скачать книгу бесплатно
– Они никуда не уйдут. Говорят, кругом тайга, горы. Вот увидишь, вскоре с ясаком придут в острог.
Ха?аактар д?пс?ннэри урусхаллаабыттарын, кыс хаар ортото дьиэлэрин уоттаабыттарын, онно о?олор, дьахталлар умайан ?лб?ттэрин туhунан ынырык сурах сир-сир аайы долгун курдук тар?анна.
Сотору урут дьа?аах т?л??б?т?х а?а уустарын баhылыктара остуруокка кэлитэлээтилэр. Бэл, урусхалламмыт аймахтан Д?пс?нтэн тойонноро ?сп?х кэлэн дьаhаах т?л??н, бас бэринэрин биллэрдэ. Дыгын уолаттара ?лк?р?й, Чаллаайы киис кэhиилээх кэллилэр. Бахсыттан Т?h?лгэ, Н??р?ктээйиттэн Чыппа Кэрэмэй, ыраах Иэгэдэй ууhуттан Модьукаан уола Тиhикээн кэлэн бардылар.
Онон Бекетов эппитин курдук буолла, о?уруотаа?ар кымньыы ордук эбит дэ?эллэр ха?аактар.
* * *
Муус устар – ичигэс ый. Аламай к?н ??hэ тэгилийэн тахсан, к??х урсунтан ча?ылыйа тыгар. К?нтэн к?н ??ннэ?ин аайы салгын сылыйан, хаар суоллан, чарааhаан, ый б?т??тэ сир хараарар. Онно-манна сыккыс уута с??рэн дьирибиниир, холдьугуруур. Са?а кэлбит тылбыйар кынаттаах элбиир.
Саас барахсан кэлэрин ордук дьада?ы ыал кэтэhэр. Ас быстан, тиит субатын кыhыйан ?ссэммит дьо??о ынах т?р??рэ – ?л?скэн ??р??. Тордуохтаах иккис ынахтара т?р??н ??ртэ. ?h?с ынахтара Ма?аачай синньии илик. К??ххэ ?ктэнэн баран т?р??рэ буолуо. Онон мантан инньэ ?р?? ас баар.
Саттаар куртуйахха туhахтаан хаhы да ылла. ?р??б? былдьырыыкка, бараахха, куска тиргэлиир. Тордуох туутун угаары ырбыы тахсарын кэтэhэр.
Ханна эрэ сэрии, ?л?рс??, сор-му? буоларын алааска б?гэн олорор киhи билбэт, ?h?-таамах курдук сура?ын эрэ истэр. Саттаар к?h?н а?атыныын Мымах баайга б?тэй туппуттара. Ол т?л?б?р?гэр диэн, сап-саhархай буолуор диэри ыыhаммыт чараас сарыыны биэрбитэ. Онон мааныга кэтэр сайы??ы сону тиктэрбитэ. Урукку сонугар холоотоххо, сымна?аhа, чарааhа, ?ч?гэйэ с?рдээх. ?ч?гэйдик ыыhаммыт сарыы сытыйан баран тартаччы хаппат. Ардахха сытыйда?ына, кыратык сара?ытан баран, имитэн кэбисти? да бэйэтэ бэйэтинэн буола т?hэр.
К?h?н хаар т?сп?т?н кэннэ, Саттаар, ??тээ??э олорон бултаан, ?с кииhи, уонча тии?и ?л?рб?тэ. Икки киис тириитин Мымах баай ылбыта. Онтуката туох да т?л?б?рэ суох нууччаларга т?hээн быhыытынан барар т??лээх ?h?. Ол оннугар Мымах саас быстарыыга тыhа?ас т?б?т?н биэрбитэ.
Саттаар б?г?н эмиэ куртуйахха ииппит туhа?ар барда. Сорох туhа?ын атын сиргэ к?h?р?н иитэр санаалаах. Урут чугас алаас тумулугар ииппитэ да, онтон к?h?р??h?. Ити тумулга куртуйах т?спэт эбит. Куруук мэлитэр.
Туора-маары ааннаан ииппит то?ууларыгар кэлэн, туhах баайыллыбыт синньигэс туорай мастары ылаттаан, холбуу тутан с?гэн, алаас ар?аа ?тт?нээ?и и?нэри ырааhыйа?а а?алла. Бэ?эhээ куртуйахтар бу ырааhыйаттан к?пп?ттэрэ.
Синньигэс ??л титириктэри бысталаан, т?б?л?р?н уhуктаан бэлэмнээтэ. Кыратык бааhырдан баран б?к баттаан, арахсыбат гына тоhутан, уhуктарын сиргэ батарыта анньан, ааннаан, то?уу о?ордо. Аанын ?рд?нэн туhахтаах туорай маhы уурда. Халбыйа сылдьар кыл туhа?ын, б?к тутуллубут икки отунан туттаран, т?г?р?тэ тэниттэ. Тутар оттору аан туорай мастарыгар кыбытан и?иннэрэр. То?уу быыстарын тала?ынан э?ин б??лээтэ. Туора-маары ааннаах биэс то?ууну о?ордо. С??рбэччэ туhахтаах да, барытын биир сиргэ ииппэт. Элбэх сиргэ тэнитэн ииппит ордук. Кэм эрэмньилээх буолар.
Онно-манна иитэлээбит туhахтарын кэрийэн, б?г?н биир хара куртуйа?ы ылла. Байанай биэрбитин мыыммат ба?айыта. Сарсын, ба?ар, ?лг?мн?к бултуйуо. Туhах иитиллибит сиригэр куртуйах с??лэ т?бэстэ?инэ, аахтара кэриэтэ ылааччы.
Тиhэх туhахтарын к?р?н баран, суолга киирэн дьиэтин диэки хаамар. Б?л?х-б?л?х ч?м?хт?h? ??мм?т уhун уктаах ньургуhуннар биллэр-биллибэт сиккиэргэ эйэ?нэhэ хамсыыллар. Сааскы ньургуhун хойуутук ??мм?т буолла?ына, ?? сайын кэлэр диэччилэр.
Тыа са?атынан баран иhэн, утары Ну?нуур кыыс иhэрин к?р?н с?рэ?э м???л гынна. Сирэйэ итийбитин биллэ. Кыыс со?отох. Чугаhаан кэллэ. Ыыhаммыт ара?ас сарыы сутуруолаах, хара саары этэрбэстээх, уhун та?алайдаах
.
– Хайа, куртуйах ?л?рб?кк?н дуу? Хара куртуйах, – о?олуу чэбдик сирэйдээх кыыс ордук тупсубут, т?л?h?йб?т. Бэйэтин кэрэ сэбэрэтинэн уолаттары симитиннэрэрин билэр кыыс чобуотук туттар.
– Мэ, эйиэхэ биэрэбин, – туох диэ?ин билбэккэ симиттибит уол ?й?гэр к??рэйбит санаатын этэр.
– Кырдьык, миэхэ биэрэ?ин дуо? – кыыс ылыах курдук илиитин уунар.
– Кырдьык.
– Суох, ылбаппын. Дьиэ?эр кураанах тиийиэ? дуо. Дьону? кэтэhэн олороллоро буолуо. Хата, миэхэ ньургуhунна бэлэхтээ, – кыыс мичийэ ымайар.
– Кырдьык, дуо? – Саттаар дьээбэрэн этэр дуу дии санаата.
– Кырдьык этэбин.
– Мин эйиэхэ ?ч?гэйин талан биэриэм.
– Суох, талыма. Ньургуhун барыта ?ч?гэй.
Уол суол кытыытыгар ??мм?т б?л?х ньургуhуну туура тардан ылан кыыска туттарар.
– О?олор мустан оонньоотохторуна кэлээр. Кэтэhиэм.
Кыыс ньургуhуну сытыр?алаан к?р?р.
– Хаhан муста?ыт?
– Сотору тэрийиэхпит. Мин Мындай уолга этиэм. Иhиттэххинэ кэлээр. С?п дуо?
– С?п. Кэлиэм.
Саттаар са?а тиктэрбит сарыы сонун санаан аhарда. Дьиэтин диэки хааман иhэн эргиллэн к?рб?тэ – кыыс, тыа тумсун эргийэн иhэн, эмиэ кини диэки хайыста. Уол туох эрэ ??р?? долгунугар к?т???ллэн, чэпчээбит курдук буолбут. К?н ча?ылыгар сырдаабыт к??х халлаан, киэ? алаас, намылыйбыт хаты?нар, эйэ?нэhэр ньургуhуннар эмиэ ??рс?б?т курдуктар. «?ч?гэй да?аны!» диэн са?а аллайыан ба?арда.
* * *
Улуу ?р?с к?м??л мууhун ?лт? к??рэлээн, хоту диэки тохтоло суох уhуннаран, аhаран, халаан уута намыhах сири ылан кэ?ээн нэлэhийбит. Билигин да?аны ыраах ??скэ быстах муустар усталлара к?ст?р. Сибиэhэй балыгы сиэбэтэхтэрэ ?р буолбут дьон уу т?hэрин кэтэhэллэр.
Петр Бекетов оронугар тиэрэ т?hэн сытта?ына, Л?г?й тойон кэллэ диэн эттилэр. То?о кэллэ?эй? Саха тойотторуттан кини эрэ нууччаларга до?ор-атас буолбута. Атыттар чугаhаабаттар. Аты?ырыыллара биллэр. Атамаан тылбаасчытын Петрушканы ы?ыртарда. Эстэрээппэ дьахтарга «аста бэлэмнээ» диэн соруйда.
Сотору Л?г?й киирэн с?г?р?йэр. Со?отох. Туох да кэhиитэ суох кэлбитин Бекетов дьиибэргии санаата. Туох эрэ буолбут буолла?а дуу?
Ма?най к?нн?р? олох-дьаhах, хайдах олороллорун э?ин туhунан кэпсэттилэр. Сахалар с?р?н соруктарын тута этээччилэрэ суох.
Л?г?й аhыы олорон санаатын этиэн иннинэ, тус бэйэ?эр этэбин диэн, асчыт саха дьахтарын таhаартарда. Тылбаасчыттыын ?h?? буолан хааллылар.
– Тойон, бу дойдуттан барыаххын наада, т?ргэнник, – диэн Л?г?й этиэх буолбутун дьэ эттэ.
– То?о диир тойон, – Петрушка Бекетов тылын сахалыы тылбаастыыр.
– Эйигин ?л?р??р? соруналлар. Ол туhунан сир-буор аннынан чып кистэлэ?инэн кэпсэтии баар диэн сура?ы иhиттим. Ону этээри кэллим, – Л?г?й, ким эрэ истиэ диэбиттии, и?нэх гынан аргыый са?арар.
– Ким тэрийэрий? ?сп?х дуо? – Петрушка эмиэ тойонун тылын тылбаастыыр.
– Ким тэрийэрэ биллибэт. Хааннаах дапсыыр
буолуо диэн куттанабын. Би?иги, сахалар, хаан то?унна?ына, ону иэстэ?эр ?гэстээхпит. Былыр-былыргыттан оннук этэ. Онон эрдэ-сылла дойдулаа, бар. Ол ордук буолуо.
Бекетов, тылбаастатан баран, тугу эрэ нууччалыы са?арталаата.
– Туох диирий? – диэн Л?г?й Петрушкаттан ыйытар.
– Тойон мин кинилэртэн куттаммаппын диир. Государь илиитэ у?ун, биир ха?аагы ?л?рд?хт?р?нэ, с??с туора урду?у ?л?р??хп?т диир. Инньэ диэн дьо??ор этиэ? ???. Биhиги кутта?ас дьон буолбатахпыт диир, – Петрушка тылбаастыы ??рэнэн и?нибэккэ са?арар.
– Этэрин этиэм да, ки?и тылын истибэт дьон. Туох да айдаана суох баран хаалбыта ордук буолуо этэ. Бэйэтин оннугар атын ки?ини хааллардын. С?бэлээн этэбин.
– Ханна да барбаппын диир, – Петрушка Бекетов этэрин истэн баран сахалыы тылбаастыыр. – Кинилэрдээ?эр ынырык ?ст???? к?рб?т ки?ибин диир.
– Мин сэрэттим. Эн и?итти?. Ку?а?ан т??л? т?hээбитим. Туох эрэ буолара буолуо.
Л?г?й эппитин тылбаастатан истэн баран, Бекетов этэр:
– Твой дурной сон мне не помеха. Нам поможет бог. Все равно победим…
Л?г?й барбытын кэннэ, Бекетов т????? харабылы к????рдэргэ дьа?айда. К?н?с остуруок та?ыгар к?рс?н кэпсэтэллэр. Бекетов дьонугар Л?г?й сэрэппитин ту?унан бы?ыта-орута эттэ.
* * *
?р?с мууhа ыраастаммытын кэннэ, Бекетов ха?аактар уонна промысловиктар б?л?хт?р?н хоту ыытта. Кинилэр ол диэки олорор сахалартан, то?устартан дьа?аах хомуйуохтаахтар.
С??р?г? та?нары устар буоланнар т?ргэнник айаннаатылар. Тыал кэннилэриттэн буолла?ына, мачта туора ма?ыгар эриллибит баарыстарын т??эрэн тиирэ тардаллар. Т??ннэри-к?н?стэри тохтоло суох устар буоланнар, сотору Алдан т?рд?н аастылар.
Б?л?? ?р?с т?рд?гэр тиийэн, балыктыы сылдьар нууччалары к?р?н со?уйдулар. Анараа??ылар да со?уйдулар бы?ыылаах. Кытылга сыстан кэпсэтии буолла.
Ааспыт сайын Степан Корытов атамааннаах Мангазея ха?аактарын этэрээтэ Б?л?? т?рд?гэр кэлэн кыстаабыта. Кинилэр Енисей ха?аактарын с?б?лээбэтэх харахтарынан к?рд?лэр. Хара ааныттан ха?ыс кэпсэтии буолла. Мангазея ха?аактара: «Э?иги манна то?о кэллигит, бары?. Бу би?иги дьа?аах хомуйар сирбит», – дэ?эллэр.
Бекетов дьоно онно с?б?лэммэттэр: «Лена с?нньэ барыта би?иэнэ, э?иги Б?л?? с?ннь?н ылы?», – дииллэр. Анараа??ылар буолла?ына а?ара баран, Алдан эмиэ би?иги сирбит диэн турдулар. Кинилэр урут арыйбыттар ???. Степан Корытов иирсээни к??дь?ппэт санааттан: «Би?иэхэ холбо?у?, кытты?ан дьа?аах хомуйуо?у?», – диэбитин Бекетов дьоно с?б?лэспэтилэр.
М?кк??эн баран к?б??лэ?ии, анньыала?ыы буолбутугар, Мангазея ха?аактара элбэх буолан тулуппатылар. Саба т??эн охтортоон, кэлгийэн кэбистилэр. Судноларын былдьаан, сааларын-сэптэрин ылаттаан баран, т?н?ннэрэн, Алдан т?рд?гэр а?аллылар. «Олох утарыла?ыма?, кураанах арыыга хаалларан, хоргутан ?л?р??хп?т!» – диэн суо?ур?аналлар дииллэр. С?р?н куо?урдара – Ленаны би?и арыйбыппыт, э?иги кэлин кэлбиккит диэн.
Енисей ха?аактара хайыахтарай, Алдан т?рд?ттэн остуруокка т?нн?р буоллулар. Мангазея ха?аактара: «Алдан ?р?с уонна Лена аллараа ?тт? – олоччу би?и сирбит, онно кэлэ да сорунума?», – диэн сэрэттилэр.
Ити бы?ылааны истэн баран, Бекетов бэрт т?ргэнник со?уруу барарга бы?аарынна. Енисейск воеводата хайдах эмэ гынан Мангазея ха?аактара ??нэ-тэhиинэ суох барбыттарын тохтотто?уна табыллара буолбут. Уонна Л?г?й тойон сэрэппитэ ?й?ттэн-санаатыттан арахпат. Т?h? да эдэр сааhыттан быhылааннаах сырыыга сылдьыбыт хорсун киhитин иhин, бу дойдуттан дьаадьыйда?ына эрэ нус-хас утуйууhу. Кини сахаларга улахан аньыыны-хараны о?орбутун билэр. Ха?аак сэптээх-сэбиргэллээх ?ст???? кыргыhыы хонуутугар самнарара – чиэс-хай?ал. Оттон о?ону, дьахтары ?л?р?р – саат-суут. Т?h? да?аны улахан сорук, сыал иннигэр буолтун иhин, саныырга ыарахан…
Енисейскэйгэ баран сыл устата хомуйуллубут дьаhаа?ы туттарыа?а, быhыыны-майгыны кэпсиэ?э. Быйыл атыыhыттар а?ыйах бурдугу а?албыттар. Эбии бурдук ыыталларыгар кэпсэтэн к?р???э.
Бекетов бэйэтин оннугар Парфен Ходырев диэн киhини хаалларан баран, т?нн?р коча?а олорсон ?р?h? ?кс?йд?. Парфен – бояр т?р?ттээх бас-к?с киhи. Онон кини атамаан буолара с?п.
Сахалар кэлбэт-барбат буолан, ньим барбыттара хайдах эрэ сэрэхтээх. Мангазея ха?аактара буолла?ына, бэйэ дьоно эрээри, ардай аhыыларын к?рд?рд?лэр. Хаалларбыт дьоно хайдах олороохтууллара буолла?
* * *
Атырдьах ыйын б?т??т?гэр Саттаар ?р??б?л??н отторун кэбиhэн б?тэрдилэр. Быйыл от ??н??тэ ?ч?гэй. Саха ыалын оло?о дьыл хайда?ыттан улахан тутулуктаах. ?? сайы??а дьон ??рэ-к?т? ?л?мнэhэн ?лэлиир. Эhиил хайдах дьыл буолара биллибэт. Саттаар эмиэ отун ?лэтигэр к??скэ ?лэлээн, а?ыйах хонукка а?атын к?м?л?h?ннэрэн, от б???н? оттоото. Быйыл кур оттоох буолсулар. Онон эhиил кураан да буолла?ына, улаханнык о?устарыахтара суо?а.
Кини быйыл санаата к?н? сылдьар. Ну?нууру кытта улам чугасаhан, от ?лэтэ б?ттэ?инэ к?рс?h??х буолбуттара. Кыыс бэйэтэ этэн соhуппута. От ?лэтэ б?пп?т?н кэннэ ?р??б?н? ыытаар диэбитэ.
Дьиэтигэр икки к?н сынньанан баран, инитин кыыска ыытта. Саас к?рс?б?т сирдэригэр сарсын киэhэлик кэллин диэн илдьиттээтэ. ?р??б??? ким да суо?ар кыыска кистээн этээр диэн ?йд?тт?.
Хонон турда. Киэhэ хойукка диэри утуйбата?а. Оо дьэ, б?г?н барар к?нэ. Кыыhы кытта к?рс? барарыттан хайдах эрэ саллар. Урут оонньууга кыбыстыбакка эрэ хорсуннук барара. Оттон билигин анаан-минээн к?рс? барар. Ол атын. Туох диэн кэпсэтэрэ буолла?
Са?а сонун кэтэн дьиэттэн та?ыста. Далаhа?а киирэн к?л?г?н к?р?ннэ. Таарыйа сирэйин суунна. Суолга киирэн тыаны туораан, ?р?йэни ааhан, били саас кыыhы к?рс?б?т алааhыгар киирдэ. К?рс??х буолбут сиригэр соруйан эрдэ кэллэ. Сэрэйбит курдук, кыыс кэлэ илик. К?н билигин да?аны киэhэрэ илик. Тыа са?атыгар олордо.
Арай кыыhа кэлбэтин. Эбэтэр мааны, ?ч?гэй к?т??т ыйытан, тылын биэрэн кэбистин. Дьахтар санаата уларыйымтыа дииллэр. «Миигин бэйэтигэр тэ?ниэ суо?а» диир санаата эмиэ к??рэйдэ. Ынах этэрбэhэ, убаhа тириитэ сутуруота ону санатар. Курус санаа к??рэйиэх чуумпута. Кураанах хонуу…
Тыа тумсунан тииттэр быыстарынан кыыс элэ?нээн иhэрин к?р?н с?рэ?э тэбиэлээтэ. Эмиэ ??р?? долгунугар куустарда.
– Хайа, кэлбити? ?р буолла дуо? – кыыс кэлэн аргыый ыйытар.
– ?р буола илик. Билигин кэлбитим, – уол туран кэлэр.
Дьо??о к?ст?мээри, тыа?а киирдилэр. С??h? ыллыга баар эбит. Ону батыhан кыра ырааhыйа?а кэллилэр. Ким эрэ кэрдэн баран бырахпыт д?л??э сытар. Ол ?рд?гэр кэккэлэhэ олордулар.
– Туох сонуннааххын? – кыыс, арбы-сарбы со?ус туттан олоро т?hэн баран, ыйытар.
– Оппун оттоон б?тэрдим.
Уол кыыhы кууhан ылыан санаан аhарда. Кыбыстар. Илиитэ барбат.
– Быйыл эрдэ б?пп?кк?н дии.
– Эрдэ, – уол ити ыйытыытын хайдах эрэ хомойо иhиттэ. Олох к??ппэтэх буолла?а дуу? Эйигин к?рс??р? к??скэ ?лэлээтим диэ?ин тардынна.
Чочумча са?ата суох олордулар. Уол кыыhы кытта туох диэн кэпсэтиэ?ин билбэт. Ну?нуур ма?ан сарыы этэрбэhи кэппит. Кылгас сарыы сонноох.
– Эйиэхэ туох сонун баарый? – Саттаар хардары ыйытар.
– Би?иэхэ биир киhи кэлэ сырытта, – кыыс уолу кылап гына к?р?н ылар.
Уол тута са?арбата. Хайыы ?йэ кэлэн ыйытан эрэллэр эбит. Ол иhин уларыйда?а. Сотору, бука, букатыннаахтык арахсаллара буолуо. Онтон то?о эрэ ойо?оhуттан ?ск??р?т?н ыйыппыт курдук туттан ыйытта:
– Ону эн?
– Ону мин… Буолумматым.
– Оттон дьону? туох дииллэрий? – Саттаар сэгэс гына т?стэ.
– Барбыттарын кэннэ а?ам «саакка укту?, кыбыhыннарды?» диир.
– Баай, мааны киhи дуу?
– Мааны уол.
– То?о буолумматы?? – Саттаар ыйытан баран акаарытык тылластым дии санаата.
Кыыс са?арбата. Т?б?т?н санньыппыт. Онтон эмискэ хонос гынаат, абарбыт курдук са?арда:
– Эйигин к??тэбин. Эн бэйэлээ?и!
– Кырдьык дуо? – уол илиитин кыыс илиитин ?рд?гэр уурда.
Ити быhыыта хайдах эрэ олус солуута суох курдук буолла. Итинник тахсан хаалла. Соро?ор киhи са?арбыт са?ата, туттубут быhыыта эмискэ, т?т?л? суох буолааччы.
Кыыс са?арбат. Уол салгын сиэн хараардыбыт, чэрдээх ытыстаах илиитигэр холоотоххо, кыыс ма?ан илиитэ кыра, нарын, сымна?ас. Илиитин таарыйбыта, туох эрэ моhойу ?рэйбитин курдук буолла. Кыбыстар, килбигийэр санаата ханна эрэ симэлийэн, кыыhы кууhан ылан, иэдэhиттэн сыллаата. Онтон тэтэркэй уоhуттан ууруур. Иккиэн уураhа-уураhа са?ата суох олордулар. То?о са?арыахтарай, барыта ?йд?н?р буолбутун кэннэ. Таптал к??стээх кынатыгар уйдаран, ??hэнэн дайа к?т??х курдук буолбут уол бэйэтин ынах этэрбэhин к?р?н эмиэ «сиргэ ?ктэннэ».
– Арай мин к?т??т буолан кэлэммин эйигин ыйытыым… Оччо?о эн дьону? с?б?лээн кыыстарын биэриэх этилэр дуо?
– Ийэм мин тылбыттан тахсыбат. А?ам… – диэн баран тохтуу т?hэр. – А?ам ата?ар ??эн к?рд?ст?хп?нэ, кини да с?б?лэhиэ. Кини миигин таптыыр, атаахтатар.
