скачать книгу бесплатно
– Әгүзе билләһи минәшәйтан ирраҗим…
– Йа Аллаһы иллалаһы…
– Өй суынды, – диде Сафиулла, кузгалып. – Син, килен, мичкә ягып җибәр… Кызым, син яңа оекбаш китер, ә син, такырбаш, читек китер, – диде ул һәм, шуларны кигән арада, самавыр куеп йөргән яшь хатынын астан гына күзәтә-күзәтә: – Чәйгә Казан ризыкларын да куегыз, – диде. – Чәйдән соң Габдуллаҗанны җизнәләренә илтәсе булыр. Бераз күчтәнәч җыеп төйнәрсез… Син бар, кызым, Газизә апаңнарга хәбәр итеп куй…
– Кайсысына, әнинең абыйсы Галиәсгар абыйдагы Бибигазизәгәме? Әллә хезмәтче Габдрахман абыйның хатыны Газизәгәме? Ә?
– Минем әни ниме дип монда килсен икән, аңгыра? Габдуллаҗанны шуларга үзебез илтеп бирергә булгач, – диде Фатыйма.
– Минем кызым аңгыра икән, үзегезнең чатаныгызны йомышлагыз алайса, – диде Җәмилә.
– Сез нәрсә? – диде Сафиулла, ярсып. – Инде балалар бү- лешәсезмени? Әйткәнне эшлә! – дип кычкырды ул кызына. Һәм тегесе тиз тотып чыгып та китте. – Ә син, Җәмилә, – диде ул, мич аралыгыннан коры утын алып, тамызлыкка чыра телгән яшь хатынына, – чабынырга яңа себерке куй. Рәтләп (тамагын кыра) чабынмаганга айдан артык… Юл газабы – гүр газабы ул.
– Бар, мунчага коедан су китерә тор, – диде Җәмилә киленнәренә. Һәм Сафиуллага: – Аның каравы бер михнәттә, бер рәхәттә, диләр, – диде. Ул, мичкә утын тыгып, бер-бер артлы сызса да, шырпысын кабыза алмый тора иде.
Фатыйма аның кулыннан шырпы кабын тартып алды да, кабызып, чырага элдерде.
– Рәхәткә тәкатең калмагандыр шул, – диде ул төксе генә.
Бу арада Гатаулла ишек төбендәге тәпәнгә агач кисмәктән су салып, он, тоз өстәп туглады да атны эчертергә чыгып китте. Ә Габдулла түрге өйдә, нишләргә белмәстән, тын гына өй җиһазларын күзәтеп тора иде.
Мичкә ягып җибәргәч, түрге өйдә Фатыйма, бер төенчекне чишәргә керешкән Җәмиләгә иелеп:
– Рәхәткә тиенәсең килгәч, Казан юлын таптыйлар аны, – диде һәм төенчекне үзе чишә башлады. – Әйтмәгәние димә, мунчаның беренчесенә үзебез керәбез.
– И-и, исем бик китә инде, – диде Җәмилә, тыенкы гына көлеп һәм, күлмәген төзәткән булып, билен сыпырып-сыпырып куйды. – Икенчесе… күпкә кайнаррак аның, пәрәми!
– Кайберәүләргә кеше калдыгы да тансык шул, – диде аңа Фатыйма, зәһәр пышылдап.
– Ай-һай! Кайберәүләрне калдырасы итмәсә, Сафиулла яңаларын башларые микән дип торадырыем әле мин!
Эчтән ярсый башлап, Фатыйма төенчектән урындыкка исле сабыннар алып тезде.
– Аң бул, – диде ул. – Бу «Гөлҗиһан» сабыннарын үз кулларым белән сезгә дип җыймаган! Гөбердәтеп, үзебез юынабыз, Аллаһы теләсә!
– Сафиулла бая гына бер дә алай юыну кайгысында булмады шикелле. Безнең икебезгә ике себерке дә хәйран таман! Биргәненә шөкер, бүген бер-беребезне әлсерәшеп бетенгәнче чабындырасыбыз бар әле дип көтеп алганнарым рас килмәгәе!
Ике өй арасындагы ишектән, кулында сөлге ишә-ишә, Сафиулла килеп кергәнен күргәч, алар басынкыланып калдылар һәм икесе берьюлы төенчеккә иелделәр.
– Ни бүләсез? – дип сорады Сафиулла.
Шундук йомшап, Фатыйма, үз төенчеген чишеп, түрдәге сәкегә берсе кызыл, икенчесе яшел юрган таратып салды.
– Менә, карт, – диде ул. – Җәмиләгә юрганнарны күрсәтмәкчием әле.
– Күрсәт соң.
– Алган чакта монау сатинына пар булмады ич, хәерсез. Ничек дисең, Сафиулла, безгә монау кызыл атласы гына да ярап тормасмы?
– Анысын мин белмим инде аның, үзегез карагыз тагын. Минем үземә чиратлаштырып та ярый, – дип, Сафиулла, ишкән сөлгесен тарата-тарата, артка чигенде. – Кайчан кайный инде бу самавыр?
– Ә менә мин… Ә менә мин… – диде Фатыйма Җәмиләгә, тотлыга-тотлыга. – Мунча себеркесе генә чиратлап була ул. Безгә атласы да ярап торыр, – дип, юрганны күтәреп, такта белән бүленгән бүлмәгә кереп китте.
– Әй, сезгә әйтәм! – дип кычкырды Сафиулла. – Суынышыгыз. Самавырыгыз кайнап чыкты монда!
Хатыннар кече өйгә чыгып киттеләр.
Габдулла бу вакытта, сәкедән аягын салындырып, тәрәзә янында утыра иде. Үзе генә калгач, ул сабыннар төреп кайтылган бер гәҗит битен алып караштыргаларга кереште. Аның каршысына ничектер чатанлабрак атлап йөрүче теге малай килеп басты.
Габдулла аңардан:
– Син кем атлы? – дип сорады.
– Габдерәүф.
– Ә мин – Габдуллаҗан.
– Беләм инде. Сине күп сөйләделәр монда.
– Минем хактагы сүз гел шулай инде ул: эт шикелле, бер алга чыга, бер артка төшә, – дип көлде Габдулла. – Син бу апаларның кайсысыныкы соң? Олысыныкы бугай, име?
– Әй! – диде Габдерәүф, кул селтәп. – Шул – өлкәненеке булам.
– Атаңның да Казанда чакта сүз арасында: «Мин өлкән кеше инде», – дип куйгалаганы бар. «Өлкән» ни нәрсәне белдерә ул?
– И-и, шуны да белмәскә! «Олуг» дигән сүз!
– Алай икә-ән, – дип сузды Габдулла.
– Ә миңа икесе дә – ике тиен бер акча, – диде Габдерәүф, өзелгән сүзгә кире кайтып. – Икесен дә «әни» дип йөртәм.
– Синең әниләрең әзрәк икән әле! – дип елмайды Габдулла. – Ә минекеләрне бергә санасаң, өчкә тула. Үземнеке Бибимәмдүдә булган. Аннары соң Кырлайдагысы Зөһрә әнкәм. Аннан соң Казандагысы – Газизә анам.
– Бер атаңа өчәүме?
– Аталарым да шултиклем! Үземнеке – Мөхәммәтгариф, Кырлайдагысы – Сәгъди, Казандагысы – Мөхәммәтвәли.
– Бай икән син! – диде Габдерәүф, тел шартлатып.
– Ие шул, – диде Габдулла һәм, уйчанланып, тәрәзәгә борылды да: – Бие, бие, Гайнулла, биегән кеше бай була, – дип көйләп куйды. – Бии торгач, хәзер монда килеп җиттем инде. Син минем Галиәсгар җизниләрне белмисеңме?
– Нигә белмим ди? Минем әни шуның кызы ич инде. Әти кияүләре була… Алар б-ә-ә-әк байлар. Кыргызлардыр, урыслардыр – барчасы белән эш йөртә. Бә-әк шәп урынга төшәсеңне бел.
– Кайда да бер, – диде Габдулла уйчан гына һәм гәҗитне төргәкләр өстенә ыргытты. – Мин Кырлайны сагындым инде, мәдрәсәне. Фәтхерахман мөгаллимне…
– Мәдрәсәләр бездә дә күп ул, Габдулла малай. Дүртәү! Мин «Рәкыйбия»гә йөреп сабак алам.
– Бергә йөрмәбезме әле.
– Юк, сине бүтәнгә бирәләр. «Мотыйгия»гә. Шулай колагыма чалынганые. Минем бабай, ә синең җизнәң Галиәсгар бай Мотыйгулла хәзрәт белән әшнәлек йөртә.
Шунда аларның сүзен алгы өйдән Сафиулланың:
– Әй, малайлар! Табынга чыгыгыз! – дигәне бүлдерде. – Аннары хәерле сәгатьтә кузгаласы булыр.
– Ярар, бергә-бергә уйнаган чаклар булыр әле, – диде Габдерәүф.
– Мин уеннарга бик катнашмыйм, – диде Габдулла.
– Ник алай? – дип сорады Габдерәүф, гаҗәпсенеп.
– Килешми, дия торганнарые. Мулла баласы диптер инде.
Эшләрен бетереп, өйгә Гатаулла белән аның хатыны да керделәр. Сафиулланың кызы да кайтып җитте.
– Газизә апай бәбәй имезә, йоклатам да килеп җитәм, дип әйтте, – диде ул, кемгә дә атамастан.
Табын хәстәрләнгән иде инде. Бит-кул юып, сәкегә утырыштылар, бисмилла әйтеп, тын гына ашарга, чәй эчәргә керештеләр.
– Алай бик иркенлисе түгел, – диде Сафиулла. – Ахшамга хәтле оланны илтеп тапшырган яхшы.
– Бәлкем, шәкерт егетнең юлдан соң кунып китәсе киләдер? – диде яшь килен. – Мунчаны да тансыклагандыр.
– Синнән сорамаганнар! – дип бүлдерде аны Фатыйма. – Әниләргә атап алган Казан күчтәнәчләрем бар. Бүген үк тапшырганда саваплы булыр.
– Әле кайтып җитмәгәннәр, инде әниләр дип торган булалар, – диде Җәмилә, һичкемгә карамастан. – Минем әниләргә бармаганга бишбылтыр инде.
– Үзем генә тапшырганда да җарап торыр, – диде Сафиулла кырыс кына.
– Үземә хәләл доганы кешегә калдырасым юк әле, – диде Фатыйма, катгый итеп. – Атап алганны тапшыруның үз йоласы аның. Анысы, шөкер, үз дәүләтләре дә җитәрлек, тик көтмәс төштән иңгән күчтәнәчне беркемнең язык иткәнен күргәнем юк әле моңарчы. Бер генә кадак кактөшкә бал, төшлесеннән дә, төшсезеннән дә тагын берәр кадак бәлеш җимеше илтүдән генә бөлмәбез. Шул кактөш өстенә эресеннән, вагыннан чәчәкле кәнфиттән дә бер кадак тирәсе өлеш чыгарганда да ярап торыр. Узган юлы барганымда әни ит-аш арасында күңеленең болганып-фәлән итеп куйгалаганына зарланып торганые, ике-өч данә генә лимоннан да өлеш чыгармасаң килешеп бетмәс…
Җәмилә, түземсезләнеп:
– И-и-и!.. – дип куйды.
Сафиулла тамагын кырып алды: әллә Фатыймага, әллә Җәмиләгә риза түгел иде, ахрысы.
– Моның белән генә бетмәде әле, – дип дәвам итте Фатыйма, өреп чәй эчә-эчә. – Аш артыннан тәмле суга дип, киптерелгән чиям дә бар, аннан да чирек кадагын тәгаенләп куйган идем, бер адарынганны кире уйлауның гөнаһысы бар аның. Шуннан ары шулай ук чирек кадак кадәрле генә кагын да бүлгән идем, биргән нәрсәләрем ишле күренсенгә анысын да куйсаң таман булыр. Тагын…
– Җитеп торыр, – диде Сафиулла. – Монда әллә әндри казнасы бар дип белдеңме?
– Минем дә күңелемә шулай тоелган иде анысы, карт. Бәлкем, как-төш өстенә дигән чәчәкле кәнфитне ярты кадакка калдырып, аның урынына сумсага, катламага дигән майдан берәр кадак өстәмәскәме дип тора идем. Безнең дә төшеп калганнардан түгел икәнне белеп торсыннар дигәнне белгертеп, янына өч әфлисун да куйганда ярап торыр иде…
– Ишле, имеш! Әллә монда без бик ишсезме? – диде Сафиулла, табындагыларга ымлап.
– Анысы үз нәфесең ние инде.
– Ние, ние? Телеңне тыкма әле монда, җәме?!
Килен:
– Ул тиклем нәрсә Җаек кибетләрендә дә бихисап ич, әни. Ка- зан каласыннан шайлы… – дип башлаган иде, Фатыйма аны:
– Син тик кенә тор. Өйрәтеп торучың булмагач, эш җаен беләсеңме соң син? Менә карап карарбыз әле, мунчаны узган юлыңдагы ише ис-фәләнле итеп якмадың микән…
– Әни, ул юлысында мин әниләргә барып калгач, син үзең томалаганыең ич аны… – диде яшь килен, үпкәле тавыш белән.
Каршы сүз әйтере калмаганга күрә, Фатыйма:
– Карале, карт, аннан ары болар, Казан хәтле Казаннан кайтып, буш кул белән килеп кергәннәр димәсеннәр өчен, теге өч ак сәрпинкә яулык янындагы зәңгәрсу сатин яулыкка төреп, бер-икене генә булса да «Гөлҗиһан» сабыны да куймасак, әллә ничегрәк чыкмас микән ул? – диде. Үзе Җәмиләгә каш астыннан гына карап куйды.
Габдулла, бу сөйләшүләрдән кызык табып, әллә кайчан көләсе килсә дә, үзен тыеп тора иде. Инде чыдамады, бөтен өйне тутырып көлеп җибәрде.
– Җыеныгыз! – дип боерды Сафиулла һәм, сүзне бетерергә кирәк табып, алгы өйгә узды да, буфетның аскы өлешенә иелгәч, әллә кайдан чүлли аракысы чыгарып, куен кесәсенә яшерде, капшап, беленмәслеген чамалап торды.
Фатыйма исә, үзалдына сөйләнгәндәй кыланса да, көндәше Җәмилә белән яшь киленне котыртасы килеп:
– Аллаһы Тәгалә боерса, Казаннан үземә алган кырык итәккә җитәрлек илле иңле унике аршын кәшемир күлмәк тектергәч, киеп барып, әнинең сөенчесен алып кайтасыларым да бар әле минем! – дип җыена башлады.
Җете кызарып, кояш баюга авышкан, баш очында ай да калыккан иде инде. Әле караңгы төшмәгән, эңгер-меңгер генә. Карга тавышы ишетелде, кайдадыр эт өреп алды, күгәрченнәр очып узды.
Шыгырдап ачылган ишектән Габдулла килеп чыкты. Ул беркавым ишегалдындагы чаналарга, келәт диварына һәм баскычына куелган ат сбруйларына карап торды. Һәм, кая барырга белмәстән, кое янына килеп басты, аннан, капкачын ачып, түбән текәлде. Кое төбеннән аңа ай карап тора иде. Аймы соң? Нәрсә? Үз әнисе Бибимәмдүдә йөземе? Әллә икенчесе – Газизәме? Ә бәлки, өченчесе – Зөһрә әнкәседер бу? Әнә шулай үз хәтерен барлап торганда, кое төбендәге ай чагылышы Сафиулланың өлкән хатыны Фатыйма булды да куйды: тирләп-пешеп чәй эчә, үзе туктаусыз нидер сөйли дә сөйли. Габдулла артка чигенде дә кое капкачын шапылдатып ябып куйды. Ул, ни капка ягына юнәлергә, ни өйдән чыгучыларны көтәргә белмичә, мунча почмагына елышты да, нигә икәнен үзе дә сизмәстән, әкертен-әкертен генә һәм тын гына, сабыр гына еларга кереште.
Болдырдан Сафиулла килеп чыкты. Бер әрҗә тоткан. Ул кече капканы барып ачты, капка төбен һәм урамны карашы белән барлады да ишегалдына борылды, һәм ул Габдулланы күреп, аның ни хәлдә икәнлеген ачык тоеп алды.
Ул арада ишектән кулына төенчеген тоткан Фатыйма да күренде.
– Әйдә, – диде ул, Сафиулла турысына җиткәч.
– Хәзер. Син бар, атлый тор.
– Бу малай кайда соң? – дип сорады Фатыйма, Габдулланы эзләп, як-якка каранды.
– Монда гына ул.
– Тышка чыгамыни? – дип, Фатыйма ипләп атлап китте.
– Нишләп торасың монда? – дип сорады Сафиулла, малай янына килеп.
– Болай гына, – диде Габдулла, сулкылдавын тыя алмыйча.
– Әллә елыйсың инде шунда? И юеш борын, юеш борын! Ни булды сиңа?
– Берни булмады ла…
– Әйдә, алайса, кузгалыйк.
– Әйдә, – диде Габдулла һәм кинәт Сафиуллага сыенды.
