скачать книгу бесплатно
– Аның каравы безнең абыйныкы шикелле һәйкәл авылда беркемдә юк. Яхшы бит, әйеме, бабай?
– Бик яхшы, улым. Безгә генә булсын, шулай бит? – Ул оныгына нәкъ моның кебек һәйкәлләрнең башка җирләрдә дә бар дип ишеткәнен әйтмәде.
– Теге майор абый безгә яңадан килде. Ә әти аңа башка вакытта килергә кушты.
– Ник икән, белмисеңме соң? – дип, кызыксынмыйча гына сорады Сөнгатулла. Ул район хәрби комиссариатындагы майорның нигә тагын килгәнен әзме-күпме чамалый иде.
– Әти аңарга син кайткач килерсең дип әйтте.
– Минем кирәгем калмаган инде, эш эшләнгән, – диде Сөнгатулла, ияге белән кабер ташына ымлап.
– Ә Фәрхад абыйга йолдыз бирәсе булганнар. Алтын, ди! Хәзер аны синең кулга бирәселәр икән. Аласыңмы, бабай?
– Алмый кая барасың инде?
– Әти майор абыйга ни за шту алмыйм диде. Нәрсә диде әле? Хәзер, хәзер… – Сөнгатулла оныгының кашын җыерып, исенә төшергәнен көтеп торды. – Ә! Фәрхадны герой итеп мин үстермәдем, әтигә бирерсез, диде. Сиңа була инде, белдеңме?
– Белдем. Әйе, аны мин үстердем, улым.
– Әби дә бит!
– Әйе, ул да. Икебез үстердек.
– Син ул майор абыйны чакырт, йолдызны ал. Ә миңа тагарга бирерсеңме? Ә, бабакай? Бирерсеңме?
– Бирермен.
– Ипидер диген.
– Ипидер, Тукай.
Шушында Сөнгатулла түзмәде, бөтен җаны белән ыңгырашып, еламаска тырышып еларга тотынды. Аның җилкәсе калтыравыннан малайның да кулы, иңбашы дерелдәде.
– Җылама, бабай. Бабай, дим, бабакай, җылама.
– Нишлим соң, улым? Җыламыйча, җырлыйммыни тагын?
– Әйе, бабай, лутчы җырлыйк.
– Җырлый беләсеңме соң син?
– Белми ди сиңа – беләм!
Зираттагы тирән тынлыкта малайның нечкә чиста тавышы бәләкәй генә булып ишетелде. Киң кырдагы ялгыз тургай тавышы кебек кенә.
Олы юлдан атлар уза,
Безгә кала тузаны…
– Кушыл, бабай, – дип, малай яңадан башлады:
Олы юлдан…
Сөнгатулла, оныгы җаена төшеп:
Атлар уза, –
дип кушыла. Әмма җырның:
Безгә кала тузаны, –
дигәнен малай тагын ялгызы гына җырлый.
– Ник туктадың? – дип сорый ул.
«Тузаны гына кала шул», – дип уйлый Сөнгатулла һәм бите буйлап тәгәрәп төшкән күз яшьләрен оныгына күрсәтмәскә тырышып, пинжәгенең җиң очы белән сөртеп ала.
Ул, ярым пышылдап, җырның:
Алда гомер бардыр барын, –
дигән урынын җырлаганда, малай тын гына торды, ә бабасының көйне югары күтәреп сузганнан соң тынын алганда, көтәргә түземе бетеп, ялгызы:
Сагындыра узганы-ы-ы… –
дип сузды. Ләкин кабатланып җырлана торган соңгы ике юлны алар кабатлап бергә җырлап бетерде:
Алда гомер бардыр барын,
Сагындыра узганы-ы.
Малайның алда гомере барлыгын бар, әмма узганы сагындырмый иде әле. Ә Сөнгатулланың алда гомере бардырмы-юктырмы, тик узганы сагындыра иде инде.
– Минем монда икәнне каян белдең? – дип сорады Сөнгатулла оныгыннан.
– Мин су коена идем. Су буена әти төште. Сине карап торырга кушты. Мин карап тордым да артыңнан килдем – шул.
«Муса менә ни өчен эше ягына китмәгән булган икән бая».
– Атаң тагын нәрсә диде?
– Димәде.
Оныгы аның кулыннан тагын тартты:
– Кайтыйк инде, бабай, – диде Тукай.
– Кайтыйк, – дип килеште Сөнгатулла.
Һәм алар килгән эздән кайтырга борылдылар. Алда – бабасының кендегенә җитеп килгән таза, чиста, кояшта янган, кашы-чәче уңган, аягына сандаллар, өстенә зәңгәр күлмәк, кыска чалбар кигән малай. Артыннан бабасы бара. Ул иркенәеп калган чалбарын бүтән күтәрми иде инде. Куллары тезенә җиткәнче бөкрәйгән. Ул эсседән качып үләнгә поскан, әмма алар узганда күче белән күтәрелгән озынборыннарны һәм әрсез бөгәлчәннәрне оныгының муенына, күлмәгенә кундырмаска тырышып атлады.
Һәр адымы саен ул кое бушлыгына баскандай булды. Мусага: «Йорт-җирне Фәрхадка калдырып, башка чыгуы авыр булыр инде сиңа», – дип әйтүенә каршы аның: «Кайтса, бик бирер идем әле, әти», – дигәнен исенә төшерде. Аның мәгънәсе ниндилеген, барлык хәсрәте, афәте нидә икәнен ишегалдында белмәвен үзенең бәхетле чагы дип санарга гына калды инде. Тик аны кире кайтарып булмый шул инде. Кешенең бәхетле чаклары артта гына икән. Башына төшмәсә, кеше алда үзен ни көтәсен, дөрестән дә, белми икән…
Аяк астында үлән кыштырдый; кунарга чамалап, тирәләрендә бөгәлчәннәр, кигәвеннәр оча. Оныгының муены тирләгән, үзе бер дә бабасына борылып карамый, ул Сөнгатулланы сүзсез әйдәп бара кебек.
Ул төпчек улы Фәрхадны соңгы юлга озата алмады. Фәрхад та аны озата алмый иде инде. Аның каравы хәзергә Сөнгатулла үз оныгы Тукайга ияреп бара иде әле.
Ул – Сөнгатулла – бирге яктан аерылган, әмма ишелеп төшкәнче үлән тамырлары белән бар көченә туфракка ябышкан яр кисәге, ә оныгы аргы якны тутырып килүче яңа яр кебек бугай.
Яр читенә үк килеп басса да, керәшәләр аннан курыкмый инде. Аның кошлардан «Кошлар, балаларыгыз егылып төшкәндә сез елыйсызмы?» дип сорыйсы килде. «Ә мин?» Монысын ул ачыкламады. «Балаларыгыз оя корганда шатланып көлә беләсезме соң сез, кошлар?» Бусына Сөнгатулла «Ә мин?» димә- де. Гомеренең узган кадәресендә елаган да, көлгән дә инде. Ә ал- дагысында? Елар, көләр чаклары булыр микән? Чын яшәү артта түгел, гел алда кала микән соң әллә? Әллә яшәү, алдан килгән чабышкы ат сыман, язмышка уздырмыйча гел алдан чаба микән, ә? Сөнгатулла әлегә моны белми әле. Һәм моннан соң да беләчәк түгелдер инде. Әйе, зур сораудан да зуррак җавап юк.
Аның уйлары бетте. Тирә-якта кошлар гына чыркылдаша. Ләкин Сөнгатулла аларны аңламый иде.
– Яхшы, – диде ул, кичен Муса белән икәүләп капка төбендәге эскәмиягә чыгып утыргач. Кичен барысы бергә тавык ашы ашап, коймак белән сөтле чәй эчтеләр. Эскәмия дүрт баганалы капканың ачылмый торган ягы турысында, бетон баганалы, утыргычы урталай ярып ышкыланган имән бүрәнә.
– Нәрсәне әйтәсең?
– Нәрсәне дип… Шуннан калганнарын.
«Шуннан» дигәннең ни икәне болай да аңлашыла инде – табында бөтенесен сөйләштеләр: Фәрхад ничек һәлак булган, ничек җирләгәннәр, ничек зурлаганнар.
– Бәби дә көтәсез икән…
– Әйе, әти, – дип, Муса көрән туфлиенең очын капшаган булды.
– Яхшы. Малай булсын.
– Мәйсәрә кыз көтә.
– Кирәк, кирәк. Югыйсә бер бала – ярты бала ул.
Беравык дәшми утырдылар. Урамнан бая кайткан авыл көтүе исе таралып бетмәгән иде әле.
– Ниятең изге иде, Муса.
– Кайсысы?
– Кайтса, йорт-җирне…
Муса тирән итеп сулады да, тынын чыгарганда:
– Һәй, әти! – диде. Һәм бу хакта сөйләшергә теләмәгәнен, хәзергә сөйләшүдән мәгънә юклыгын, ләкин хәсрәт юшкыннары күңел төбенә утырып беткәч, әле, һичшиксез, кайта-кайта сөйләшергә туры киләчәген белдереп: – Урак та җитә-ә, – диде.
Капкадан Тукай чыкты. Атасының очкыннар тишкәләгән брезент пинжәген кигән. Пинжәкнең итәге җиргә тигән, җиңнәре салынып тора. Ул, шуңа чумып һәм аягын бөкләп, атасы белән бабасы уртасына кереп утырды.
– Ник моны кидең? – дип сорады Сөнгатулла. – Җылы ич.
– Шуны да белмисең, бабай! Озынборыннар тешләмәскә ул.
– Акылың алтын икән! – диде Сөнгатулла.
– Үзе белә ул. Ә, улым? – дип, Муса пинжәк башлыгын улының башына кайтарып салды.
– Су коенасыңмы соң? – дип сорады Сөнгатулла.
– Каз тәне чыкканчы, бабай!
– Кысла тешләмиме соң?
– Хәзер аларның эзе дә җук.
– Ник икән?
– Качып беткәннәр.
– Сездән куркыпмы?
– Бездән сиңа! Су ярамый аларга.
– Сезгә ярыймы?
– Безгә чуртым да булмый. Кыслаларга ярамый.
– Кызык икән!
– Кызык ди, бар! Суга өстәге комплекстан дуңгыз б…гы агып төшкәнгә ул, белдеңме?
– Кем әйтте?
– Кем булсын – әти. Ул бит нарутный кантруль. Предкә штраф чәпәттерде. Әйеме, әти? Шул кирәк, икенче агызмас.
– Хәзер акмыймы соң инде?
– Акмаган кая, бабай, хужырак!
– Акмас, – диде Муса. – «Чаян»нан килгән корреспондент язып чыкты инде. Вилдан Сәлмәновичның кесәсендә тагын җилләр уйный инде. Бу юлы – бер айлык эш хакы.
– Ә балык… балык бармы соң?
– Балык дөнья! Ә тотучы җук.
– Ник?
– Тамак тук – шуңа, – диде Муса, улы өчен җавап биреп. – Олылар – тамак тукка, бала-чага ялкау.
– Балык кибеттә дә пачкы. Алучы да җук. Алмагач, дуңгызларга гына ашаталар.
Сөнгатулла монысын белә иде.
– Ашыйлармы соң? – дип сорады ул, Тукайны сөйләштерер өчен.
