Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 3

Шәмсия. Ә син, Рахман?

Рахман. Кунам. Минем теге бака челәннәренең атасы нишләгәнен беләсем бар.

Шәмсия. Анасы үлгәч нишләсен инде? Киткәндер. Аллаһияр шикелле. (Тәрәзә яңагына барып сөялә.) Кыр казы кызганыч.

Рахман. Кызганыч.

Шәмсия. Хатын-кыз үзенең җанындагы кыр казларын бик еш үтерә, егет. Белеп тор. Хатын-кыз үз күңелендәге аккошларны никадәр күбрәк үтерсә, кайбер ирләргә шулкадәр яхшырак.

Рахман. Ник аттың соң син аны?

Шәмсия. Күңелем ярасы кычкырганга. (Авыр сулый, моңсу елмаеп.) Алар бит мушкага түгел, бер-берсенең йөрәгенә карашты.

Рахман. Аллаһияр белән Нурзадәне әйтәсеңме?

Шәмсия. Аларны. Алар бер-берсен ауладылар. (Ишеккә юнәлә.) Ашны кара. Мин дә китәм инде. (Борылып.) Чәчәкләрең матур иде, шагыйрь. (Чыгып китә.)

Рахман. Шәмсия!.. Шәмсия – кояш кызы дигән сүз… Куып җитәсе иде, әйтәсе иде бер сүз! Бер генә сүз…

Су эчә да сәкегә барып ята. Сикереп торып, тәрәзәгә капланып карый, аннары тагын ята да әкренләп йокыга китә.

Шәмсия керә. Тәрәзә төбендәге чәчәк бәйләмен алып, ишеккә юнәлә, ләкин, уйланып торгач, кире килә, эскәмиягә утыра. Мөкатдәс керә, лампа кабыза. Шәмсия башын күтәрә.

Шәмсия (Рахманга ымлап). Т-с-с!..

Мөкатдәс. Бия авырый, кызым, уятмый хәл юк.

Шәмсия. Ат докторы түгел ич ул.

Мөкатдәс. Биянең сөте юк. Тора алмый. Ә колын ач.

Шәмсия. Ул каян алсын?

Мөкатдәс. Колын жәлке, кызым, үлә, сөт кирәк. Авылга кайтып, сөт алып килсен. Ә мин ташлап китә алмыйм. (Сәкегә таба бара.)

Шәмсия (тора, аның җиңеннән тотып туктата.) Йокласын, абзый. Бәлки… төш күрәдер, бүлмә.

Мөкатдәс. Уятырга кирәк, кызым…

Шәмсия. Мин үзем. Миңа барыбер кайтасы. Ә анда берәр шофёрны үгетләрбез әле, сөтне ул китерер.

Мөкатдәс. Рахман туры юл белә шул – кыр өсләтә, ат юлы, аннан якынрак.

Шәмсия. Бигрәк яхшы. Чыгар мине шул юлга. Әнә ай нинди!

Мөкатдәс (аңа карап торгач). Ә син мылтыктан төз атасың. Тик, хикмәт диген: гел үзеңә төбәп икән, гел үзеңә.

Шәмсия. Килештек, алайса.

Мөкатдәс. Бия авырый, кызым, сөте юк, колын ач. (Лампаны кысып куя.)

Чыгып китәләр.

Тынлык.

Нурзадә, аның артыннан Аллаһияр керә.

Аллаһияр. Кайтып киткән инде ул дип әйттем ич.

Нурзадә. Каршы очрар иде. Мөкатдәс карт беләндер. (Ишекне ача.) Ат янында түгел микән алар?

Аллаһияр. Йә, ни булды? Ни югалттың? Ни эзлисең тагын? Ни калган сиңа монда?

Рахман уяна, тыңлап ята.

Нурзадә. Син, син югалдың. Тик мин сине түгел, үземне эзлим.

Аллаһияр (әкрен). Мин яратам. Шуннан башка сиңа ни кирәк?

Нурзадә. Бөтен дөнья! Ә син үзеңне генә тәкъдим итәсең. Бар дөньямны бер пәкегә алмаштыра алмыйм мин – ни булганын сөйләми торып, мин сине генә түгел, хәтта үз-үземне дә югалтам.

Аллаһияр. Бүген мин синең белән үземне Алла итеп сиздем – катлауландырма. Бу пәкене каян алуың кызыктыра, ләкин кирәкми. Миңа бу кирәкми.

Нурзадә. Пәкене сиңа мин биргәнне аларга ник әйтмәдең?

Аллаһияр. Сине сөйгәнгә күрә.

Нурзадә. Ә мин дөреслекнең базда ятуын теләмим.

Аллаһияр. Бәхетеңә төкерәсеңмени?

Нурзадә. Үз бәхетемнән үз төкерегемне сөртәм.

Аллаһияр. Моның белән ни кырасың инде?

Нурзадә. Мин синең белән ялган базында ятарга теләмим. Икебезнең ялганыбыз Коръәне белән капланып. Таш астында яткан бакалар шикелле. Беләсеңме нәрсә, Аллаһияр, әйтсәм әйтим инде, син гафу ит. Мин синең белән Рафаэль мине Шәмсиягә алмаштырганга үч итеп кенә йөргән булам лабаса.

Рахман торып утыра. Нурзадә аны күреп ала да, сискәнеп,

Аллаһиярга сыена.

Аллаһияр (аны читкә этәреп). Син кем белән анда? (Килеп карый.) Шәмсия кайда?

Рахман. Бик шатланып, «Минем белән!» дияр идем. Нәкъ Рафаэль шикелле. Тик суга да, бозга да ташланмыйча. Шәмсияне синең белән калдырмас өчен.

Аллаһияр. Кайда ул?

Рахман. Бу хакта теләсә кем синең үзеңнән сорый ала. Ә синең беркемнән дә сорарга хакың юк.

Мөкатдәс (тышта). Узыгыз.

Мөкатдәс, Бикчәнтәй, Зөлфирә керә.

Шәмсия сеңелне эзләп килдегезмени?

Бикчәнтәй. Каян беләсең?

Мөкатдәс. Шулай тиешленең нәрсәсен беләсең инде аның, яэҗүҗ-мәэҗүҗләр!

Аллаһияр. Кайда ул?

Мөкатдәс. Кайтып китте.

Зөлфирә. Безгә каршы очрамады.

Мөкатдәс. Ул туры юлдан, басу өсләтә китте. Люцерна басуы аша.

Бикчәнтәй. Берүземе?

Рахман (Мөкатдәскә). Ник мине уятмадың?

Мөкатдәс. Ул кушмады… Бия авырый ич, оланнар, ә колын ач. Сөт кирәк. Сөткә китте ул.

Аллаһияр ишеккә юнәлә.

Нурзадә. Син кая?

Аллаһияр. Кайтам.

Мөкатдәс. Адашкан казлар шикелле каңгырашып йөрмәгез. Әйдәгез, туры юлга чыгарам, басу өсләтә.

Нурзадә. Инде үз аягыбызга гына калды: иң туры юл – дөреслек. (Өстәлдәге пәкене ала. Тынлыктан соң.) Рафаэльне иң соңыннан мин күрдем, иптәшләр. Күрдем генә түгел!.. Их, егетләр! Әгәр без кызларны… мине… Мин аны яраткан кебек яратсалармы?! Ә ул, Шәмсия дип, хәтта миннән дә ваз кичте.

Аллаһияр. Ни сөйлисең син?

Нурзадә. Миңа Рафаэль сөйләгәнне… Иң ахырдан аның белән мин сөйләштем. Ул миңа шушы пәкене сузды: янәсе, ул Шәмсияне сайлый…

Бикчәнтәй. Ә Рафаэль нишләде?

Нурзадә. Ул… (Тәрәзәгә таба борыла.) Хәтерләмим… Без шлюпка янында тора идек, ниндидер биек урында. Җил, томан, безнең паромыбыз катып калган боз читенә дулкын кага, аяк асты бозлавык, тайгак… Мин үземне аннан… аның күкрәгеннән этеп җибәрдем дә каядыр йөгердем.

Зөлфирә. Үзеңне этеп җибәрдең?

Бикчәнтәй. Алайса, аны.

Нурзадә. Хәтерләмим. Мин үзем дә чак кына каядыр түбән сикермичә калдым.

Тынлык.

Зөлфирә. Рафаэль үзе ташланмаган икән.

Рахман (Нурзадәгә). Син боларны нигә менә хәзер, бу караңгы, юеш урманга кире килеп сөйлисең соң?

Нурзадә (Аллаһиярга). Син мине кичер, Аллаһияр. Кичер, кадерлем. Рафаэль миннән дә артык күргән Шәмсияне нигә алай бик җиңел генә миңа алмаштың соң син, ник?.. Беләсеңме ник? Шәмсия белән Рафаэльгә үч итеп.

Аллаһияр (кычкырып). Җитте, тиле!

Мөкатдәс (чигенә-чигенә, ишеккә юнәлә). Колын ач, оланнар. Үзәкләр өзелә менә! Үләр инде, бичара.

Нурзадә. Карале, абзый, теге кош нишләде соң, әйт инде! Атасы нишләде?

Мөкатдәс. Әй сеңлем! Әнә Аллаһиярдан сорагыз. Йә әнә минем оныгым сөйләсен. (Чыгып китә.)

Рахман (аның артыннан кычкырып кала). Юк синең оныгың! Син миңа бабай түгел! (Сәкегә утыра.) Ул сугышка кадәр, балалары булмаганга, хатынын ташлап киткән булган. Ә ул китеп җиде ай торгач, тәгәрәп минем әти дөньяга килә.

Бикчәнтәй. Аннары соң кире кайткандыр ич?

Рахман. Җиде ай бит… үзегез беләсез, икеле-микеле… Әллә моннан, әллә бүтәннән… Шулай шикләнеп кала, кайтмый. Шул калудан кала. Тегермәндә теге ата кош серен белгәндә соң була инде.

Зөлфирә. Бүтән өйләнми дәме?

Рахман. Әби якын җибәрми шул. Ә бу минем «бабай» диясемә ышана… Менә шул.

Мөкатдәс керә.

Мөкатдәс (шат). Торган, балалар. Бия аягына баскан. Колын имә! Авырса да торган, мәхлук! Колынын ачка үтермәс өчен, бичара. Бәлкем, имезгәч, ул егылыр да үләр…

Мич янына килеп, чуенны ала да аш салып ашый башлый.

Ашагыз. Инде ашагыз. Иң әүвәл син аша, Аллаһияр энекәш. Шәмсия сеңел бу казны кемгә атап атты димсең? Сиңа ласа, сиңа.

Аллаһияр (ачулы). Ничек миңа? Сорамадым!

Мөкатдәс. Колын сораган мәллә? Ә ат торган, имезә. Бәлкем, ул хәзер егылыр да үләр имезгәч, ә? Шуның сымак, Шәмсия сеңел дә… Ул казны да ниндидер менә… ниндидер менә бернәрсәне тере калдырыр өчен атты сымак. (Аллаһиярга.) Күңелеңә авыр алма, энекәш, синең белән калмас ул бала. Туры юлын тапкан хатын, йөрергә җиңел булса да, кәкре юлга кайтмый ул, кайтмый… Әбиең, Рахман улым, шуңа күрә гел ялгызы булды. Үлгәнче.

Аллаһияр. Кешенең нишлисен каян беләсең син, мескен карт? Хәзер бүтән заман.

Мөкатдәс. Ана ләкләк әйтте, олан. Бөтен заманнарга әйтеп калдырды.

Аллаһияр. Инде әйтеп бетер ул хәтле әүлия булгач, атасы нишләде?

Мөкатдәс. Анасы ташка кадалып үлгәч, каргалардан теге йомыркаларны саклады. Беркая очмыйча. Шунда, буш ояда җан тәслим кылды. Коры сөяккә калып… Мәхлукны алып төшеп җирләдем. Менә шул.

Нурзадә. Минем ул кошларны бер дә күргәнем юк. Ә!.. Теге озын сыйраклы кошмы ул, соры? Бакамы, ниме – сайлап тормый, ашый. Күргәнем бар, бар!

Зөлфирә. Ялгышасың. Син әйткән талымсыз кошлар (Аллаһиярга карап) – бака челәннәре ул. Алар, чыннан да, сайлап тормый. Ни эләгә, шуны эләктерә…

Нурзадә (Аллаһиярга карап). Минем ләкләк дигәнем бака челәнеме?

Мөкатдәс. Югалды ул ләкләкләр. Килмиләр.

Нурзадә. Килделәр. Менә җанны актардылар да ташладылар.

Мөкатдәс. Кешегә җанын бушаткач җиңел ул, кызым.

Шәмсия керә. Буялып беткән. Бидон тоткан.

Мөкатдәс. Ничек болай тиз?

Шәмсия (Мөкатдәскә). Люцерна басуын чыксам, үр астында сыер көтүе йөри. Колын белән ат турында сөйләгәч, чәйләрен түгеп, көтүчеләр савып бирде.

Аллаһияр (Нурзадәгә). Йә, тәүбә ит инде тагын бер кат. Мактан шул тәүбәң белән, әле ул белми ич.

Нурзадә (нидер әйтергә теләп бара, тик кыймыйча). Шәмсия, аш салып биримме, малай? (Аш салып куя.)

Мөкатдәс. Кара, шыбыр тиргә баткансың лабаса! (Чөйдән сырма алып, Шәмсиянең иңенә сала.)

Шәмсия. Йөгердем. (Су эчә.) Әйдә, колынга сөт эчертәбезме?

Мөкатдәс. Үзем, үзем, бала. Рахман, ал лампаны, яктыртырсың.

Мөкатдәс белән Рахман чыгып китәләр. Аларга Нурзадә дә иярә.

Зөлфирә (Аллаһияр белән Шәмсиягә карап алгач, Бикчәнтәйне ишеккә сөйри). Карыйк әле. (Тыштан.) Нинди ай!

Тынлык.

Аллаһияр. Ник бетешеп чабып йөрисең?

Шәмсия. Бәхетем артыннан куам.

Аллаһияр. Бәхетең – карт бия колынымыни?

Шәмсия. Ихтимал.

Аллаһияр. Куып җиттеңме соң?

Шәмсия. Ничек кенә әле!

Аллаһияр. Ул сөт белән генә колын исән каламы әле – билгесез.

Шәмсия. Бу юлы исән кала, һичшиксез!

Аллаһияр. Һичшиксез? Каян беләсең?

Шәмсия. Бу юлы яхшы беләм.

Аллаһияр. Нинди бу юлы?

Шәмсия. Шундый ук, Аллаһияр. Үткән юлы шикелле үк… Бая, сөтле бидон тотып, үргә ашкынам… Ә ул кырт туктатты… Тибеп.

Аллаһияр. Кем? (Шәмсиянең йөзенә карый да әкрен генә аның алдына тезләнә.) Кем, кая, нәрсә – әйт!

Шәмсия. Бу юлы синеңчә булмаячак. Тор, тезләнмә.

Аллаһияр аңа таба кулын суза. Рахман күренә.

Сәбәп эзләмә бу юлы… Рафаэль юк. Бу юлы үзем генә. Бу юлы син дә юк.

Аллаһияр. Бар. Бу юлы без икәү генә, Шәмсия! Бу юлы синеңчә генә. Зинһар!..

Шәмсия. Үтенмә. Кирәкми, Аллаһияр. Тукта, дәшмә… (Тирән сулап.) Сине яратмаган булсам, мин синең белән кала алыр идемдер. Миңа яратуым сине гафу итәргә ирек бирми. (Горур.) Ни әйтсәң дә, ирләр өчен хатыннары китүгә караганда, үзләре китү мәртәбәлерәк, мин сиңа шундый хокук бирәм…

Аллаһияр. Кирәкми миңа андый хокук! Бәлки… тора-бара онытырсың? (Баса, аны иңбашыннан кочаклый.)

Шәмсия. Онытырмын? Кайчан, кайчан?

Аллаһияр. Минем күзем чишелгәч. Минем шикеллеләр меңәү. Берни булмый, торалар.

Шәмсия. Шул да булырмы яшәү?

Аллаһияр. Хәзер бөтен дөнья шуңа корылган. Америкада баласыз ата-аналарга хәтта махсус премияләр дә бирәләр. (Кычкырып.) Беренче премия президент Эйзенхауэр оныгы белән президент Никсонның кызына!

Шәмсия. Баласызлар – ата-ана түгел алар.

Аллаһияр. Гаепләмә…

Шәмсия. Гаепләмә? Мин сине гаепли алмыйм. (Аңа соңгы кат сыенып.) Мин сине яратырга гына хаклы… идем. Инде идем… (Тынлыктан соң авыр аерылып.) Яратырга һәм онытмаска гына инде хәзер. Синең теге чакны һәм менә хәзер ничек итеп, һәм ни өчен алдыма тезләнгәнне онытмаска… Менә шул.

Аллаһияр. Шул гынамы? Бүтән сүзең юкмы, Шәмсия?

Шәмсия (уйлап). Бар.

Аллаһияр (ышаныч белән). Йә? (Аңа таба бара.)

Шәмсия (чигенә). Булдыра алсаң кичер мине.

Аллаһияр (гаҗәпләнеп). Ни өчен?!

Шәмсия (басым белән). Аның… синсез үсәчәге өчен.

Аллаһияр (соңгы ачуы һәм ярсуы белән). Бәлки, минем баламны үзенеке итәргә теләгән тагын берәр… Рафаэль табылыр?

Шәмсия (әкрен). Ул берәү генә иде. Андый кеше бүтән юк. Син тынычлана һәм шатлана аласың.

Рахман. Бар! (Эчкә үтә һәм Шәмсиягә.) Синдәйләр булганда, алар һәрчак булачак!

Аллаһияр (кискен). Ычкын әле моннан!

Рахман. Ышан, Шәмсия, соңгы чәчәкләр – ин кадерлеләре…

Шәмсия. Ни диюең бу, Рахман?

Аллаһияр (Рахманның изүеннән тота, усал пышылдап). Ычкын моннан!

Рахман (аңа игътибар итмичә). Ул чәчәкләрне тормыш елгасындагы паромнан төшереп калдырырлык көч Аллаһиярларда юк, Кояш кызы!

Шәмсия. Ни булды, шагыйрь?

Аллаһияр (ирексездән елап диярлек). Ычкын, дим, моннан!

Бермәл күзгә-күз карашып торалар. Аллаһияр Шәмсиягә таба борыла, аның гаҗәпләнүдәнме, соклануданмы зур булып ачылган күзенә карап тора да чыгып китә. Шәмсия аның артыннан омтыла, ләкин туктап кала да ишек белән Рахман арасында нишләргә белмичә йөренә башлый.

Шәмсия (Рахман каршына туктап). Ни дип кысыласың, егет? Бездә синең ни эшең бар? Ир белән хатын арасы теләсә нинди узгынчы керә торган ишек түгел ич ул!

Шәмсия сәкегә барып ята, тавышсыз гына ниндидер эчке бер газап кичерә.

Тышта колын кешнәгән аваз ишетелә. Каз тавышы. Тынлык.

Рахман. Мин яратам сине, Шәмсия.

Шәмсия әкрен генә торып утыра, әйтерсең лә яңа гына йокысыннан уянган.

Шәмсия (салкын). Бер күрүдә гашыйк булдым дип тә өстә. Кайберәүләр шулай дигән була ич. Син, ичмаса, ялганлый да алмыйсың икән.

Рахман. Әйе, бер күрүдә.

Шәмсия. Әйтәм ич! (Көлә.)

Рахман. Бер күрүдә… Кемнәрдер бер күрүдә кешенең тышкы кыяфәтен ошата. Болай да гашыйк булу ихтималдыр, белмим. Ә мин… ә мин синең күңелеңә, акылыңа гашыйкмын, Шәмсия.

Кайдандыр җыр ишетелә. Аны Шәмсия белән Рахман җырлый. Икесе дә сагаеп, бер-берсенә әле яшерен, әле сынаулы төстә, караша-караша, шул җырны тыңлыйлар.

Кавышканда, ләкләк мәхәббәтеБирде безгә үз канатларын.Вәгъдә итеп алдык Ләйләләрнең,Мәҗнүннәрнең кайнар антларын.Ләкләк сөйсә сөя гомерлеккә:Хыянәттә аңа үләсе.Башын ташка ора ялгызлыктан,Калса кала сөю шәүләсе.Рәхмәт, изге кошкай, дөнья көн дәБезне сүнмәс учагы итә.Ялкыннары тормыш җырыбызныңҺич өзелмәс кылларын чиртә.И газиз кош! Синең мәхәббәтеңМәңгелеккә яшәү мәгънәбез.Мәхәббәт кошының канатындаДөнья гизә безнең вәгъдәбез2.

Караңгылык.

Иртә. Томан. Тынлыкны ботак сынган тавыш, кош авазы, ат кешнәве бүлепбүлеп ала. Йосыф күренә.

Йосыф (кулын авызына куеп). А-у-у!.. Сез кайда-ау? (Югала.)

Кулга-кул тотынышып, Зөлфирә белән Бикчәнтәй керә.

Зөлфирә. Бүтәннәр кайда соң? Югалышып беттек.

Бикчәнтәй. Кайдадыр шушында, шушы томанны чыккач та.

Зөлфирә. А-у!.. Сез кайда-а?

Бикчәнтәй. Инде базда түгел, Зөлфирә. Инде томан таралыр.

Кулын алга сузып, Нурзадә үтеп китә. Күз бәйләш уенындагыча, кискен хәрәкәтләр белән төрле якка ташлана, кемнедер эзли кебек.

Нурзадә. Томан. Бер ел буе томан!.. Инде күз ачык, тик кемгә, кая таянырга?

Мөкатдәс керә. Каз канатлары тоткан, шулар белән томанны таратырга теләгәндәй селтәнеп йөри.

Мөкатдәс (кинәт туктап). Шушы канатлар белән җилпи-җилпи күккә ашасы иде дә – түбәнгә, түбәнгә… төшеп җиткәнче түбәнгә. Аның янына, аның янына…

Шәмсия йөгереп керә. Әле бер якка, әле икенче якка омтыла.

Шәмсия. Кайсы якта син? Әй! Әй, дим, кайда соң син?

Рахман күренә, Шәмсия артыннан бара.

Рахман. Шәмсия, Кояш кызы, нигә күземне бу кадәр дә чагылдырдың соң син? Бар зиһенемне нурың белән биләп.

Шәмсия (аңа таба борыла, тик аны күрми әле). Шагыйрь, шагыйрь!

Кулларын киң җәеп, Шәмсия белән Рахман бер-берсен эзлиләр. Аллаһияр керә, мылтык тоткан, чак кына Шәмсия белән очрашмыйча кала, тик ул, качып, читкә тайпыла. Шәмсия күрмичә аңа таба бара, Рахман да шунда борыла. Аллаһияр чигенә, мылтыгын күтәреп, әле Шәмсиягә, әле Рахманга төзәп карый. Ә алар, аңа якынлашкан мәлдә, кинәт бер-берсенә таба борылалар, һәм аларның алга сузган куллары очраша.

Рахман. Шәмсия, Кояш кызы!..

Шәмсия. Их, шагыйрь, нишләтәсең син мине, нишләтәсең? Мин ук булып түбән ташландым да синең утлы йөрәгеңә туры килдем, бер шундый итеп янасым килә – күк йөзендә кошлар очканы күк! Иркен итеп, салмак, озаклап!..

Аллаһиярның мылтык тоткан куллары салынып төшә. Ул бер агачның аскы ботагын сындыра да мылтыкның тәтесен шуңа эләктереп, көпшәне үзенә таба тартып җибәрә. Ату тавышы яңгырый, мылтык эленеп, чайкалып тора. Аллаһияр, ап-ак каен кәүсәсен кочаклап, җиргә шуып төшә, аның өстенә сары яфраклар шарламасы коела. Мөкатдәс һәм башкалар йөгерешеп керә. Аллаһиярны күреп, Мөкатдәс елмаеп куя. Барысы да, гаҗәпсенеп, аңа текәлә.

Мөкатдәс. Нәрсәгә шаккаттыгыз? Минем бер генә патроным калган иде ич, оланнар! Анда дары белән кәгазь генә. (Аллаһиярга төрткәләп.) Тор, симулянт!.. Үз-үзенә кәгазь белән аткан имеш, фәкыйрь! Агач балта белән тимер юнган ише…

Барысы да Аллаһиярга битараф кала. Нурзадә, Мөкатдәстән каз канатларын алып, Аллаһиярның аркасына куя. Йосыф күренә, читләтеп кенә аларга якынлаша.

Бикчәнтәй (аны күреп). Ә-ә! Йосыф!

Йосыф (Аллаһиярны күреп ала да чигенеп куя). Монда җүләрләрчә уйный башлаганнар икән…

Мөкатдәс. Җүләрләрчәрәк шул.

Йосыф. Эчкәнмени?

Мөкатдәс. Хәсрәт суы эчкән ул.

Йосыф. Торгызырга кирәк.

Нурзадә. Таң тишегеннән үзең ничек торып килдең соң әле?

Йосыф. Керфек кактыңмы диген!

Нурзадә. Әллә кызлар озаттыңмы?

Йосыф (мәгънәле карап). Гариза яздым.

Зөлфирә. Эшебезне яратмыйсың шул син. Китәсеңмени?

Йосыф (куеныннан кәгазь чыгара). Рафаэльнең үлеме бәхетсез очрак булмаган – менә шуны язып килдем.

Бикчәнтәй. Аны ул дөньядан синең гаризаңа карап кына кире кайтарсалар иде!..

Йосыф. Бу кәгазь – прокурорга. Җәннәт сакчысына түгел. (Бер-берсенә карашып алалар.) Кулларыбызны гына куясы калды. (Авторучка чыгара.)

Рахман (кулын суза). Бир. Син шулай үзең белән тәкъдимнәр һәм жалобалар кенәгәсе йөртәсеңмени? Кешеләрнең намуслары сыйфатын яхшырту йөзеннән.

Шәмсия. Син катышма, Рахман. Бу уен синең өчен түгел.

Зөлфирә (Аллаһиярга ымлап). Бу – аның уены… Нигә тормый соң бу һаман?

Шәмсия (читкә китә). Шәп уен. Күз бәйләш уены.

Мөкатдәс. Шуннан гайре уеныгыз юк мәллә соң сезнең?

Йосыф Аллаһиярны иелеп карый.

Йосыф (тотлыгып). Үлгән ич ул!

Шәмсия. Ничек?..

Йосыф (кәгазен ерткалый). Үлгән… Мин берни күрмәдем… Мин монда юк идем… Юк! (Йөгереп чыгып китә.) Юк!

Мөкатдәс. Тагын кайсыгыз юк иде, оланнар? (Аларга кызгану белән карап тора.) Әйтеп калыгыз. (Рахманга.) Син бармы монда, улым?

Рахман (тын торгач). Бар, бабай.

Мөкатдәс. Бабай?

Рахман. Бабай… Шикләнмә: бүгеннән башлап, син булган җирдә син бар.

Мөкатдәс. Рәхмәт, улым.

Мөкатдәс, күз яшен сөртер өчен, аркан борыла, җирдә яткан мылтыкны ала да китеп бара. Әкрен генә Аллаһияр тора, берәм-берәм барысына да күз йөртеп чыга.

Аллаһияр. Кояш чыкмадымыни әле? (Чайкала-чайкала чыгып китә.)

Шәмсия (тыныч һәм катгый). Инде менә ул да юк… Тере булса да, ул минем күңелемдә юк инде…

Нурзадә. Аның каравы Рафаэль бар. Үле булса да бар.

Зөлфирә (күккә карап). Җылытып җибәрде, сизәсезме?

Мөкатдәс керә

Мөкатдәс. Бия үлгән, оланнар.

Тынлык.

Бикчәнтәй. Карагыз әле, колын чыккан!

Шәмсия. Бу томанда адаша күрмәсен, тотыгыз!

Нурзадәдән калганнары, кулларын киң җәеп, колынны куарга керешә.

Нурзадә (ташка барып утыра). Кошларга җиңел: аларның күккә күтәрелергә канаты булган… (Кулларын карый.) Күккә күтәрелергә һәм… һәм…

Ут сүнәПәрдә1978–1979 еллар

ЧАТТА

Бер пәрдәле пьесаКатнашалар:

Ир.

Хатын.

Караңгылыкта телефон шылтыраганы ишетелә. Бүлмәгә яңа гына кайтып кергән Хатын йөгереп уза, тик ул трубканы алырга өлгерми кала. Плащ төймәләрен ычкындыра-ычкындыра, үзе шылтыратып карый – озын зыңнар. Трубканы куя, коридорга чыгышлый ут кабыза һәм бераздан, инде өстен салган хәлдә кереп, халатын кия дә сәгатькә карап тора. Аннары кухняга уза, кайнатырга дип, плитәгә сөт куя, йомырка тәбәсе пешерә башлый, алмалар, чынаяклар юа. Табын әзерли. Тагын сәгатькә күз төшереп ала да, кухня утын сүндереп, зур бүлмәгә уза. Телевизор кабыза һәм, алма ашый-ашый, бермәл карап утыра. Аннары телевизорны сүндерә дә, уфтанып, кер үтүкли башлый. Ә гомумән, ул ире кайтканны көтә. Ишек кыңгыравы чыңлый. Ул, теләр-теләмәс кенә барып, ишекне ача. Кухня утын кабыза, бая пешергән йомырка тәбәсен җылытырга куя, чәй ясый.

Чишенеп, Ир керә, алма алып ашый башлый. Хатын аңа карап тора.

Ир. Нигә дәшмисең?

Хатын. Ә син?

Ир. Мин бит яңа гына кайтып кердем, тамак ач.

Хатын. Мин дә ашамаган.

Ир. Аша. Кем куша ашамаска.

Хатын. Сине көттем.

Ир. Рәхмәт.

Хатын өстәлгә йомырка тәбәсе куя, тәлинкәләргә бүлә.

(Йөзен чытып.) Шушы гынамы?

Хатын. Бисмиллаңны әйт тә күбрәк ипигә исәп тот – туярсың.

Ир. Ипи нәрсә! Менә ни алып кайттым әле мин! (Китап алып килеп күрсәтә.) Айзек Азимов! Менә эшләп тә күрсәтә ичмаса! Ике йөзенче китабын язып ята. Берүзе. Секретарь- сыз, стенографистсыз, машинисткасыз һәм референтсыз. Өлгерә дә соң кеше!.. Мин дә бит күпмедер дәрәҗәдә аңа охшаш, әйеме?

Хатын (ирония белән). Кай төшең белән? Кырык пьеса яздың мәллә?

Ир. Секретарь, стенографист, машинистка, референтсыз эшләвем белән.

Хатын. Аларның бөтенесен мин сиңа берүзем алыштырам түгелме соң? Өстәвенә ашарга пешерүчең дә, хатының да! (Китапны карап ала.) Шәп китап… Ә ипи алып кайттыңмы соң?

Ир (уйлап торгач). Шылтыратып әйтмәдең ич. Онытканмын.

Хатын. Кайтып керүгә шылтыраткан идем дә – син юк идең инде…

Ир. Бер тапкыр сиңа да ярар иде.

Хатын. Ипине көн саен син алып кайтырга тиешлеге безнең өйләнешкәннең икенче көнендә үк бүленеп куелган бит инде. Минем букчага сыймый: сөт, кефир, алма алдым.

Ир. Икенче кулыңа тотсаң өзелер идеме?

Хатын. Ә портфельне кая куйыйм, ди?

Ир. Култык астыңа кыстыр.

Хатын. Портфельнеме?

Ир (кычкыра төшеп). Ипине!.. Гомумән, ул ипи мәсьәләсендә безгә карашны үзгәртергә вакыт. Тормыш үз төзәтмәләрен кертә. Монда альтернатива булырга тиеш тә түгел, мөгаен. Ни гомердән бирле һаман шул бер проблема! Күпме дәвам итәргә мөмкин бу?

Xатын. Инде ай ярым буена яза алмаган баш мәкаләңнең үчен аласыңмы әллә?

Ир. Көлмә, яме! Харап булган: подъезддан ике адымдагы кибеттән ипи кыстырып кайтырга елап ятмасаң… Хан кызы булып беттегез!

Хатын. Ә син үзең?

Ир. Нәрсә мин үзем?

Хатын. Синең кулыңа да сөял чыкмас иде.

Ир. Сөт алганда, берочтан ипи бүлегенә дә сугылсаң, синең дә кулың корымас идедер.

Хатын. Вакытында кайта торган булсаң, ике адымдагы җирдән ярты бөтен ипи алып кайтырга елап торыр идемме соң мин, йа Хода!

Ир. Мин еламыйм!.. Мин принцип дип кенә…

Хатын. Шәп принцип! Көнләшеп үләрлек! Подъезд төбендәге ипи кибетенә төшеп менәр өчен, ярты сәгать тарткалашкач… Фельетон өчен менә дигән тема, игътибар ит, иптәш корреспондент!

Ир. Хәзер фельетоннарны шул хакта гына язсаң инде… Йөгердем мин!

Хатын чәй ясаган арада кайтып та керә. Өстәлгә ярты бөтен ипи китереп куя.

Эшең бетте, кодагый! (Табынга утыра.)

Хатын (аның башыннан сыйпап). Егет икәнсең! Инде кулыңны ю!

Ир югалып тора.

Ир (керә, өстәл янына утыра, ипигә карап). Кисә дә тормагансың! (Ипи кисә.)

Ашый башлыйлар.

Ә нигә дип ул ипине ике көнгә бер бөтенне алып кермәскә? Йә зуррак букча ал, анлык кына акча эшлим, Аллага шөкер!

Хатын. Андамыни эш!..

Ир. Шулай диләр аны! Белмиләр, ди, синең хәйләңне.

Хатын. Хәйлә?

Ир. Хәзерге заман ирләрен көн саен ипи алып кайттыру белән генә кулда тотып булмаслыгына синең баш булып синең баш та җитмәгәч…

Хатын. Андый фәлсәфи фикерләргә җитеп булмады инде.

Ир. Аның каравы һәр көн эшкә шылтыратып, ипи алып кайт дип кушарга җитәме?

Хатын (уйчан). Бәлки, мин… синең тавышыңны ишетәсем килеп шылтыратамдыр? (Моңсу.) Кирәкми миңа синең ипи алып кайтуың! Миңа синең, шул ипине алып кайтыр өчен, вакытында өйгә кайтуың кирәк. Мине ялгызлык белән интектермәс өчен!

Тынлык.

Ир (тамак кырып ала). Кухняга яңа урындыклар аласы бар икән.

Хатын. Ничек башыңа килде әле? Гомер булмаганны.

Ир. Аяклары какшаган – селкенәләр. Алганга дүрт елмы әле?

Хатын. Искеләрен әниләргә биреп, боларын сатып алганыма бер ел инде.

Ир (ни әйтергә белми торгач). Нинди эш ул – һаман әнкәләреңә дә әнкәләреңә?! Сатып алырга да өлгермисең, күпме әйбер әнкәләреңә күчә.

Хатын. Алар модадан чыккан иске әйберләр ярата шул. Син моны бик яхшы беләсең… Балабыз туганга бер ел үттеме-юкмы – ул да әниләргә күчте. Хәзер ир белән хатынның ялгыз торуы модада шул.

Ир кыбырҗып куя, урындыгы шыгырдый.

Ир. Барыбер аяклары какшаган.

Хатын (бармагын чигәсендә бөтереп). Юк. Шөрепләре бушаган.

Ир. Әйтәм җирле, бүген йомырка тәбәсе генә пешергәнсең, тамагың туймаса, минем колак итен ашарга исәп тотып икән. Ә мин ни ашыйм?!

Хатын. Көндәге рационыңны: тугызга кадәр – газета, аннары – «Вакыт» программасы, берәр чынаяк чәй һәм пьеса. Ә иң соңыннан, үт куыгыңны дәвалар өчен, ромашка төнәтмәсе.