скачать книгу бесплатно
– Юарга кирәк моны, – диде Хәйдәр.
Юарга дигәнне ишетүгә, Фәннур Сафин очкылык тота башлады. Икеләнү-шикләнүләргә Туфан Миңнуллин нокта куйды. Табылдыкны акча мәсьәләсендә тәҗрибәле учына салып, сикертеп карады да, сулышсыз калган толпаның йөрәген бозып:
– Алтын… – диде. – Бәләкәйдән үк алтын арасында аунап үскән малай мин. Ялгышмыйм…
Бу рәсми сүздән соң Фәйзуллин табылдыгын Туфан учыннан тиз генә суырып алды да, кулъяулыкка төреп, эчке кесәсенә салды, чокырга төшеп, бишләтә көч белән ломга тотынды. Стенаның өске өлешен дә ишеп бетерә иде – көчкә туктаттылар.
Бер кырыйда Камил Кәримов офтанып алды: «Кирәк бит, ә! Атна буена борынгы нигез буйларын казыдым югыйсә. Эштән соң калып бит… Ату тирәмдә көндез гел Мөсәгыйт Хәбибуллин тулганып йөрде. Табылса… икегә бүләсе була иде. Эштән соң калып бит. Илленче елгы сургыч бөкедән гайре ник бернәрсә чыксын? Бөтен нәрсә дә шул Фәйзуллинга гына дигән микәнни?! И-и-их».
– Алтын, гадәттә, акчалы кешегә керә. «Керәсе мал тешеңне сындырып керер» дигәннәр безнең бабайлар, – диде Барлас Камалов.
Кара эшләпәдән, иске зәңгәр халаттан, элеккеге амбар мөдирләрен хәтерләткән Рөстәм Мингалим әче итеп тәмәке суырды да:
– Төкерәм алтыныгызга! – дип, көрәгенә ябышты.
– Алтынны гомергә өемә аяк бастырмадым, – диде Гөлшат Зәйнашева, авыр таш күтәргән җиреннән билен турайтып. Арада бердәнбер хатын-кыз буларак, таш күтәрү эшендә ул иде.
Бервакыт Мөдәррис Әгъләмнең бәрхет җилән итәгеннән ак нәрсә сузылып төшә башлады. Аптырап, ни икән дип карасак, ак киндергә бизәкләр чигелгән чуклы сөлге төшеп килә.
– Хатыныңның сөлгесен ияртеп килгәнсең бит! – дип кычкырдылар аңа.
Мөдәррис үзе дә күреп алды, әмма югалып калыр димә:
– Кулъяулык ич ул, – диде дә, чүпләм сөлгене итәк астыннан суырып алып, тирләгән битен сөртте, кушаяклап сикереп, чалбарын күтәрде дә сөлгене биленә урап куйды.
Мөдәррис белән бәхәсләшүнең өметсез икәнен белгән халык сөлгене кулъяулык дип килешергә мәҗбүр булды.
Өмә әнә шулай гөр килеп торды. Иртәдән карлы-яңгырлы башланган көн Туфан Миңнуллинның ике каш арасындагы шомлы җыерчыгы белән бергә аяза барды, аяза барды. Каләмнән көрәккә күчкән язучылар, иншалла, сынатмадылар.
Кайсы халык?
Язучыларның идарә утырышы. Бик четерекле мәсьәлә карала. Эстониягә әдәбият көннәрен үткәрергә баручыларның исемлеген төзиләр.
– Мин һичшиксез барырга тиеш! Эстониядә мине беләләр! Анда бер хикәям дә басылып чыкты. Мине алмасагыз, халык дөрес аңламас! – ди Әхәт Гаффар, Брежнев кашы куелыгындагы үҗәт мыегын чәйнәп.
– Кайсы халык турында әйтәсең, Габделәхәт? – ди Әмирхан Еники, аңа күзлек ырмавы өстеннән морзаларча караш ташлап.
– Әлбәттә, эстон халкын күздә тота, – ди Роберт Миңнуллин, мәңге депутат булырга җыенган вәкарьле тавыш белән.
Әхәт Гаффарны, тыйнаклыгын искә алып, исемлеккә кертергә карар кылалар. Эстониягә баргач, Гаффарның хикәясен белүчене дә, аны тәрҗемә итүченең исемен дә Интерпол этеннән эзләтеп тә таба алмыйлар.
Аның хикәясе, тугызынчы айга кергән йөкле хатыннарда аллергия авыруы тудырмас өчен, мамыксыз (ягъни сөннәткә утыртылмаган) тупыл үстерү серләрен өйрәткән селекция журналында басылган булган…
Көлү мәрәкәсе
«Казан утлары» журналының баш мөхәррире чагында Зәки Нури бүлек мөхәррирен кабинетына чакырта:
– Кулъязмаларны бер дә игътибар белән карамыйсыз. Күр инде, бер хикәядә генә дә унике урында «көлеп җибәрде» дигән сүз киткән.
– Дөрес язылган бит инде, Зәки абый, хата юк.
– Ничек булмасын инде, көлә дә, җибәрә дәме?
– Алай булгач, «көлеп куйды» дип төзәтик.
– Көлә дә, куя дамы? – дип, Зәки Нури үзе дә җәелеп көлә башлады. Аның кайчан чын, кайчан шаяртып сөйләвен һич тә аңламассың. Бүлек мөхәрриренең аптырап калуын күреп, ул кинәт көлүдән туктады да:
– Әле генә мин нишләдем? – дип сорады.
– Көлә башлаган идегез, Зәки ага.
– Туктале, тукта, ничек инде, көләм дә, башлыйм дамы? – дип, ул тагын көләргә тотынды.
Зәки ага тагын җитди кыяфәткә керде:
– Безнең телдә фигыльләр бик опасный… гел бер тирәгә барып төртелә, – дип, тагын көләргә ябышты. Менә бәла!
Көлә дә, ябыша да була инде монысы.
– Әллә соң, Зәки ага, бу парлы фигыльләрне ташлап, Нурихан Фәттах сыман гына язарга микән, ә?! Ул бит әнә ничек кисеп кенә куя! Барды. Алды. Салды. Көлде. Бетте…
– Менә-менә! Күпме кәгазьгә, күз нурына, типография буявына экономия булачак… Дәүләт башында Сталин кебек тел белгечләре юк шул хәзер, указ гына чыгарып куяр иде дә… Утырып торам әле, дип сөйли бит татар. Утыра да, тора да, имеш… Сталин исән чагында берсен генә эшли идең: йә торасың, йә утырасың…
Үлемгә караш
Баш мөхәррир Зәки Нури яңа бүлек мөхәррирен чакырта.
– Барлас Камаловның повестен карап чыктым. Ләкин «Басарга!» дип кул куя алмыйм. Соңгы абзацта гына төп героен үтереп куйган. Быел журналның алты санында алты повесть басылды, алтысында да мәет күтәреп чыгалар. Пессимизм түгелме соң бу? Өстәгеләр ни әйтер?
– Совет илендә үлем юк, димәкче буласызмы, Зәки ага?
– Алай ук димим дә… Чагыштырып кара әнә, капиталист черки тешләсә дә егылып үлә… Ә бездә тугыз баллы җир тетрәү вакытында тугыз этажлы йорт убылып төшә, ә берәү дә үлми, шулай бит?!
– Шулай, Зәки ага.
– Шулай булса чакырт Барлас Камаловны, терелтеп китерсен Гапсаттарын! Моның әллә ни катлаулылыгы юк, менә укып күрсәтәм, шушы төшен үзгәртсен дә… «Гапсаттар абзый турында очерк язу уе белән канатланып кайттым. Күңелдә һич август түгел, май ае иде. Тик өйгә кайтып керүгә, салават күперенең һәммә төсләренә манылган кәефем кара пәрдәгә уралып калды. Әти миңа телеграмма тоттырды. «Бабай үлде. Мирхәйдәр» дип язылган иде анда».
…Бүлек мөхәррире хәлне сөйләп биргәч, Барлас Камалов башын кашып, бераз уйланып утырды да ризалашырга мәҗбүр булды. Икенче көнне ул «Актуган Гапсаттары» исемле повестен болай үзгәртеп китергән иде: «Гапсаттар абзый турында очерк язу уе белән канатланып кайттым. Нур өстенә нур өстәп, кайтуыма өч көн дигәндә, Мирхәйдәр абыйдан хат килеп төште. «Зур куанычыбызны уртаклашабыз. Ни гомер үткәч, бабайны тагын бер Дан ордены – I дәрәҗәлесе эзләп тапты… Шулай итеп, Гапсаттар солдат – полный кавалер хәзер!..»
Зәки Нури повестьның азагын укыды да:
– Күз алдында терелттек. «Басарга!» дип кул куярга була хәзер, – диде. – Совет үлеме – дөньяда иң бәхетле үлем! Шулай да… Үлем белән бик злоупотреблять итмик…
Дәрәҗә тәме
Язучылар берлегендә эшли башлагач, яшь шагыйрь Равил Фәйзуллин, бер төркем өлкән язучыларны туплап, Сарман районына әдәбият көннәре үткәрергә чыга. Арада драматург Сәет Кальметов та була. Аның иҗатын Равил Фәйзуллин бик белеп бетерми, халыкка ничек тәкъдим итәргә? Аптырагач, ул өлкән язучының фронтовик булуына, сугышны сержант званиесендә тәмамлавына басым ясап сөйли.
Икенче авылда халык белән очрашу вакытында Сәет Кальметовны лейтенант дәрәҗәсенә күтәреп җибәрә. Үзе эченнән шикләнеп тә куя. Әмма Сәет Кальметов бернинди ризасызлык күрсәтмәгәч, юмартланып китеп, өченче авылда аңа – капитан, дүртенче авылда исә майор дәрәҗәсен биреп ташлый. Хәрби дәрәҗәсе арткан саен, Сәет Кальметов яңадан-яңа сугыш детальләре табып, тагын да очыныбрак чыгыш ясый икән.
Ниһаять, район үзәгендәге Мәдәният сараенда хушлашу кичәсе була. Равил Фәйзуллин берәм-берәм язучыларга сүз бирә. Менә Сәет Кальметовка чират җитә. Костюмын үтүкләп, яңа галстук тагып, бүген инде полковник булырга җыенып, трибунага таба барып яткан Кальметов «сержант» дигән сүзне ишеткәч өнсез кала, Равил Фәйзуллинга рәнҗүле караш ташлап, кабаттан сержант роленә кайтып төшә алмыйча тора.
Рапорт
Университетның хәрби кафедрасында дәрес башланырга тора. Ул чактагы студент Зөлфәт дежурлыкны курсташы Мөдәррис Әгъләмовка тапшырган. Менә-менә ишектән майор Шакиров килеп керергә тиеш. Мөдәррис рапортын инде йөз мәртәбә авыз эченнән кабатлаган. «Товарищ преподаватель! Во время моего дежурства…» дип башлыйсың да…
Менә ишек ачыла, һәм класс дәррәү аягүрә баса. Майор Шакиров рапорт кабул итү кебек ләззәтле мизгелгә әзерләнә. Мөдәррис «Смирно-о!» командасы бирә дә җитез адымнар белән майор каршына килеп баса, киноларда немец солдатларыннан күреп калганча, үкчәсен үкчәгә бәреп честь бирә. Чатнап торган тавышын яңгыратып, рапорт бирә башлый:
– Товарищ предатель!..
Аһ, каһәр суккан чытырманлы урыс теле! Җиңел генә әйтәсе иде бит… Класс гөр килеп көләргә тотына. Мөдәррис тотлыгып кала. Майор Шакиров агарып чыга. Дулкынланган чакта шундый гадәте бар аның: сул күз кабагы тартыша башлый, уң терсәге белән ул үз касыгына төртеп куя. Совет майорына «предатель» дигән хәтәр сүз әйтүдән каушап калган Мөдәррис тә нәкъ Шакиров хәрәкәтләрен үзе дә сизмәстән кабатлый: сул күз кабагы тартыша, уң терсәге белән үз касыгына төртеп куя.
Моны ук көтмәгән майор кычкырып җибәрә:
– Ещё дразнишься!.. Вон из класса!
Шул китүдән Мөдәррис Әгъләмов хәрби кафедрага бүтән әйләнеп кайтмый. Университет белән дә хушлаша.
Шуннан бирле, урамда хәрби кеше күрсә, Мөдәррис Әгъләмнең сул күз кабагы тартыша, уң терсәге касыгын эзли торган була…
Ишек уючы
Римзил Вәлиевме?.. Үземе?! Кызык кеше. Беркайчан да төшенкелеккә бирелеп үз-үзен изаламас, шуңа күрә аның гәүдә авырлыгы да көннән-көн олыгаю ягына арта бара.
Әүвәл ул, «Агитатор блокноты» чыгарырга дип, газета-журнал нәшриятына эшкә килде. Үзенә бирелгән бер ярым бүлмә арасын бикләп, гел уйламаган җирдән яңа ишек тиште дә эштән китеп барды. Артыннан «Офык» журналы чыгып калды…
«Идел» журналының баш мөхәррире булып килгәч, Язучылар берлеге бинасында аңа берьюлы дүрт-биш зур-зур бүлмә бирделәр. Римзил Вәлиевнең фантазиясенә монда чикләнмәгән мөмкинлек иде. Башта ул каушап та калды шикелле. Аннары… тотынды, мин сиңа әйтим, тотынды, җиң сызганып… Стеналар умырылып төшә – яңа ишек пәйда була, кичәге ишек турында – стена. Ике ел эчендә астын өскә китерде бу революциягә кадәр төзелгән бинаның. Ишек тишәр урын беткәч, Римзил әфәнде утырып бер уйлады да тәвәккәл генә кулын селкеп китеп тә барды. Артыннан «Идел» нең менә дигән саннары бер-бер артлы чыгып калды.
Аурупага Пётр патша тәрәзә тиште, дигән булалар. Урысның ул чордагы тәрәзәсе татарның мунча төнлегеннән зур булмаганын да онытмыйк… Ә менә Римзил әфәнде егерменче гасырның туксанынчы елларында беренчеләрдән булып «Азатлык» ка, ягъни Аурупага, киерелеп, ишек тиште.
Аннары… «Дөнья» газетасы чыгарыр өчен, аңа «Казан» милли-мәдәни үзәгеннән урын бирделәр. Әмма бу газетаны чыгару шома гына бармады. Сәбәбе Римзил әфәнденең булдыра алмавында түгел иде, әлбәттә. Сәбәп башкада иде… Әлеге бина Ленин мемориалы булырга тиешле иде, тере кешеләр өчен түгел, ә үлгән кеше өчен исәпләнгәнгә, бу бина бик тырышып мәрмәрдән һәм затлы агачтан салынган иде. Ни талпынып карады Римзил әфәнде, ничек кенә бәргәләнмәде – юк, яңа ишек урыны тишәргә тәки ирек бирмәделәр үзенә. Стена җимереп ишек тишкәндә генә яңа дәрт, илһам алырга гадәтләнгән Римзил әфәнде, җанын кая куярга белмичә, әле анда, әле монда сугылды да… Мисырга Тутанхамон пирамидасын карарга дип китеп барды. Каһәр суккан фиргавеннәр пирамида төбенә ишекне безнең эрага кадәр үк тишеп куйганнар икән шул. Әмма утырып уйлар уйлар өчен яратылмаган Римзил әфәндене туктатам димә. Ул ничә гасырлар буе эшсез яткан сфинкска, күз кысып, баш селки дә Мисырдан Шәрыкка китеп бара.
Бүгенге көндә ул, каян ишек тишәргә була икән дип, таяк белән суккалый-суккалый, меңнәрчә чакрымнарга сузылган Бөек Кытай стенасы буйлап бара, диләр. Әгәр кытайлар аңа ишек тишәргә рөхсәт бирсәләр, үз иероглифлары белән ул аларга менә дигән журнал чыгарып бирәчәк.
* * *
Ниһаять, газета-журнал чыгарып кына баеп булмасын аңлаган диләр Римзилне. Соңгы вакытларда ул Бөтендөнья татар радиосы ачып мәш килә. Татар кылыч белән дөньяны яулый алмады, эфирда Җир шарын урап алачак, дип әйтә, ди. Моның өчен ике антенна кую җитә икән. Берсен – Керкәле тау башына, икенчесен Хеопс пирамидасы очына куясы да… Аннары инде… Яңгырат, әйдә, «Баламишкин» ны, татарым, экватор әйләнәли!
Хикмәт нәрсәдә?
Сиксәненче еллар. Язучылар берлеге рәисе Гариф Ахунов Мәскәүдән һәм чит илдән килгән әдипләрне кунак итә. Казан урамнарын күрсәтеп йөри. Тротуарлар шактый тузанлы, әллә каян гына җил чыга да Казан ханлыгы чорыннан бирле әйләнештә йөргән тузанны биткә китереп сылый. Җилнең мондый да тәрбиясез кыланышыннан тәмам туеп, теш арасында тарихи ком бөртекләре шыкырдый башлагач, Сергей Михалков иптәш Ахуновны читкәрәк алып китә дә, дулкынлануыннан тотлыга-тотлыга:
– К-К-Казаныгызны әйтерием. Ч-ч-чит ил кунаклары алдында оят. Нинди пычраклык бу! Мәскәү белән чагыштырырлык та түгел!..
– Ә сез чагыштырмагыз да, Сергей Владими- рович, – ди Ахунов. – Мәскәүнең дворниклары – татарлар бит, ә Казанның урам себерүчеләре – урыслар.
Юморны бәяли белгән Михалков шаркылдап көлә башлый. Ахуновның җилкәсеннән кага:
– Шәп әйттең. Молодец! Минем үземдә дә татар каны бар бит, ничә процент икәнен генә кистереп әйтә алмыйм…
– «Т» авазын тотлыгып әйтүегездән үк сизгән идем мин аны, – дигән Гариф Ахунов.
Сынмаган
Шагыйрь Разил Вәлиев үзе кебек үк җор телле энекәше Рәмзил белән Васильевода дача төзи. Алны-ялны белми атна-ун көн эшлиләр болар.
Шулай беркөнне Рәмзил кыбырсый башлый:
– Абый, Казанга кайтып килик.
– Ни калган анда?
– Болай булмый, абый, кайтып килик Казанга.
– Ни җитми сиңа?! Ашарыңа-эчәреңә бар, сандугачлар сайрый, һава әйбәт.
– Атна буе газета укыган юк, радио тыңламыйбыз, бер хәбәрсез…
– Башыңны ял иттер әзрәк.
– Үкенечкә калмасын, дим, абый. Сугыш-мазар чыккан булса… Бөтен дус-иш түшенә орден-медаль тезеп кайтачак, без, икәү, бернәрсәсез торып калабыз бит…
* * *
Берничә елдан соң Рәмзил, зур тизлек белән «Жигули» енда барганда, йөк машинасы белән маңгайга-маңгай бәрелешә. «Жигули» е тәмам җимерелеп, арт тәгәрмәчләре генә исән кала. Үзенә унҗиде тапкыр операция ясыйлар.
Айлар буе янында торып саклаган хатыны беркөнне түзми, Рәмзилгә болай ди:
– И-и, ничекләр генә терелерсең инде, бөтен җирең сынып беткән бит…
Тарттырылган, күтәртелгән, гипска катырылган, марляга уралган гәүдә эченнән Рәмзилнең тавышы килә:
– Кайгырма, сиңа иң кирәк җире сынмаган бит әле…
Плагиат
– Бер кеше аркасында нинди саннан колак кактык бит, ә?! Соңгы тапкыр халык саны алуны әйтәм. Татарлар алты миллион да тугыз йөз туксан тугыз мең дә тугыз йөз туксан тугыз плюс Мөдәррис Әгъләмов булып чыкты бит.
– Ничек алай?
– Суң, Мөдәрриснең таныклыгы да, паспорты да юк. Пропискада түгел. Шуның аркасында җиде миллионга тулмый калдык. Совет илендә Мөдәррис Әгъләм дигән кеше бөтенләй чутка кермәгән. Шагыйрь Мөдәррис Әгъләм генә бар икән.
– Син аның ашап утырганын күргәнең бармы?
– Ашау белән ваклана ди! Мөдәррис Әгъләм дигән кеше Җир шарында да исәпкә кермәгән, аңлыйсыңмы син? Әнә бит, дүрт миллиард та тугыз йөз туксан тугыз миллион да тугыз йөз туксан тугыз мең дә тугыз йөз туксан тугызга тулгач, шул Мөдәрриснең паспорты булмау аркасында, биш миллиардка җитә алмыйча күпме таптандык.
– Ашамагач та… Кушаматы да «Изге» бит әле аның. Дөкәмитләре дә булмагач… Әллә, мин әйтәм, тегеннән… чит планетадан ташлап киттеләр микән аны, ә?!
– Чынлап та… Мин үзем дә шикләнебрәк йөри идем. Сәер яклары бик күп бит аның. Бармаган җиреннән кайта, кайтмаган җиренә бара. Күрмәгән кешесен күрә. Егылган чакта егылмый кала. Атка атланган килеш поездга утырып, самолёт белән җәяү йөрергә мөмкин. Яңгырлы көнне Кол Гали булып уяна, кояшлы көнне Тукай…