скачать книгу бесплатно
– Сымна?астар этэ. Би?и да сонур?аан ?ч?гэйдик к?рс?б?пп?т. Оттон бу кэлин кэлбиттэр адьас атар абаа?ы дьон. А?а уустарын кэрийэн, ыал аайы киирэн, киис тириитин к?рд??н дибдийэллэр. Утарыласпыт ки?ини кымньыынан та?ыйаллар, тыыннарын да бы?ыах курдуктар. Киис тириитин сыл аайы биэриэхтээх ???б?т.
– Э?игиттэн т??? кии?и хомуйдулар?
– Би?и аймахтан Уйбаан нуучча с??счэкэ киис тириитин ылбыта. Онно с?п буолбакка, дьахтар сабыс-са?а киис са?ынньа?ын эмиэ былдьаан бардылар. С?рдээх адьыр?а дьон. Онон эйиэхэ с?бэлэтээри кэллим. Хайдах буолабыт?
О?онньор са?арбат, тугу эрэ эргитэ саныыр бы?ыылаах. Дьахтар уокка уурбут к???э оргуйаары ?лл?б?т?н кытыыга тардар.
– Дьон айманар. Сир-сир, уус-уус аайыттан баатырдары мунньан, ??ртэлээн кэбистэххэ хайдах буолуой? С?бэлээ.
– Кыайыаххыт дуо? Сура?а, ?рэр тимир сааларыттан баатырдар олус дьулайаллар ???.
– Бары саба т?стэхпитинэ, кыайыа этибит. Кырдьык, ?рэр тимир сааларыттан дьон куттанар. Ол эрээри тимир саалара ?ч?гэй куйа?ы хоппот ???. Оннук кэпсииллэр билбит дьон. Уонна тимир саалара а?ыйах бы?ыылаах дииллэр. Сорох сиргэ утарыла?ан ытыаласпыттар ???.
– Биирдэ нууччалар ?р???нэн устан аа?ан и?эн, би?иэхэ тахсан а?аан ааспыттара. Онно к?рд?хх?, к?м?скэлэрэ дири?э бэрт, бука, ????н санаалаах дьон бы?ыылаах. Билигин ??рдэххитинэ да?аны, кэлин элбэх буолан кэлэн имири э?иэхтэрэ. Быстах кыайыы кэлин улахан алдьархайга тиэрдиэ?э.
– Оччо?о хайыыбыт? Олорон биэрэбит дуо? Киис эрэ хомуйбаттар, аппытын ылаллар, с????б?т?н ??рэн илдьэллэр.
– Бары саба т?стэхпитинэ диэхтиигит. Ураа?хай саха ?рэх бастарынан, кыйаар сирдэринэн, хоту таас дьаа?ы н???? тиийэ ы?ыллан-тар?анан хаалла. ???-саа?ы тутааччы, хоргуппут-хомойбут да элбэх. Билигин кэлэн хос т?мэр, сомо?олуур бука кыаллыбата буолуо. Бар дьо??ун эрдэ т?мп?т??, сомо?олообуту? буоллар ньии?!
– Сыыспыппын, кырдьа?аас, буруйдаахпын. Эдэр сааска ки?и эрэ ха?ыл, дохсун буолар… – Дыгын ситэ эппэккэ ба?ын санньытар. Кини кырдьыгын этитэн ытык кырдьа?аска с?р?н баттатта.
– Эдэр эмньик сааскар мин эрэ бэрпин диэн атыыр о?ус буолан а?аардастыы айаатаабыты?. Ол ????н?н, абатын атын баттаммыт уустар умнубуттара буолуо дии саныыгын дуо?
– Суох-суох, умнубаттар…
– Хата, Куллатыга хам бааччы олор. Кырдьан бара??ын кыа?ы? та?ынан сорукка ылсыма, кыргы?ы та?аарыма. Ыччаты? инники кэскилин санаа. Мин с?бэм оннук…
* * *
Улуу Туймаада килбэйэр киинигэр киэ? К??рээйигэ олорор ?й?к баай дьиэтэ ыраахтан к?ст?р. Сир таа?а
т?нн?ктээх, ортотугар тулаа?ын ба?аналаах улахан бала?ан, икки курдуулаах туос далла ура?а, хоспох, алта муннуктаах, ортотугар холумтаннаах мас ура?а, сарай, хамначчыттар дьиэлэрэ, к?р??-ха?аа баар.
Дьиэлээх тойон бала?анын и?игэр кэтэ?эриин оро??о ч?м?хт?? хомуллубут утуйар та?а?ыгар ?й?н?рд?? сытар. О?оххо уоту бы?ымаары ууруллубут икки харда?ас сэниэтэ суох умайар. Са?а-и?э суох. Арай хаппахчы и?игэр кыргыттар к?лсэр са?алара и?иллэр.
?й?к – сылгынан байбыт ки?и. Уон атыыр ??рдээх. Ынах с????н? элбэ?и туппат. Бу чугас эргиннээ?и ыаллар бары кини ?лэ?иттэрэ. ?лэлииллэрин и?ин а?ынан-та?а?ынан хааччыйар. Саас быстарыыга салгыыр. Саа?ынан кырдьа?а?а суох, т??рт уон а?ы?а. Икки ойохтоох. Иккис одьулуун ойо?о с????т?н к?р?н ту?унан олорор. Ма?найгы ойо?о Мыла?ныыр хотун киниттэн икки сылынан а?а. А?ата Ньыкка ?й?к уон алталаа?ар уон а?ыстаах кыы?ы кытта холбообута. ??рэнэн хаалбычча, ма?найгы ойо?ун кытта олорор. Иккис ойо?ор ыйга биирдэ баран, хас да хонон кэлээччи. Уонна манна уон сэттэ саастаах таптыыр мааны кыы?а Сэгэттэй олорор. Иккис ойо?о эмиэ саа?ырда. Т??рт уончалаах дьахтар. Киниттэн икки о?олоох. Дьахтар т??рт уонуттан та?ыста да кэхтэн барар, онон ???с эдэр ойохтонуон ба?арар. Ки?и саа?ырда?ына, эдэргэ ордук тарды?ар буолар эбит.
Ха?алас ?т??лэрэ бары кини ?йэ-хайа аймахтара. Э?этэ Мунньан Дархан эмиэ ха?аластары ба?ылаабыт ытык ки?и этэ. ?й?к бэйэтэ эдэригэр да?аны к????нэн ?тт?йб?т???, кыргыска кыттыбата?а. А?атын баайын ха?атан, билигин ?ч?гэйдик олорор. Дьон-сэргэ бары т?с-бас, холку майгытын, дьа?аллаа?ын и?ин кинини ытыктыыллар, иннин бы?а хаампаттар.
– Тойонуом, ?р?с диэкиттэн нууччалар и?эллэр! – дии-дии, та?ыттан кулут уол с??рэн киирдэ.
?й?к хайдах эрэ дьик гына т?стэ:
– И?эллэр даа?! Хас ки?и и?эрий?
– Уончалар.
?й?к туран хааман хаа?алдьыйан тиийэн, хаппахчы аанын ???й?р.
– Хотуйдаар, тахсан дьалты буолу?! Мин ы?ыырдаах аппын миини?. Нууччалар и?эллэр ???. Чэ, т?ргэнник, – диэн, ?й?к кыргыттары тиэтэтэр.
Икки кыыс хаппахчыттан тахсан, та?ырдьа куоталлар.
– Бу алдьархайы! – дьиэлээх дьахтар ха?ас оро??о иистэнэ олорон, эмиэ куотуох курдук эрин диэки к?р?р.
– Эн ханна да барыма. Тыыппаттар ини, ама хайа ?л?гэрий, – ?й?к ыар ыалдьыттарын к?рс??р? тахсар.
Дьиэлээх ки?и ыалдьыттары с?г?р?йэн к?рс?р. Дьиэ?э ы?ыран киллэрэр. Нууччалар сааларын-сэптэрин илиилэриттэн араарбакка тута сылдьаллар. Саха майгытын бы?ыытынан, ыраахтан кэлбит ыалдьыт, эйэ дэмнээх буолла?ына, саатын-саада?ын дьиэ?э киллэриэ суохтаах. Сэрии, булт сэбин ыйыырга аналлаах ?с к?х?л??х саадах сэргэ ат баайар сэргэттэн тэйиччи турар. Нууччалар, саха майгытын билбэт буоланнар, онно кы?амматтар. Ба?ар, сэрэхэчийэллэрэ да буолуо. ?й?к ыалдьыттарын сирэйдэрэ-харахтара сымна?а?ын к?р?н уоскуйа санаата. То?о кэлбиттэрэ буолла? Эйэ дэмнээх буоллаллар ?ч?гэй этэ. Ки?и эрэммэт дьоно.
Петр Бекетов ?й?ктэн, Петрушканан тылбаастатан, ханна кимнээх олороллорун, т??? элбэхтэрин, онно хайдах тиийиэххэ с?б?н э?ин ыйытала?ар. Сахалар биэрэстэ диэни билбэттэрин, сири к???нэн кээмэйдииллэрин билэр.
Хамначчыт уолаттар ыалдьыттарга сиэтээри, эмис ты?а?а?ы ?л?рд?лэр. Киэ?э ыалдьыттар далла ура?а и?игэр ы?ырыллан, а?аары сибиэ?э олордулар. ?й?к ыалдьыттарын буспут эдэр с???? этинэн, ?р?с басты? балыгынан а?атта. Нууччалар кымы?ы, кыыймыт ??т? и?эллэр эбит.
– Ыл, ыйыт эрэ, со?уруу дойдуларыгар ха?ан бараллар ???н?й, – ?й?к а?ыы олорон, ма?най кэлбит нууччалар киис тириитин хомуйан баран т?нн?б?ттэрин санаан, ыйытар.
– Мы будем жить у вас долго. Здесь земли много, а людей мало, – Бекетов бы?аччы хоруйдуур. Ону Петрушка тылбаастыыр.
– Оттуур ходу?а тиийбэт. Кураан буолла?ына, с????б?т сутуур. Инньэ диэн эт.
– У нас в России если худое лето, скот тоже голодает. Вся якутская земля будет под великою государева руку.
– Туох диирий?
– Саха сирэ б?т?нн??тэ государь илиитигэр киириэ диир, – Петрушка, ыстаабытын ыйыстан баран, тылбаастыыр.
– Туох илиитигэр диэти??
– Государь диэн. Ол аата ыраах баар улахан тойонноро. Ону государь диэн ааттыыллар.
– Ол т??? ыраах сиргэ баар тойонуй?
– Ыраах да ыраах. Ки?и биир сыл айаннаан тиийэр сирэ.
– Оо, кыраман ыраах дойду эбит.
– Скажи ему, Петрушка, пусть он соберет от всех своих родовичей ясак и принесет нам. А ежели не принесет, то мы его заберем в аманаты, – Бекетов с?р?н соругун чи?этэн бы?а бааччы этэр.
– Тойон этэр: дьо??уттан киис тириитин хомуйа??ын илдьэн биэриэ? ???. А?албатаххына, эбэтэр киминэн эмэ ыыппатаххына, аманаакка тутуохтара, – Петрушка сахалыы са?арар.
– Туохха тутуохтара даа?
– Аманаакка. Ол аата эйигин бэйэ?ин эбэтэр о?о?ун тутан илдьэн хаайыыга олордоллор. Ха?ан киис тириитин а?алыаххар диэри ыыппаттар.
– Оо, сор эбит! Ол т??? кии?и биэрэбин?
– Т???н? кыайаргынан. Т???н?н элбэ?и биэрэ?ин да, соччонон ?ч?гэй. Эйигиттэн, бука, элбэ?и эрэйэллэрэ буолуо. Элбэх кии?и биэрбит ки?иэхэ манньа биэрэллэр.
– Тугу биэрэллэр?
– О?уруо уонна алтан и?ит биэрээччилэр.
– Киис тириитин эрэ ылаллар дуо?
– Киис эрэ тириитин.
– Еще скажи, Петрушка, если будут непослушны и начнуть побивать казаков и промышленных людей, то мы придем с огненным боем. Убьем и скот ваш угоним. А если привезут ясак, мы встретим их ласкою и приветом, – диэн Бекетов эбэн биэрэр.
Петрушка тойоно эппитин ?й?к ?й?гэр т??эр гына бы?ааран биэрэр. Ки?итэ бэрки?ээн ба?ын хамсатар: «С?рдээх да дьон, с?рдээх да дьон!» – диэмэхтиир.
Нууччалар дьа?аа?ы т?л??н с?пт??х а?а уу?ун ыалларын а?аларын аатын ыйытала?ан суруйдулар. Уон ы?ыырдаах аты босхону эрэ ?рд?нэн атыыластылар. ?й?к хары?ыйа санаата да хайыай, биэрбэтэ?инэ да?аны, ылан тэйэр буолуохтаахтар…
Сарсыарда баралларыгар ?й?к дьа?аа?ы кы?ын т??лээх булда бултаммытын кэннэ ыытыах буолан тылын биэрдэ.
* * *
Бекетов дьо?ус этэрээти тэрийэн, Лена устун хоту ыыппыта. Хоту диэки то?устар уонна дулгаан сахалар олорор сурахтарын истибитэ. Барбыт дьон ?р?с т?рд?н аа?ан, хоту т??? кыалларынан ыраах тиийэн билэн-к?р?н кэлиэхтээхтэр.
Кыырт уйатын та?ыгар баар ку?у сойуолаабат. Ол кэриэтэ Иван Галкин чугас олорор саха ыалын кытта ?ч?гэй сы?ыаны олохтообута. Отторун-мастарын тиэйтэрэллэригэр, аттарын к?рд?р?рг?, ына?ы ыатарга, тутууга э?и??э сахалары ?лэлэттэ?инэ табыллар. Онон чугас олорор ыаллартан дьа?аах хомуйбаттар. Д?кс? о?уруо э?ин биэрэн албынна?а сатыыллар.
Сахалар ма?ы та?астаан ?лэлииргэ дьо?урдаах ?ч?гэй ?лэ?иттэр эбит. Остуруогу тутарга кинилэри к?м?л???ннэриэхтэрэ. Хайыы ?йэ ма?ын тастаран эрэллэр. Сахалар аты сыар?а?а к?л?йбэттэр эбит. О?устаах сыар?анан та?аллар.
Нууччалар ?й?к баайга ыалдьыттаабыттарын курдук, чугастаа?ы улууска тахсан, ?ч?гэй сы?ыаны к?рс?бэтилэр. Мэ?э баайа Босхо? Боруохал баатырдара сулумах ох дьолуотунан сойуолаан к?р?ст?лэр. Кинилэри куйахтаах стрелецтэр тимир саанан ытыалаан ?р??-тараа ыыттылар.
Петр Бекетов ?р?с чугастаа?ы арыыларын «би?иги ылабыт» диэн тылбаасчытынан этиттэрэн, саха баайдарыттан к?рд??н ылбыта. Сахалар онно с?б?лэспит курдук буолбуттара. Кинилэр ханна ба?арар оттуохтара. Сирдэрэ киэ?.
Ол арыыларга промысловиктары оттотоллор. Кинилэр сайынын туос иллэ?нэр. К???н онно-манна бултуу тар?а?ыахтара. Нууччалар саха дьонун хомуйан, кэпсэтэн эмиэ оттотоллор.
Ха?аактар ыраах улууска баралларыгар элбэх ат наада. ?сс? ынах атыыла?ан, ыатан, ??т и?иэхтэрэ. Остуруок та?ыгар улахан хотонноох саха бала?анын, к?р??-ха?аа туттаран, онно ыанар ына?ы туруорар санаалаахтар. Ол с????н? эмиэ саха дьоно к?р??хтэрэ.
* * *
Петр Бекетов киис тириитэ кэ?иилээх саха тойоно кэлбитин истэн, киэргэлгэ кэтэр та?а?ын та?нан к?рс? тахсар. Икки дьабадьытынан намылыйбыт бытыктаах, т?р?л саха ки?итэ нуучча тойоно тахсыбытын к?р?н с?г?р?йэр. Икки ?тт?гэр турар киис тириитин т?рбэтин ура?ас т?б?т?гэр хороччу туппут арыалдьыттара эмиэ с?г?р?йэллэр.
Бекетов, утары кэлэн тохтоон, ыйытан, кэпсэтиини са?алыыр.
– Эн ким?иний диэн ыйытар, – Петрушка диэн ааттаах тылбаасчыта сахалыы са?аран, кэпсэтиини салгыы тылбаастыыр.
– А?а уу?ун ба?ылыга Л?г?й диэммин, – саха тойоно аатын этэр.
– Откуда приехали? – Бекетов эмиэ ыйытар.
– Боро?он сириттэн.
– Входи, будешь гостем, – Бекетов дьиэ аанын диэки илиитин садьыс гыннаран ы?ырар.
Бекетов ыалдьыттарын дьиэ?э киллэрэн, остуолга ас тартаран к?нд?л??р-маанылыыр. Петрушка аттыларыгар олорон кэпсэтиилэрин тылбаастаан биэрэр.
?рд????тэ Пенда кэлэн аа?арыгар ?с саха уолун со?уруу дойдуга илдьэ барбыта. Ол уолаттар Енисейскэйгэ а?ыйах сыл олорон, нууччалыы и?нибэккэ кэпсэтэр буолбуттара. Иван Галки??а Ивашка диэн тылбаасчыт баар. С?рэхтэнэн, христианскай итэ?эли ылынан, нууччалыы ааттаахтар.
– Ты, Логуй, скажи всем тойонам, кто придет к нам с ясаком, то будет дорогим гостем. А на тех, кто будет побивать наших казаков, мы пойдем войною и будем громить, – Бекетов о?о?о ?йд?т?р курдук бытааннык са?арар, с?м?йэтин чочо?нотор.
– Тойон киис а?албыт дьону к?нд?л??м-маанылыам диир. Оттон утарыла?ар буоллахтарына, сэриилиибин диир. Тойотторго этиэ? ???, – диэн Петрушка тылбаастаан биэрэр.
Итинтэн салгыы Бекетов Л?г?йт?н ханна кимнээх олороллорун ыйыталаста. Ыалдьыт этэрин суруксут ки?и кумаа?ыга суруйар. Ону Л?г?й дьиибэргээн одуула?ар. Петр Бекетов т??? элбэх ки?и олорорун, тойонноро т??? баайдаа?ын, онно ханан барыахха с?пт????н ыйытала?ар.
Баралларыгар Л?г?йг? алтан хочуолга о?уруо кутан биэрдилэр. Илиитигэр суулана эриллибит кыра со?ус холуста та?а?ы туттардылар. Л?г?й онно ??рэн, уон ы?ыырдаах аты ыытыах буолла. Онон бэркэ тапсан, ?ч?гэй сы?ыаны олохтоотулар.
* * *
Мымах баай Э?сиэлиттэн киэ? Туймаада?а киирэн, ?р айаннаан, ?й?к баайга ыалдьыттыы кэллэ. Утары тахсан тэ?иин тутан, басты? сэргэ?э т??эрдилэр. Атыттан т??эн, к???йб?т си?ин к?нн?р?н тыылла?наата.
Кини кы?аттарыгар Ха?аласка сылдьыбата?а ?р буолла. Эдэригэр Ха?алас баайын кыы?ын с?г?ннэрэн илдьибитэ. Онон ха?аластар к?т??ттэрэ. Саа?ынан ?й?ктэн биэс сылынан балыс.
Дьиэлээхтэр ыалдьыты кытта саха ?гэ?ин бы?ыытынан хардарыта ыйытала?ан олох-дьа?ах, с????-ас, дьон-сэргэ, дьыл э?ин ту?унан кэпсэттилэр. Сибиэ?э ас тардыллан а?аары олордулар.
– Дьэ нууччалар кэлэннэр а?аардастыы айбардаан эрэллэр дии. Миэхэ тахса сырыттылар. Киис хабалатыгар киирэн, дьоммуттан хомуйан биэриэх буоллум. Хайаан да ылан тэйэр урдустар кэлбиттэр бы?ыылаах, ылбатахтарына с?г?н олордуохтара суо?а диэн, биэриэх буолан тылбын биэрдим. Хайыамый. Эн тылгын истээри кэллим, – Мымах санаата аймаммыта биллэр.
– Улахан тойонноро уонча ки?илээх миэхэ кэлэн хонон барбыта. Хааннаах хайгыаны
анньар санаалара суох дьон дии санаабытым. Сура?а утарыласпат, к?рд??б?ттэрин биэрэр дьо??о сымна?астар ???, – ?й?к аргыый са?арар.
– Мин киис хомуйан баран дойдуларыгар т?нн??хтэрэ дии санаабытым. Барыа суохтар. Мин утарыбар, ?р?с у?уор, кыстыыр дьиэлэрин о?остоллор ???. Аны ?р?с арыыларын ылан оттотоллор. Онон сирбитигэр-дойдубутугар букатын олохсуйаары кэлбиттэр бы?ыылаах.
– Миигиттэн дьон аатын ыйытала?ан суруйан барбыттара. Эмиэ тугун ба?айыта буолла. А?аларын аатын эмиэ ыйыталлар.
– Би?иэхэ эмиэ суруйбуттара. Аны кинилэр хамначчыттара буоларбыт буолуо. Кэлэн и?эн Тулагыга Ханайга хоннум. Ханай оттуур ходу?абын былдьатан, отчуттарбын ыраах алааска та?аардым дии олорор. Улахан Арыыны аны Нуучча Арыыта диэн ааттыыр буолбуттар.
– Би?иги, чугас олорор дьон, утарыластахпытына, эстэбит. Ол кэриэтэ эйэ дэмнээхтик олорбуппут ордук буолуо.
– Кииспитин, са?ылбытын кинилэргэ биэрэн баран бэйэбит тугу та?набыт? Кэлин элбээтэхтэринэ, с????б?т?н да?аны былдьыахтара. Оччо?о эстэбит буолбат дуо…
– С?г?нн?? суох буоллахтарына, утарыла?ыахпыт да?аны.
– А?ыйах эрдэхтэринэ билигин тутуу былдьа?ыахха баара. Бары мустан сэриилээтэхпитинэ, тулутуохпут суо?а. Тимир саалара ?ч?гэй куйа?ы хоппот дииллэр.
– Ону ким тэрийиэй? А?а уу?ун аайыттан баатырдары ким мунньуой? Бары тус-ту?унан бара сылдьабыт буолбат дуо. Урукку ?сп?т-сааспыт баарына, дьону? холбо?уохтара дуо?
– Холбо?уо этилэр. ?ч?гэйдик тэрийдэххэ. Дыгын кырдьа?ас тылын ыытара буоллар.
– Ол кырдьа?ас уруккута буолбатах. Ыалдьан, кырдьан буорайан олорор. Сура?а дьиэтиттэн ханна да барбат ???. Уонна киниэхэ ?ст?йб?т элбэх. Эдэригэр бардам, дохсун ки?и этэ. А?аардастыы айбардаабыт аньыытын-харатын, бука, умнубаттара буолуо.
– Оттон уолаттара?
– Уолаттарыгар да?аны дьону сомо?олуур у?улуччу ки?и баара к?ст?бэт. А?аа, до?ор, бу бэ?э?ээ??и хатыыс этэ баар, – ?й?к балыктаах кытыйаны ыалдьытыгар чуга?атар.
– Арыый к?рс??лэрэ Б?дь?к? Б??? дуу?
– Кини. Убайдара ?лк?р?й майгытынан хадаар. Чаллаайы харса суох да?аны, тылынан-???нэн дьону кыайан т?мпэт, сомо?олообот ки?и.
