн аймыыр уулара, таас кыырпа?ын курдук ?р? сандаара ы?ыллара тохтоон, ??л-дь??л буолан, лу?куран сытта. Сайылык буор сыбахтаах бала?аннара кыччаан, намтаан, к?н?с к?рб?т?х ки?и манна ыал баар буолуо дуо диэх курдук, и?эн-с?тэн, к?л курдук бору?ан, хапта?ан тураллар. Онуоха, дьон баарын соруйан биллэрээри гыммыттыы, арай илин ыал т?птэлэрин буруота ордук сырдаан, к???р?н, тыа ба?ынан халлаан сиигин курдук унаарыйа сыыйыллан турбута.
Уонна им-ньим, ылы-чып, сып-сымна?ас, с?п-с?р??н.
Ол эрээри утуйа илик ки?и, бы?ыыта, син баар эбит: сайылык ар?аа у?угар тиил о?уруоттаах икки ыалтан илин диэкититтэн биир ки?и, сонун с?р?? туттан, аргыый бэдьээлээн хааман о?уруоту тахсан, туос т?нн?гэ туртайан к?ст?р бала?а??а, хал?анын тыа?аппакка, сэрэнэн ?ктээн киирэн кэллэ. К?рд?хх?, туус ма?ан баттахтаах, кыра у?уохтаах, бэрт диэн нарын, хайдах эрэ сырдыкка дылы сэбэрэлээх, кыра со?ус ньохчо?ор, быллаллыбыт уостаах, мыччыллыбыт сирэйдээх, ки?и таптыан курдук Мыычаар диэн о?онньор буолан биэрдэ. Киирэн у?а, сытар оронун диэки туллар-туллар, татыр-тутур хааман кэлбитигэр, баста?а сытар Дьаллай диэн уол ыйытта:
– О?онньоор, бу ханна сырытты??
– Ээ, та?араа ыалга, – диэтэ аргыый Мыычаар, ?р? тыына-тыына.
– Оттон то?о хойутааты?? Мин ханна барда?ай диэтим ээ.
– Ээ, бэйэм…
– Ол бэйэ? то?о?
– Дьэ бэркэ да ыйытты?, до?ор… Былыргыбын, до?орбун санаан… – диэн баран, т?ргэн со?устук ?лб?т до?орун Аанчыгы к?р??р?, кулун суор?анын б?р?нэ тардынан сытан барда. Санаатын т?мээри, хара?ын бы?а симэн, чапчаа?ын курдук с????н быччы?ыннаран, тугу да истибэтэрбин, Аанчыкпын к?рд?рб?н дии санаан сытта. Ол сытта?ына уола:
– Ол ханнык до?оргун? – диэн эмиэ ыйытта.
Мыычаар тохтуу т??эн баран:
– Аанчык диэни, – диэтэ.
– Ону эн то?о ити ыалга тахсан саныыгын?
– Тукаам, эн тугун билээхтиэ?ий? А?ыылаах, таптыыр до?орун куоттарбыт ки?и туой, сылдьарын была?ын тухары бу дойдуга булуох курдук кинини, кини курдугу к?рд?? сылдьар идэлээх. Ол ?кч? эн а?ыылаа?ы?, тапталлаа?ы? курдук т?бэстэ?инэ, ону ки?и с?рдээх ?ч?гэйдик к?р?р, саныыр ба?айыта. Хор, ол курдук буолар… Бу та?араа ыал о?олоро, т?бэ?иэн и?ин, ааттыын-суоллуун ?кч? мин Аанчыгым курдук эбит. Инньэ гынан кинини к?рд?хп?нэ, с?рэ?им ??рэр, Аанчыгым бу тиллэн сылдьарын курдук саныыбын. Арыый санаам чэпчиир, – диэн баран, Мыычаар эмиэ кулун суор?анын б?р?нэн барда.
– Ол Аанчык диэн тугу? этэй?
Мыычаар дири?ник ?р? тыынна уонна: «Чэ бэйи, мин эйиэхэ кэпсиим да?аны», – дии-дии, сыттыгын дуомун к?нн?р?н баран, уот диэки хайы?ан, тобуга токуллан сытан аргыый кэпсээн барда.
– Мин т?рд?-уу?а суох, хабала?а ылларбыт, баай ситимигэр и?иннэрэн к?л???ннээн сиэбит, бэрт дьада?ы, кылгас ки?иттэн т?р??мм?н, кыра о?о эрдэхпинэ ыалга иитиллэ бэриллибитим ???. Бэрт диэн эрэйдээхтик ??скээбитим: уоннаахпар саха хотуурунан а?ыс былас оту оттообутум. Ол сайын этим иккитэ быстыбыта. Ону ити эн аа?ар т?????нэн бы?ыта сиэппиттэрэ. Уон ордуга т??ртээхпэр т?р??б?т ийэм-а?ам у?уохтарын, дьа??а ?лб?ттэрин кэннэ, бэйэм со?ото?ун иин ха?ан туппутум.
Ол ииппит дьонум о?ото суох, сэниэти?и дьон этилэр. Чуга?ынан табыгастаах дьахтар суо?а. Оччотоо?уга барыта халыымынан этэ. Инньэ гынан мин хайдах эрэ с??рбэбин туолуохпар диэри сырыттым. С??рбэ биирбэр барыыбар, оччо?о ыраас харахтаах-к?ст??х этим, дьонум дьэ ойох ыл диэн хаайаллар. Арай биирдэ дьэ бы?а киэргэнэн, ийэм кумаа?ынай курун курданан, а?ам билэлээх т?нэ этэрбэ?ин кэтэн, к???н ат к?рд??р аатынан мин дьонум ыйаахтарынан, муна-муна, Моорук нэ?илиэгэ Куома диэн ки?и кыы?ын к?р? кэллим.
Бала?ан дьиэ?э к?т?н т?сп?т?м, сэнэх, орто со?ус ыал бы?ыылаах эбит. Арай кэтэ?эриин оро??о биир ып-ыраас хааннаах, с?рдээх ки?и и?игэр киирбэх, номо?он у?ун ньылбаа сирэйдээх, сыыйылла?ас муруннаах, т?п-т?г?р?г?нэн са?арчы к?рб?т, сиртэн-буортан тэйбиккэ дылы кыыс о?о са?а сиидэс ырбаахы тигэ олорор эбит. Чэ дуу, к?р??т, адьас с?рэ?им тэбэ т?стэ: хайдах эрэ хааным-сииним итийэргэ дылы гынна, с?рдээхтик чэпчии, ата?ым сири билбэт буола ??рд?м, омуна суох: «Дьолбун даа, кини мин ойо?ум, до?орум буолуо буолла?а, ?ч?гэйин даа», – диэн манньыйан, уйадыйан хааллым. Хор, ол курдук, к?р??т со?отохто с?рэ?им-быарым ортотунан киллэрдим. Ки?и о?ордук муода буолар эбит этэ. Оттон бу саа?ым тухары ?ч?гэйи да?аны, ку?а?аны да?аны к?рб?хт??т?м ини, ол тухары биирдэ да?аны ол курдук буолбата?ым.
Онтон туран, мин уоран туой хара?ым кырыытынан одуула?а, кы?а?а олордохпуна, бии кыы?ым, Аанчыгым бокуонньук, оо, оччо?о ?ч?гэй да этэ, уу долгунун курдук хааман (к??х ырбаахылаах этэ) чуулаа??а киирэн хаалла. Ол т??н хонон, сарсы??ытыгар дьиэбэр т?нн?н, а?ыйах хонон баран, а?абыныын иккиэн кэпсэтэн, халыымын с?б?лэ?эн, Аанчык с?б?л??р буолан, мин сааскытыгар (дьоно буолуохсуттар биир сылы уораннар эрдэ биэртэрэ) уон биэстээх кыы?ы с?г?ннэрэн а?алабын. Дьэ би?и бэйэ-бэйэбитин олус таптастыбыт. О?ордук с?рэхпит, санаабыт биир буолла, сорох ардыгар букатын о?о курдук оонньуур этибит. Биирдэспит суо?ар биирдэспит тылыттан-???ттэн матан тэ?ийбэт, бииргэ сылдьар буолан хааллыбыт. Кини туох хамсыыра барыта миэхэ к?нд?, ?ч?гэй, с?рэ?им ортотунан киирэр этэ. Эчи Аанчыгым барахсан бэйэтэ да майгына ?ч?гэйэ, иккиэн да биирбит, хайабыт да т?рд?нэн, баайынан киэбирбэт, киэбирэ ??рэммэтэх буолан, тэ?мит да бэрдэ. Ыарахан сылдьан сайын куйаас ба?айы к?н от мунньа туран «уутай» диирин ?йд??б?н эбээ…
Онтон биирдэ, ол сайын Аанчыгым о?о?остоох сырытта?ына, ийэм буолуохсут сымыйанан хобулаан – о?ордук саха да эмээхситтэрэ кулахайдаах, дьиэктээх буолаллар эбит этэ – ки?и ойо?ун ??рэтэр, та?ыйар ба?айыта, ??рэтэн биэр диэн, Аанчыкпын сыстым. Онтон ыла Аанчыгым миигиттэн хоргуппута. Ону билигин кэмсиммитим, илиибин-атахпын кыраммытым и?ин, аны кэлэн Аанчыгым мин тылбын истэрэ биллибэт, – диэн баран, о?онньор харбыт курдук ах барда, хара?ын уута иэдэ?ин устун с??рэн т?стэ…
– Ол кырбаата?ым киэ?э утуйаары ороммор кэлбитим, арай Аанчыгым сык-сык ытыы сытар эбит. Эрэйдээ?им о?ото онно тугу-тугу санаабыта, т??? хоргуппута буолуой? Ону мин, дь?лэй ку?, халы? тирии, билиэм дуо?! Ол тухары биир тылы эппэтэ?э, б?тэйдии ытаабыта, оттон мин, акаары, дьон ойохторун бары сынньаллар дии, мин сыспатахпына, сии, саат да буолаа ини диэх курдук саныыр ки?и этим…
Дьэ онтон бэттэх Аанчыгым к?н-т??н дь?дьэйэргэ барбыта. Са?ата-и?этэ а?ыйаан, туой санааргыыр этэ. Арай мин биирдэ тыанан бы?а т??эн ыалтан истэхпинэ, Аанчыгым, ынах хомуйа сылдьан, дь??дэ ?рд?гэр д?л???э со?ото?ун олорор эбит. Ол олорон: «Хаарыан дьоммуттан, до?отторбуттан бостуой арахсаммын… Манна миигин ата?астыыллар…» – дии-дии, иннигэр турар титириккэ кэпсээбит курдук, ытыы олорор эбит… Дьэ о?ордук ?ч?гэй дь???нэ кэхтэн, и?ин хаана ха?ы?наабыт от с?мэ?инин курдук с?тэн, хара?а хатыы тахсан, бы?ыылыын-тутуулуун, хаамардыын-сиимэрдиин уларыйан, били кыыс Аанчык бэйэтэ ханна да суох буолан, иинэн-хатан барбыта. Ол аайы соруйан кы?айбыт курдук, мин дьонум буолуохсуттар кубулуппакка ?лэ ?кс?н, кытаана?ын ?лэлэтэн истилэр. Хара олоруор диэри, кыайбатар да?аны, бурдук тардар, муус к?т???р, от мунньар, бурдук бы?ар, бугул угар ки?и кини буолта. Аны санаатахха, туох да олус сылайар, илистэр эбит. Туой хотуолуур, т??н аанньа утуйбат буолта. Мин хайдах сытан хаалбакка сылдьыбытын бэрки?иибин. Ки?и да и?иирдээх буолар эбит этэ. Оттон ийэм к?т?р: «Бачча эдэр эрээри айгыстан о?олор, ар дьаалы хотун, оттон ки?и эрэ хат буолар ба?айыта», – диирэ. Мин да?аны, акаары, испэр: «Олус да айгыстар ээ», – дии саныырым.
Онтон сайын Амма диэн алта к?ст??х ?рэххэ Аанчык би?игини оттото утаардылар. Бу алта к?с сиргэ т??ннэри-к?ннэри а?ыс ыйдаах дьахтар хааман киирдэ. О?у?у миин дии сатаан кэби?эбин, мииммэт. Сатаатахха о?успут айаас кунан этэ. Киирэн оттоотубут. Аанчыгым, урут кини тугу да са?арбат бэйэтэ, туой ата?ым, ба?ым ыалдьар, с?рэ?им к?б?р, тулуйбаппын диир буолла. Арай биир киэ?э к?н киириитэ тахсан чаанньыгын ?р?н баран отуутугар сыта т?стэ. Мин утуйда?а диибин, онтукам аны санаатахха ытаабыт эбит, бы?ыыта. Онтон мин отууга та?ыстым. Онуоха туран, аатта?ар курдук, с?рдээх ?ч?гэйдик са?арчы к?рб?т?нэн хааман кэлэн, санныбар илиитин ууран баран: «Мыычаар, до?орум о?отоо, а?ын даа, кыайан тулуйарбыттан аастым, – диэтэ уонна: – Бостуой эргэ бараммын, хаарыан дьонум, ийэм, а?ам, до?отторум, ханна эрэ баар буоллугут… Саатар биирдэ ба?ас э?игини к?рд???м дуу, мин бу му?нана сылдьабын…» – дии-дии, уйаара-кэйээрэ суох о?олуу ытаата. Онно мин ки?и эмиэ уйадыйан икки хара?ым уута лэппээским ?рд?гэр таммалаабытын ?йд??б?н. Ону санаатахпына, билигин да?аны с?рэ?им ыалдьар. Кырыйда?ым аайы ?сс? ордук уйадыйан и?эргэ дылыбын, – диэн баран о?онньор эмиэ харбыт курдук ах барда, хара?ын уута чаччаарыйбыт иэдэ?ин устун с??рэн т??эн сыттыгар халыйда…
Уол муннун тыа?а утуйда бы?ыылаах. О?онньор, ону сэрэйдэ гынан баран, кы?аммата. Кини хоонньугар ыстанан тахсыбыт куосканы имэрийэ-имэрийэ, киниэхэ кэпсиир курдук, аргыый кэпсии сытта.
– Онтон дьэ к???н?гэр от-мас сайын барахсан кэлиитигэр чэлгийэ симэммит к??х нуо?ай ?лл?ргэтэ тохтон-хоронон барда, к???р?н к?ст?р тор?о тыа к?кээрэн, сэндээрэн к?ст?р буолла. Сэмэнэп са?ана хас эмэ хонугу мэлдьи ????н-саа?аан туран ардах б??? т?стэ. К?н-ый дьаабыта биллибэт буолла. К??х халлаан к?лэр ньуура сабыллан, хара?аран, хараара сытыйбыт от т?гэ?инэн отуу о?остубут курдук, б?р?йэ с??д?р??ннэннэ.
Дьэ ол к?ннэргэ мин Аанчыгым ?л?р охтуутун охтубута. К?н???гэр ыалдьа-ыалдьа, уу ба?а, ынах ыы сылдьаахтаабыт эбит. Ону биллэрбэккэ кистээбитэ. Кини ол хоргу?а дуу, хоргуппутун к???э эбитэ дуу, ону билбэтим. Ол т??н?гэр, сарсыарда та?ара сырдаан эрдэ?инэ, Аанчыгым быы?аммакка эрэ барбыта.
Билигин да?аны, бу отут сыла туолан эрдэ?инэ, миэхэ бу баар курдук кини иэйэн-туойан, ынчыктаан кулуннуу м?хс? сытара…
Эрэйдээ?им сыы?а батта?ын куруук тараанара, онтуката ?рэллэн, биир кэм лагла?ай гына иилистэн баран сыттыгар ы?ыллан, туох да к???э-к?м?т? суох, сирэйин ооккото муннуктанан, ыарыы б??? кэбилээн, дь???н-бодо буолан баран: «?лл?м, ?лл?м…» – диэн ха?ыытаабыта, аймаммыта, дири? ынчыга с?рэхпэр били??э диэри баас буолан сылдьар… Онтон бэттэх ки?и ынчыгын тулуйан истибэппин.
Сиэх-сиэх курдук т??-та? тутан баарта с?рдээх этэ. О?о, дьахтар куттанан бары тыа?а т?сп?ттэрэ. Арай мин эрэ онно, абыраары, ба?ыгар олорбутум.
Онтон т??н ????н са?ана мэнэрик а?аллыбыт. Ту?а суох. Онтон ыксаан, киэ? к???с кыараан, ото?ут буллубут. Ол к?т?р илиилэспитэ. Сол кини илиитин анныттан Аанчыгым кыа хаан ортотугар сытан барбыта… Ааттаспыт-эрэммит курдук хара?ын ооккотун саа?ын тухары бы?а симмитэ. К?лэр-??рэр, ы?ырдахпына хайы?а т??эр бэйэтэ ы?ырбыппар, ытаабыппар кы?аммата?а «сиэтигит ээ, абабын, то?о бу курдук кэбилээтигит?» диэх курдук этэ. Сиэбиттэр би?иги баарбыт. Сиэбит ийэтэ, а?ата бааллар. Кини о?о… о?о этэ, этэ-хаана ситэ илик этэ. Ону би?иги са?ардыы атан эрэр ньургу?ун курдук ??нэн эрдэ?инэ, к????лээн, ки?и оло?ун талбыппытынан дьа?айан, ?л?? т?гэ?эр умсары анньан сарбыйбыппыт. Ол алдьархайын ха?ан ?йд??б?т, билэбит, онноо?ор кэпсэттэххэ кэрэхсиир суох, арай с?рэхпэр баастаах мин Аанчыкпын кэбилээбиппин умнуом суо?а…
Онтон бэттэх дьоллоох оло?у олорбуппун билбэппин. Барыта хайдах эрэ т??л-бит курдук, хайдах эрэ итирбиттии балааскайдыы эрэ сылдьар бы?ыылаахпын. Ол да буоллар дьонум кы?айаннар икки?ин ойох ылбытым. Онтукам миэнэ миэнин курдук эмиэ ?лб?тэ. Ол кэнниттэн дьонум эмиэ ?л?нн?р, дьиэ-уот диэнтэн тэлэ?ийэн, т?р?т?р о?о минньигэ?э, тэ?нээх до?ор таптала диэни билбэккэ, туох эрэ курдук ха?ан суолга туора охторбун кэтэ?э сылдьар му?наахпын. Оо, Аанчыгым, Аанчыгым, чыычаа?ым о?отун…
О?онньор ытаата.
– Чэ бу курдук идэлээхпин. Кинини санаатарбын эрэ хайдах да кыаммаппын. Дьэ аны арыый буолаа инибин. Бу ыанньыйбыппын та?аардым.
Бу икки ардыгар сайы??ы т??н сырдыы бы?ыытыйда. О?онньор хайдах да кыайан утуйбата. Онтон утуйбакка эрэ туран, дьон у?уктуохтарын иннинэ, та?а?ын абырахтана олороохтообута…
1927
Охоноон
(1921 сыл)
I
Кы?ын. Сарсыардаа??ы омун тымныы тумана, у?уоргу тыа к?ст?бэт гына будул?ан буолан турбута. Ки?и-с???? тыына бииргэм и?иирэн эрэр курдук сып-сыыгынас этэ. Мастыын-оттуун барыта чо?кунас тыастаммыта. Бэл диэтэр к?с бы?а?астаах ыал хал?анын тыа?а «кыыкыр» гынан и?иллэр этэ.
Дьэ тымныы б??? буолта!
Бу ?л?гэр тымныыга сирэйиттэн-хара?ыттан уу ыгыллан тахсыар диэри ыга то?мут биир хамначчыт уол у?ун ба?айы хотонноох, икки сирэйдээх о?охтоох суоруу бала?а??а киирэн иттэ турар этэ. Ол турда?ына: «Нохоо, тахсан аты к?л?й эрэ!» – диэтэ тойоно Б??т?р о?онньор.
– С?п. Ол ханна байа?ын? – диэн, холумта??а ата?ын тос-тос тэбиэлии-тэбиэлии, то?он б?л??ст?б?т тылынан уол ыйытта.
– Нохоо, аны эн эрэпкиэм буола??ын ыга ?ктээри, мин ханна барарбын силиэстийэлээти? дуо?! Бэйи, аргыый хабар?абар т?с! Ол эрээри, ба?ар, хотон куттуоххут да?аны суо?а! – диэн о?онньор суон к??мэйинэн суо?уран кэбистэ. Уол, куттаммыт курдук, ?т?л?г?н, бэргэ?этин холумтантан ылан, купчурус гынан хаалла.
– Дьэ ?р? к?рб?т о?олор тыыннара тахсар дуу, суох дуу? Ама кинилэр бэйэлээхтэри туох «кыайар» ???! Сыакаардар!.. Аны би?иги уочараппыт ама кэлбэтэх ????? Дьэ атаспын Ньохчоо уолун кытта кэпсэтэр к?н?м ??ннэ дуу, суох дуу? Мин ?рд?бэр чохчойоро, боротокуолунан куттуура эрэ бэрт этэ. Араас баайбын: са?ынньахтары, хаа?ахтары – тутан ылаттыыра. Дьэ билигин хайабыт ?рд?к? буолар? Б??т?р о?онньор дуу, имии?ит Ньохчоо уола кини дуу?! – дии-дии, к?лэн к???г?р??-к???г?р??, Б??т?р о?онньор урут сискэ хор?отон турбут улаан атынан бырааба диэки сы?наран истэ.
Киэ? Ч?рк??х дэриэбинэ хотун томторугар киирэн кэллэ. Та?ара дьиэтин кириэ?ин к?р?н баран, боччум ба?айытык кириэстэннэ. Былыргы бырааба олбуорун у?а ааныгар ?р?? былаах анньыллан турарын к?р?н баран эмиэ кириэстэннэ. То?о кириэстэммитин бэйэтэ да билбэтэ. Дьэ ?с хонук и?игэр бу дойдуга ки?и-с???? ?ксээбит. Иннэ-кэннэ кэрбэммит курдук мултуллубут, боччоруспут то?ус т?рд?гэстээх, таба са?ынньахтаах дьон, бииргэм «быраат, быраат!» дии-дии, ?ллэрэ?нэс буолтар. Олбуор ойо?о?угар араас мас да?аны, к?м?с да?аны ы?ыырдаах аттар, муус кыа?аан буолан, чохчо?он тураллар. Урукку волревком чарапчытын ?рд?гэр хайыы-?йэ?э былыргы бырааба ?р??л?н, а?аар кыната то?уннар да?аны, анньан кээстэр. У?а диэки муннукка биир ми?э атыыры биир тойо??о биир ки?и бэлэхтээн эрэр бы?ыылаах, дьон б??? б?л??хс?б?т.
Били би?иги о?онньорбут кэлэн, сыар?атыттан т??эн, т?рд?н кутуйах кэрбээбит сабыс-са?а кыл к?нт???нэн атын сэргэ?э туомтуу тардан баайан кэбистэ.
Дьиэ?э киирэн: «Ыстаап тойоно баар дуо?» – диэтэ.
– Баар. Аас! – диэн буолла.
О?онньор саала?а киирдэ.
– Куола, дорообо!
– Дорообо, кырдьа?ас! Кэпсээ, олор.
