скачать книгу бесплатно
– Ул да шәп әйткән ләбаса, шайтан!
Улының бу сүзләрен үзенең чуалчык хәтере җуймасын дигәндәй, Сөнгатулла эчтән генә: «Дөньяда ут чыкканда, татар көрәшендә саф намустан да гаделрәк судья юк», – дип кабатлады. Йөрәк түрендә үлгәнче тотардай яхшы сүзләр. Улының сүзләре аның борчуларын, дулкынлануын баскандай итте. Су өстеннән чагылган нурлар һәм талгын җил битен, чигә чәчен, беләкләрен киптерде.
– Шуннан? – дип сорады ул.
Мәрзыя:
– Шуннан… менә шул инде – яндык. Хәзер бар нәрсә яңа, – диде.
– Яхшы, – диде Сөнгатулла. – Кайтыйк, кызым.
– Кайтыйк, әти.
Сугыштан кайткач, бер кичне – тугыз тулып, чирек сәгать үткәндә, Сөнгатулла капка төбендәге ташка чыгып утырган иде. Ул ташны яңа өйнең өрлеге астына почмакка салырга ниятләгән иде. Әйе. Нәкъ шул вакытта. Көмеш сәгатен ачып караганы исендә. (Көмеш сәгать – комкор Рыбалко бүләге. Тора-бара ул сәгатьнең кирәге дә калмады кебек: авылда көндез дә, томанлы таңнарда да күз төшкән нәрсәләрдән, колак ишеткән тавышлардан вакытны минутлап беләсең.) Шулай итеп, ул капка төбендәге ташка чыгып утырды, һава йомшак. Ни җылымса, ни салкынча. Китапларда тәнгә рәхәт дип язалар. Эч пошмаганда, кәеф яхшы булганда шулайдыр. Көнбатыш матур алланып, көнчыгыш тыныч шәмәхәләнеп торганда бигрәк тә. Куе чиялектә өздереп сандугач сайрый, уенлыктан гармун тавышы, кызлар белән егетләрнең җырлавы ишетелә. (Ул чагында кичләрен җыелалар иде әле.) Ә боларга игътибар итмичә, күк йөзенә уйсыз гына карап торсаң һәм йолдызлар кимегән кебек тоелса? Андый чакта һава хозурлыгына ис китми шул. Әйе, ул кичке йолдызлар сугышта үлеп калган авылдашлары санынча кимегән сыман тоелды аңа. Җирдә кеше яки солдат үлгән саен, йолдыз атылып юкка чыккандыр, ә яңалары балкырга өлгермәгән иде әле.
Аннары мәшәкать өстенә мәшәкать өелде. Эш күп хәсрәтне каплады, күңел яраларын төзәтте. Әкренләп кеше рәтенә керделәр. Рәхәт тормыш китте! Хезмәт көннәренә түләү артты. Тора-бара берәм-берәм өйгә телевизор, газ, суыткыч керде, идәнгә палас җәелде, стенага келәм эленде. Элек сугыштан соңгы еллардагы сирәк-мирәк мәҗлесләрдә, туйларда, Сабан туе бәйрәмнәрендә аз гына куела торган әче балның саны бетте. Аннары аракы күренә башлады. Аны шахталарга, чирәм-җирләргә китеп, туган якларына ялга кайткан якташлар кунак-төшемгә дәшкәндә зур күчтәнәч итеп кенә куя иде. Аннары исә, аракы табынның түренә үк менеп утырды, өстәлнең күркенә әйләнде. «Көндәлек сорау товарлары» – кибет маңгаена шундый язу элделәр. Шүрлекләрдә исә аракыдан күп нәрсә юк.
Заманалар үзгәрде.
Техника күбәйде. Комбайннар кырда сыер көтүе урынына йөри. Бөтен җирдә трактор. Бер корреспондент Сөнгатулла турында: «Ул сукалаган җир Франция, Бельгия, Люксембург җирләренә тигез», – дип язып чыкты. Нигә, бик ихтимал. Кайбер җәйләрне буада ник бер су коенып карасын. Әле ярый дөньяга ат булып яратылмаган – әллә кайчан аяк сузар иде! Ба! Камыт киясе булса, аңа чыдардае табылыр иде микән? Элек уңышы алты-җиде центнердан артмаган гектарлардан егерме центнерны ала башладылар. Шунысы бар: туклыкка әллә ни ис китмәде. Күнегелде дә соң, каһәр! Әүвәл колхозның егерме бишләп баш дуңгызы булып, шулар бөтен яр буе болынын актаралар, кичү ташларын кубарып бетерәләр иде. Хәзер алар бишәр меңнән артык, комплекста гына тоталар. Тик исләре бар дөньяны тутыра: сыек тиресләре чистарту базларыннан ашып, инешкә агып төшә, ташлыкларга ләм булып ята. Су буен камыш басты. Колхозны да, председательнең үзен дә шушының өчен ничә тапкыр штрафка тарттылар. Хәл үзгәрмәде. Анын каравы түбәндәге рус авылында сыерлар комплексы. Соң инде, җәмәгать, татар кешесе гомер яратмаган дуңгызны күңел биреп карыймы соң? Монысын Сөнгатулла болай гына уйлады, сүз уңаеннан гына. Әйе, тормыш яхшы, күз генә тимәсен. Бер генә мисал: зиратта мәрхүмнәрне күмешкән өчен бирелгән хәер акчасы бишәр сумнан арта. Нәкъ бер шешәгә җитәрлек. Өчкә бөкләп, пистун кесәсенә тыгалар да кибет тарафына китәләр. Татарда мәрхүмне искә алу табыны юклыгы билгеле, элек мәрхүм үлгән көнне аракы эчмиләр иде. Ләкин ул бишлекне кая куймак кирәк? Килешәме-килешмиме – сәүдә әйләнешенә кертәләр.
Менә нишләде замана. Кешеләр әйтерсең тормыш муллыгында югалып калдылар.
Сәрхушлык ирләрне куе томан кебек басты. Эш башланганчы да салу, эш беткәч тә эчү. Шатлыктан да, кайгыдан да. Гаҗәп. Кесәдә акча тормый. Шунысы кызык: саклык кенәгәләрендә дә үрчи. Гүя авыллар буенча дәрвиш рәвешендә Хозыр-Ильяс пәйгамбәр үткән дә кешеләргә хәзинә базларын ачып калдырган. Борынгыдан акча белән эш итмәгән җир кешесе акча муллыгына әзер түгел һәм аңа күнегүе җиңелдән булмады. Ни гомер бушка диярлек эшләгән халык бер буын гомерендә тотрыклы хезмәт хакы ала башлады. Әйе, сәрхушлык куе томан ише басты.
Хикмәт монда түгел. Яшәү тыштан гына җиңел. Асылы шул ук: һәр рәхәтнең тискәре ягында үз хәсрәте бар. Крестьян хезмәте башлыча маңгай тире һәм җан канавыннан гыйбарәт. Бусы үзгәрмәде…
Ярый, яндылар. Ярый, көлен, күмерен кырып-себереп түкәннәр дә элеккесеннән дә яхшырак йорт-җир салып кергәннәр, мал-мөлкәт җиткезгәннәр. Шуннан? Көр кәеф, моң-зарсыз гына тоташ тынычлыкта яшәтәмени ул сине? Шуннан нәрсә? Шуннан…
Җирдән ялгыз болыт күләгәсе шуып үтте. Керәшәләрнең тавышы тынып торды. Ә очышларын үзгәртмәделәр. Ак болытны озатып калгач, Сөнгатулла учлары белән ике ягындагы үләннәрне сыйпады, әйтерсең лә шулай итеп уйларын тәртипкә салырга теләде.
Әйе, шуннан… Шуннан ул басмага керде. Үзен көтеп торган кызы Мәрзыяга:
– Рәхмәт, кызым, – диде.
– Ярар инде, әти, ул хәтле нитмә… әрләмә безне. Үз-үзеңне дә бик бетәштермә.
– Мин бүтәнне әйтәм, – диде ул.
– Нәрсәне?
Басма аслы-өсле дулкынлана, атлаганда, аяк куюы читен. Мәрзыя ике төенне дә бер кулына тоткан, буш кулын, аңа ярдәм итәргә әзерләнгәндәй, чак кына алга сузып тора.
– Больницада әйтсәң, әллә ничек… – диде кызы, атасының ни өчен рәхмәт әйтүенә төшенеп. – Әле болай да…
– Аңа гына чыдыйм әле мин, кызым. Бер елга куян тиресе дә чыдаган.
Бая йорт януын курка-курка гына сөйләсә дә, көләргә, шаяртырга көч тапкан кызының күзләре мөлдерәмә яшь белән тулып ялтырады. Елап җибәрмәс өчен, ул тирән сулыш алды һәм аскы иренен тешләде дә кайтыр якка борылды. Ул тагын нәрсәнедер әйтеп бетермәгән кебек тоелды.
Ярга менеп җиткәч, Сөнгатулла зират астындагы болын, кой- ма, бәрәңге бакчасы аша йорт-җирен күзләде. Абзар-кура, яшел калай түбәле өйләре, мунчалары урынындагы корылмалар аңа бөтенләй таныш түгел иде. Бура почмаклары, түбә кыеклары, койма сызыклары аңа рәвешләре эрегәндәй бозылып, кушылып, агарып күренделәр – Сөнгатулланың күзе яшьләнде.
Өйләренә кадәрге калган араны ул аяк астына гына карап узды. Такыр сукмакның әллә ничә төшендә кырмыскаларның нәзек кара чылбыры шуыша. Ул аларга да, суалчаннар чыгарган балчык өемнәренә дә басмаска тырышты.
– Әнә әни карап тора, – диде Мәрзыя.
Сөнгатулла якты абзарның караңгы тәрәзәсендә таныш йөз күреп алды. Зөлхиҗә. Аннары ул юкка чыкты. Зөлхиҗә аларны читкәрәк салынган мунча белән келәт арасындагы койма капкасын ачып каршылады.
– Сөнгатулла, – диде Зөлхиҗә. Әйтерсең лә Сөнгатулланы фәкать таныган, аның үз алдында икәненә генә ышанган.
– Нихәл суң? – дип эндәште Сөнгатулла һәм капка баганасына тотынды.
Мәрзыя тоткарланмады, узышлый:
– Исәнме, әни, – дип, эчкәре узды.
– Кайтып та җиттегезме? – диде Зөлхиҗә һәм Сөнгатулла тотынган баганага кулын куйда да Мәрзыяга: – Самавыр куя тор, кызым, – диде.
– Ярар, әни.
Мәрзыя, келәт почмагыннан борылганда, аларга әйләнеп карады.
– Ярый, – диде Сөнгатулла. Ул ишегалдын тутырган көек һәм нарат чәеренең күпмедер вакыт җилләр дә тарата, яңгыр да юа алмаслык исен тойды. Янгын эзе байтак торыр. Янган капка баганаларының җирдәге көйгән төпләре берәр казу эшендә килеп чыгыпмы, туфрактан эрегән кашык, чынаяк китеге табылыпмы, үзен искә төшерер. Җир кеше эзен тиз тигезләсә дә, хәсрәтен озак саклый.
Зөлхиҗә туры ябып, ияк астыннан бәйләгән яулыгының почмагын күзләренә тидереп алды. Сөнгатулла аның ирене калтыравын, кычкырып елап җибәрүдән тыелуын күреп торды. Белә Сөнгатулла, сизә: Зөлхиҗәнең нечкә күңеле нишләгәнен, җанының канаты каерылган кош булып хәлсезләнүен, тәненең утка салган каен тузы булып куырылуын тоя. Шулай да Сөнгатулланың кайтуына шатланадыр, йорт-җирнең соңгы казыгына кадәр януына үзен гаепле саныйдыр. Гомернең узулары инде ап-ачык икәненә төшенә микән соң? Озакламый тиңсез узачак гомерен күз алдына китерәме икән? Әнә аның күзләрендә мөлдерәп яшь бөртекләре җемелдәде. Ник елый икән ул? Ник кенә булмасын, аның сәбәпчесе ул – Сөнгатулла. Зөлхиҗәнең моңарчы елауларына да һәм моннан соңгы елауларына да фәкать Сөнгатулла гына сәбәпче, Сөнгатулла гына гаепле.
– Карчык, – диде ул. Көченнән килсә, бу сүзен кояш җылыларына, ай нурларына, су тәмнәренә, җилләр йомшаклыгына кушып әйтер иде. Сулышын тыйды, аңа төбәлебрәк карады.
Зөлхиҗә тирән итеп тын алды, яулыгын аркасына җайлап япты. Зөлхиҗә шулай итеп үзен алда көткән авырлыкларга әзер торуын белдерде кебек. Шул ук вакытта бу – Зөлхиҗәнең ире Сөнгатулла күкрәгенә башын куеп, сүзсез калуы белән дә бер. Тик болай эшләргә ул көндезләрен бик ятсына иде.
Зөлхиҗә аны көтеп, күрешер вакытны төннәр буена күз алдына китереп чыккандыр, әйтер сүзләрен уйлагандыр. Сөнгатулла үзе дә күрешкәндә нишлисен больницадагы озын төннәрдә күз алдына китереп, әйтәсе сүзләрен эзләп ятты. Ләкин Зөлхиҗә көткән сүзләрнең берсен дә әйтмәде. Эштән өйгә Сөнгатулладан алданрак кайтып өлгергән һәм аны көтеп алган кебек итәргә тырышып:
– Кая, су салып торам, юын, – диде.
Ишегалдына үттеләр. Сөнгатулла үзеннән-үзе кул югычын күзләде. Шунда, ияләшкән урында икән. Әмма каккан баганасы да, югыч та яңа.
– Өшәнгәнсеңдер, – диде Зөлхиҗә, Сөнгатулла юынып бетергәч, аңа иңбашына салган ак сөлгене сузды. Сөнгатулла эштән кайткан һәм, әлбәттә, аек кайткан көннәрне ул: «Арыгансыңдыр», – дия иде.
Аның хәленә кереп, Сөнгатулла да һәрвакыттагыча диярлек, тик бу юлы үзенең алдавына үзе оялып:
– Карын ачты, – диде.
Мәрзыя ак күмәч, хәлвә, ысланган балык, төрле конфетлар, өрек, йөзем җимешләре, кыяр, помидор кебек кала күчтәнәчләрен таратып салган өстәл тирәли утырырга өлгермәделәр, капка төбенә машина туктаганы ишетелде. Сөнгатулла, түрдәге өч тәрәзәнең уртадагысына эленгән чәчәкле пәрдәне һәм челтәрне кайтарып, урамга карады. Муса кайткан. Атасын күреп, ул кулын болгады:
– Нихәл, әти?!
Ишеккә тотынган килеш, бер аягын машина баскычына куйган шофёр егет Габдразак та:
– Исәнме, Сөнгатулла абый! – дип эндәште һәм ике тапкыр машинасын кычкыртып алды.
Сөнгатулла тәрәзәне ачып җибәрде, җиңнәрен сызганган, йөзләре кояшта янган таза егетләргә көр күренергә тырышып:
– Нихәл анда? – диде. Ягъни колхозда, эштә, мастерскойда диюе инде. Гомумән, авылда. Шул ук вакытта шәхси тормышыгызда да диюе.
– Синсез – дөнья сансыз, Сөнгатулла абый.
Сөнгатулла, каршы йорт капкасыннан тол хатын Канәфия чыкканны күреп, тәрәзәне ябарга теләде.
– Өйгә керегез, нишләп анда гына торасыз? – диде ул, тәрәзә капкачына үрелеп.
– Юк, мин китәм, – диде Габдразак һәм, утыргычына утырып, машинасын кабызды.
Канәфия, итәген учы белән сыпыргалап:
– Кайттыңмыни, күрше? – диде.
– Исәнме! – диде Сөнгатулла, аңа карамыйча гына. Канәфиягә бу хәлендә күренәсе килми иде. Хәер, инде барыбер. Инде күптән барыбер. Ә кайчандыр… Хәзер ул күптәнге «кайчандыр»ның Зөлхиҗә белән бер кычкырышкач, ике көпшәле ау мылтыгы тотып йөргәне, куркытыр өчен аткан булып, шартлап ярылган көпшә кыйпылчыгының бармагын чәрдәкләгәне, шуны бәйләтер өчен Канәфия янына кереп, ачудан, хатыныннан үч алырга теләүдән, шунда куна ук калган кадәргесе генә күз алдына килде. Калганнары «үпкән-кочкан – җилгә очкан».
– Габдразак, син теге тирәгә түгелме? – диде Канәфия, шофёр ягына чыгып. Ләкин күзе Сөнгатуллада. Ә ул тәрәзәне япмады. Кыенсынды.
«Теге тирә» дип, Сөнгатуллалар очында авыл Советы, колхоз идарәсе, кибет яны йөртелә. Ә алар урамын «Тегермән очы» диләр.
– Юк, мин җәйләүгә, – диде Габдразак һәм, кузгалып киткәч, шапылдатып ишеген япты. (Алар авылында барлык шофёр халкы үз ягындагы ишекне кузгалгач кына яба.)
Канәфия аның артыннан:
– Ярый, алайсаң, – дип калды. – Савыгып булдымы соң, Сөнгатулла?
– Савыгуын савыктым бугай. Ә калганын булдырып булмас инде, пжалый.
– Ярый, алайсаң, – диде Канәфия һәм кул сырты белән итәген сыйпап китеп барды.
Кайчандыр (тагын кайчандыр) Сөнгатулла аның йөри белеп йөрүен карап калырга ярата иде. Бу юлы… Китте-барды. Кайчандыр (инде бөтен нәрсә кайчандыр кебек!) Канәфия аңа:
И алмалар, алмалар,
Бакчаларында ишек.
Кичә булган җаныеңның
Фамилиясе ничек?
Фамилиясен белмәдем,
Исеме Сөнгатулла.
Гомерлеккә булмаганда
Файда юк сынатуда, –
дип җырлаган иде. Китте-барды. Үзе китте, җыры калды. Хәзер тәрәзәне ябасы инде. Хәзер инде дөньяны ике катлы тәрәзә аша гына карыйсы: берсе – пыяла, икенчесе – хәтер тәрәзәсе.
Юган кулларын сөртә-сөртә, Муса керде. Һәм эре-эре атлап килде дә атасын кочаклады. Гадәтенчә, күтәрмәкче дә иде, ахрысы. Ләкин тимер кыршау кебек кыскан куллары кинәт бушап калды. Әх, бала! Атасының җиңеллеген орынуга ук тойды, атасының хәле бүтәнчә икәнен аңлады. Муса авыр учларын аның иңенә салды, ике тапкыр сугып куйды. Атасын үзе белән тигезләргә теләде инде, тигезләргә! Әле кайчан гына ул үзе атасының шушылай иң кагуына, хуплау яки юату сүзенә мохтаҗ иде бит. Инде үзе атасын юатырлык ир булган. Ә Сөнгатулла? Эштән чыккан, инде йөгән дә кигезмәслек, фәкать ыңгырчак эзенә суккалап: «Әх, малкай!» – дип, юмалыйсыны китергән карт алаша белән бер инде, бер.
– Яхшы, әти! – диде Муса аңа.
Сөнгатулла, өйне күздән кичереп һәм хатыны белән кызы аның ни әйтәсен бер-берсенә карашып көтүен искәреп:
– Күргәнсең күрмешне, – диде. – Мондый йорт салуы…
– Тазалык булсын, әти.
– Яхшы, улым, яхшы.
Мәрзыя җырлап торган электр самавырын токтан өзеп, эскәтер җәелгән өстәлгә китереп утыртты.
– Чәй кайнады, – диде ул.
– Утырышыгыз, – диде Зөлхиҗә.
– Мәйсәрә килен кайда соң? – дип сорады Сөнгатулла.
– Җәйләүдә, – диде Муса.
– Ә Тукай?
(Бусы Мусаның улы, аның оныгы. Күршедә бер балага Дар- таньян дип кушкач, Муса кычкырып көлгән иде. Аннары йодрыклап өстәлгә төйде дә, хатыны Мәйсәрәнең кабарынкы корсагына яшерен күз төшереп: «Үзебезнекен алып кайтсак, бер исем кушып күрсәтмәсәмме!..» – дигән иде. Тукай менә шуннан.)
– Су коенадыр.
– Йә, – диде Зөлхиҗә, – утырыйк инде.
Сөнгатулла өстәлгә таба атлады. Һәм югалып калды. Кая утырырга? Күнеккән урыны өстәл башында, ян тәрәзә буенда иде. Үткән-барганны карап калырга яхшы. Хәзер өстәл өйгә буйлый тора. Түргә утырса, тәрәзәгә аркан килеп чыга. Ишек ягыннан – тәрәзә ерак. Ә яннан… Ян ян инде ул…
Ә Муса түргә утырды.
Сөнгатулла: «Ала-а-ай… – дип уйлады. – Малай хуҗага әйләнгән икән».
– Кайткан шатлыкка… әллә нитәбезме соң? – диде Муса һәм уң кул яктагы сервантның аскы капкачын ачып түбән иелде. – Ә, әти? – Җавап көтеп, ул шуннан елмаеп күз кысты.
– Муса абый… – диде Мәрзыя.
Муса Мәрзыяга күтәрелеп карады һәм, нидер аңлап, урындыгыннан купты.
– Үз урыныңа утыр әле, әти. Шулай, Мәрзыя, бу бөркүдә нит- кән эчү ди. Әйеме, әти? – диде ул. Әмма Сөнгатулла аның тел төбен аңлады: шулай итеп, «сиңа ярамый» дип әйтүе инде. – Беләсең, әти: миңа бу нәрсә әллә бар, әллә юк… Утыр, әти, утыр.
Кабатлап әйтте. Үз ялгышын ашыгып төзәтүеме бу? Әллә атасына юл куюын белдерүеме? Өстәлнең үз ягындагы урындыкларны читкәрәк этәреп чыкты. Аны шундук аңлаган Зөлхиҗә икенче яктагыларын кузгатты.
– Тот, әти! Өстәлне борабыз! –диде Муса һәм өстәл башын астан тотып көлеп җибәрде. – Ату мин ниткәнмен… хуҗа булып беткәнмен монда.
Өстәлне борып, гомердән килгән гадәтенчә утырса да, Сөнгатулланың күңеле тынычланып бетмәде. Дөнья үз эзенә кайтты кебек. Менә ич, бар да әүвәлгечә: ул өстәлнең түр башында, тиешле урынында. Табын мул, ул яңадан өйдә, хатыны, балалары янәшәсендә. Самавыр гөжли. Сүз күп, әллә ни яңалыгы, кызыгы булмаса да, гадәтилеге белән тансык.
– Печән хәстәрләргә вакытыгыз булмагандыр инде? – дип сорады Сөнгатулла. Шулай икәнен белсә дә сорады. Бу аның Мусага «Печәнсез калмабыз бит?» дип искәртеп куюы.
– Колхоз бүләр әле. Мәйсәрә белән миңа шактый тия ул.
