Чернобиль таваллоси

Бир қоп гап айтишди. Ҳаммангиз ўлиб кетасиз… Кўчиб кетиш керак… Эвакуация қилинишингиз шарт…

Одамлар қаттиқ қўрқиб кетди… Ваҳимага тушди… Айримлари оқшом пайти топган-тутганини кўмишга тушди. Мен ҳам ўз кийимларимни йиғдим… Ҳалол меҳнатим учун олган алвон ёрлиқларимни ва қора кунга асраб қўйган бир-икки тангамни тўпладим. Нақадар қайғули! Юракни қайғу кемириб ташлади! Қанийди, ўлиш ҳам шу ҳақиқатни айтаётганимдек осонгина бўлса!

Бу ерда эшитишимча, аскарлар қишлоқдагиларни кўчириб кетаётганида, бир чолу кампир қишлоқда қолибди. Одамларни кетишга ундаб, автобус олиб келинган кундан олдинроқ улар сигирини олиб, ўрмонга кириб кетишибди. Ўша ерда биқиниб, кутишибди. Худди уруш пайтидагидай… Жазо отрядлари қишлоқларни ёндирган кунлардаги сингари… Бу фалокат қайдан келди? (Йиғлайди.) Ҳаётимиз омонат… Йиғламаганим яхшийди, аммо ёшларим оқиб кетаверади…

О! Деразага қаранг: зағизғон учиб келибди… Мен уларни қувмайман… Зағизғонлар пичанхонадан тухумларни олиб қочишга уринган пайтлар ҳам бўлган. Лекин барибир уларни ҳайдаб юбормайман. Бугун ҳаммамизнинг фожиамиз битта. Ҳеч кимни ҳайдамайман! Кеча қуён келиб қолди…

Қанийди, уйимизда ҳар куни одамлар бўлса. Бу ерда, яқин орадаги бошқа қишлоқда ҳам бир кампир яшайди, унга бизникига кел, дедим. Бунинг нимаси ёрдам беради, нимаси ёрдам бермайди, билмаймиз, бироқ гаплашадиган, чақирадиган одам бўлади-да. Кечқурун ҳамма ёғим оғрийди. Оёғим зириллайди, чумоли ўрмалагандай жимирлайди, асаб толалари бутун баданимда юради. Ниманидир қўлимга олиб, сиқимлайман. Бир ҳовуч буғдойни… Ва қарс-қурс. Асаб шунда тинчланади… Умр бўйи ишладим, куйибпишдим. Ҳаммаси етарлича бўлди ва энди ҳеч нимани истамайман. Ўлсам, дам олардим. Руҳимни билмадим-у, ўлсам, шўрлик таним дам оларди. Қизларим, ўғилларим бор… Ҳаммалари шаҳарда… Менинг эса бу ердан кетгим келмайди! Худо умримни беряпти, аммо қувончдан насибам йўқ экан. Биламан, кекса одам ёшларнинг жонига тегади, болаларинг чидайди, дош беради ва охири хафа қилади. Болалардан қувонч кам ҳозирча. Болалари билан ўша шаҳарга кетган аёлларимиз доим йиғлайди. Гоҳ келини хафа қилади, гоҳ қизи жеркиб беради. Қишлоққа қайтишни хоҳлашади. Менинг хўжайиним шу ерда… Қабрида ётибди… Агар тирик бўлганида, бошқа жойга кетарди. Мен ҳам у билан кетардим. Ёнида бўлардим. (Тўсатдан жилмаяди.) Кетишнинг нима кераги бор? Шу ер яхши! Ҳамма нарса ўсяпти, гуллаяпти. Чивиндан тортиб ҳайвонларгача, ҳаммаси яшаяпти.

Сиз учун ҳаммасини эслайман… Самолётлар учгани-учган. Ҳар куни. Бошимиз узра пастгина учади. Реакторга томон учишади. Станцияга. Бирин-кетин. Бизда эса – эвакуация. Кўчириб кетиш. Уйларга бостириб киришади. Одамлар беркинади, яшириниб олади. Ҳайвонлар ўкиради, болалар йиғлайди. Уруш! Қуёш эса нур сочмоқда… Мен ўтириб олганман, уйдан ташқарига чиқмайман, тўғри, эшикни қулфлаб олмаганман. Аскарлар эшикни тақиллатишди:

– Ҳа, онахон, йиғиштирдингми?

– Қўл-оёғимни мажбурлаб боғлайсизларми?..

Улар жим туришди, кейин кетиб қолишди. Ёшгина, навқиронгина йигитлар. Болалар! Кампирлар уйлари олдида тиззалари билан судралдилар… Илтижо қилдилар… Аскарлар эса аввал бирининг, кейин бошқасининг қўлидан тутиб, машинага судрадилар. Мен пўписа қилдим, ким менга қўлини теккизса, кучини кўрсатса, ҳассамдан жазосини олади! Қарғадим! Жуда қаттиқ қарғадим! Йиғлаганим йўқ. Ўша куни бир томчи ҳам ёш тўкканим йўқ.

Уйда ўтирибман. Гоҳ бақир-чақир бўлади. Бақириқ! Кейин жимлик чўкади… Тинчланишди. Ўша куни… Биринчи куни умуман уйдан чиқмадим…

Кейин айтиб беришди: одамлар саф бўлиб борган. Ҳайвонлар ҳам қаторасига кетган. Уруш!

Чолим ҳикоя қилишни севарди, айтардики, инсон ўқ отади, ўқни Худо олиб боради. Кимнинг тақдири қандайлигини Худо билади! Бу ерни ташлаб кетган ёшларнинг ҳам баъзилари ўлиб бўлди. Ўша янги жойда ўлди. Мен эса ҳассамга таянаман – юрибман. Боши берк кўчага кириб қолгандекман. Зерикиб кетаман, йиғлайман. Қишлоқ бўм-бўш… Ҳар хил қушлар учади… Учади… Шохдор буғу бўлсаям келса эди… (Йиғлайди.)

Ҳаммаси эсимда… Одамлар кетишди, аммо мушук ва итларини ташлаб кетишди. Биринчи кунлари қишлоқни айланиб ҳамма мушукларга сут қуйиб бердим, кучукларга бир парчадан нон улашдим. Уларнинг ҳар бири ўзи яшаган уйнинг олдида турар ва уй эгаларининг қайтишини кутарди. Одамларни узоқ кутишди. Мушуклар очлик зўридан бодринг еди… Помидор еди… Кузгача қўшнимизнинг эшиги олдидаги майсаларни ўрдим. Тўсиғи қулаб тушди, уни тиклаб қўйдим. Одамларни кутдим… Қўшни кампирнинг кучукчаси бор эди, лақаби – Қўнғизча. “Қўнғизча, – ёлворардим унга, – агар биринчи бўлиб одамларни кўриб қолсанг, мени чақир.”

Оқшом туш кўраман, мени кўчиришаётган бўлади… Офицер бақиради: “Онахон, энди ҳаммасини ёқиб юборамиз ва кўмиб ташлаймиз. Чиқ!” Кейин мени қаёққадир олиб кетишади, нотаниш жойларга. Тушунарсиз. У шаҳарга ҳам, қишлоққа ҳам ўхшамайди. Ер ҳам эмас…

Бир воқеа бўлди… Яхши мушукчам бор эди. Васька дердик. Қишда оч қолган каламушлар ҳужум қилишди, улардан қутулиш қийин эди. Кўрпанинг тагига ҳам суқилиб киришарди. Ёғоч хумда дон бор эди, уни ҳам тешишди. Шу Васька қутқариб қолди… Васкасиз ўлиб кетардим… У билан гаплашамиз, бирга тушлик қиламиз. Бир маҳал Васька йўқолиб қолди… Эҳтимол, оч-наҳор итлар ҳамла қилган ва еб қўйгандир? Итларнинг бари, то очликдан ўлгунича, шу атрофда изғиб юришарди, оч қолган мушуклар мушукчаларни еган пайтлари бўлган, ёзда емадилар, қишда… Ўзинг афв этгин, Худойим! Бир кампирни каламушлар ғажиб ташлабди… Ўзининг уйида. Қўнғир каламушлар… Ростми, ёлғонми, айтиб юришибди. Саёқ-дайдилар изғиб юришади… Биринчи йиллари ҳамма нарса етарли эди: кўйлаклар, иштонлар, пўстинлар. Олиб, эски-туски бозорига борсанг, пул беришади. Кейин улар бу пулга ичади, қўшиқ айтади. Сўкишишади. Биттаси кўчада велосипедидан йиқилиб, ухлаб қол ган. Эрталаб иккита суягини ва велосипедини топишган. Ростми ё ёлғонми, билмадим. Айтиб юришибди.

Бу ерда ҳамма нарса яшамоқда. Ҳа, ҳаммаси! Калтакесак яшайди, қурбақалар қуруллайди. Чувалчанг эмаклайди. Сичқонлар ҳам бор! Ҳаммаси бор! Айниқса, баҳорда жуда яхши. Настарин гуллаган пайтни, шумуртнинг хуш бўйи атрофга таралишини яхши кўраман. Оёғим юриб турганида, ўзим нонга бориб келардим, фақат бир томонга ўн беш километр юриш керак бўларди. Ёш пайтим чопиб бориб келардим. Ўрганиб қолганман. Урушдан сўнг уруғлик излаб Украинага борардик. Ўттиз, эллик километрлаб йўл босардик. Одамлар бир пуд8 юк кўтарса, мен уч пуд кўтарардим. Энди эса, гоҳида уйнинг у четидан бу четига боролмай қоламан. Қари кампир ёзда печканинг устида ҳам совқотади, дейдилар. Милиционерлар бу ерга қишлоқни текширишга келишади, менга ҳам нон келтиришади. Фақат улар бу ерда нимани текшираркин? Мен ва мушукчамгина яшаймиз. Бу бошқа мушукчам. Милиция товуш берса, мушугим билан севиниб кетамиз. Югургилаб борамиз. Унга суякчалар олиб келишади. Мендан: “Агар босқинчилар бостириб келса-чи?” деб сўрашади. “Улар қайси бойлигимни олишарди? Нимамни олишади? Жонимними? Оладиган фақат жоним қолган”, – дейман. Яхши йигитлар, кулишади. Радиоаппарат учун батарея олиб келишибди, энди радио эшитсам бўлади. Людмила Зикина қўшиқларини яхши кўраман, бироқ ҳозир уни камдан-кам беришади. Афтидан, у ҳам мендай қариб қолганов… Чолим ҳикоя қилишни яхши кўрарди… Яна шундай дерди: тўй тугади – скрипкангни тўрвага сол!

Ўзимга қандай қилиб мушукча топиб олганимни айтиб берай. Васькам йўқ бўлиб қолди… Бир кун кутдим, икки кун… Бир ой… Энди бутунлай ёлғиз қолгандим. Кимга гапиришни ҳам билмайсан. Қишлоқни айландим, бегона томорқалар томон қараб чақирдим: Васька, Мурка… Васька! Мурка! Аввал улар кўп эди, чопқиллаб юрарди, кейин қайгадир ғойиб бўлишди. Йўқ қилинди. Ўлим танлаб ўтирмайди. Тупроқ ҳаммани қабул қилади… Кезиб юрдим, юрдим. Икки кун чақирдим. Учинчи кун – у дўкон ёнида ўтирарди… Биз бир-биримизга қарадик… У хурсанд, мен ҳам хурсандман. Фақат у гапиролмасди. “Юр, кетдик, – ёлвордим, – уйга кетдик”. Ўтирибди… Миёв… Мен унга ёлвора бошладим: “Бир ўзинг бу ерда нима қиласан? Бўрилар еб кетади. Парча-парча қилади. Кетдик. Уйимда тухум, пўстдумба бор”. Буни қандай тушунтириш керак? Мушук инсоннинг тилини тушунмайди, у мени қандай англади? Олдинда борардим, у ортимдан эргашди. Миёв… “Сенга ёғ кесиб бераман…” Миёв… “Иккаламиз яшаймиз…” Миёв… “Сени Васька деб чақираман…” Миёв… Мана, у билан икки қишни бирга ўтказдик…

Оқшом туш кўраман – кимдир чақиради… Қўшни кампирнинг овози: “Зина!” Жим туради… Кейин яна чорлайди: “Зина!”

Зерикиб кетаман, йиғлайман…

Қабристонга бораман. Онам у ерда ётибди… Кичкина қизим ўша ерда… Уруш пайтида терламадан ўлганди. Биз уни қабрга қўйиб, устига тупроқ тортишимиз билан, булут ортидан қуёш чарақлади. Порлоқ нур сочди. Қайтиб, ердан ковлаб олгинг келади. Эрим шу ерда ётибди… Федя… Ҳаммасининг олдида ўтираман. Хўрсинаман. Тириклар билан ҳам, ўликлар билан ҳам гаплашса бўлади. Менга фарқи йўқ. Тирикларни ҳам, ўликларни ҳам эшитаман. Ёлғиз ўзинг яшасанг, шундай бўлади… Қайғуга тушсанг ҳам шу… Оғир мусибатда ҳам…

Қабристоннинг ёнгинасида ўқитувчи Иван Прохорович Гавриленко яшарди, у ўғлиникига, Қримга кетди. Ундан нарида – Петр Иванович Миусский… Тракторчи… Стахановчи, қачондир ҳамма “стахановчи” бўлишга ҳаракат қиларди. Қўли гул инсонлар. Ёғочга нақшлар йўнарди. Қурган уйи – бутун қишлоққа арзигулик уй эди. Беланчакдек! Бу уйни бузишганда, эҳ, жоним ачиди, қоним қайнади. Уйни кўмиб ташлашди. Офицер бақирди: “Қайғурма, онахон. Бу уй “ўчоқ” устида “турибди”. Ўзи – ғирт маст. Олдига яқинлашаман – йиғлайди: “Сен, онажон, кет! Бор!” Ҳайдаб юборади. Ундан кейин Миша Михалёвнинг қўрғони, у фермада иситиш қозонини қайнатарди. Миша тез ўлди. Кетди-ю, дарҳол вафот этди. Ундан нарида зоотехник Степан Биховнинг уйи бор эди… Ёниб кетди! Оқшом ёвуз кимсалар ёқиб юборишибди. Келгиндилар. Степан ҳам узоқ яшай олмади. Могилёвда, болалари яшайдиган ерда дафн этилди. Иккинчи уруш… Қанча инсонларни йўқотдик! Ковалёв Василий Макарович, Анна Коцура, Максим Никифоренко… Қачондир шодумон яшардик. Байрамларда қўшиқлар, рақслар бўларди. Гармонь чалишарди. Энди эса ғурбатхонада яшаётгандекман. Баъзан кўзимни юмиб олиб, қишлоқ бўйлаб юраман… Эҳ, бу ерда қанақа радиация бўлсин, дейман, ахир капалаклар учиб юрибди, асалари ғизиллайди. Васькам сичқонларни овлаш билан овора. (Йиғлайди.)

Сен-чи, азизам, қайғуларимни англадингми? Одамларга айтиб берасан, мен эса, балки, у пайт аллақачон ўлиб кетган бўларман. Мени тупроқдан топишади… Илдизлар остидан…

Зинаида Евдокимовна Ковалёнка, қишлоқлик

Бутун ҳаёт ҳақида эшикка ёзилган монолог

Мен гувоҳлик беришни истайман…

Бу ўшанда, ўн йил олдин юз берган ва мен билан то ҳануз ҳар куни такрорланади. Эндиликда… У ҳамиша мен билан.

Биз Припять шаҳрида яшардик. Бугун бутун дунё биладиган шу шаҳарнинг ўзида турардик. Мен ёзувчи эмасман. Бироқ гувоҳман. Мана, у қандай бўлганди… Энг аввалидан…

Яшаяпсан… Оддий инсонсан. Кичкина одам. Худди атрофингдагилар сингари ишга борасан ва уйга қайтасан. Ўртача маош оласан. Йилда бир марта таътилга чиқасан. Рафиқанг, болаларинг бор. Ҳамма қатори одам! Ва бир куни сен дафъатан чернобиллик одамга айланасан. Ғалати кимсага! Шунақасанки, ҳамма сенга қизиқади, лекин қанақалигингни билмайди. Ҳамма қатори бўлгинг келади, аммо энди бунинг иложи йўқ. Бошқалардек бўла олмайсан, аввалги дунёга қайтолмайсан. Сенга бошқача кўз билан қарашади. Саволлар беришади: у ер қўрқинчли эдими? Станция қандай ёнди? Сен нимани кўрдинг? Ва умуман энди бола кўра оласанми? Хотининг кетиб қолмадими?

Дастлабки пайтларда биз ноёб экспонатларга айландик… “Чернобиллик” деган сўзнинг ўзи ҳалигача огоҳлантириш қўнғироғидай жаранглайди… Ҳамма сен томонга ўгирилади… Ўша ердан!

Бу дастлабки кунлардаги ҳис-туйғулар эди… Биз шаҳарни йўқотмадик, бутун ҳаётимизни йўқотдик…

Уйдан учинчи куни кетдик… Реактор олов ичида эди… Эсимга тушди, танишларимиздан кимдир: “Реактор ҳиди келяпти”, – деди. Тасвирлаб бўлмас ҳид. Бу ҳақда ҳамма газеталарда ўқиди. Чернобилни даҳ шатлар фабрикасига айлантиришди, аслида болалар мультфильмига айлантиришган. Уни тушуниш керак, чунки биз бу билан яшашимиз лозим. Мен фақат ўз билганимни айтаман… Ўз ҳақиқатимни…

Шундай бўлганди… Радио орқали эълон қилишди: мушукларни олиб кетиш мумкин эмас! Улар нурланган. Яхши кўрган мушукчасини йўқотишдан қўрққан қизимнинг кўзи ёшланди ва дудуқлана бошлади. Мушукни жомадонга тиқдик! У жомадонга тушишни истамайди, қочиб чиққиси келади. Ҳаммани тирнаб ташлади. Буюмларни олиш мумкин эмас! Ҳамма буюмларни олмайман, фақат битта буюмни оламан. Фақат биттасини! Уйимизнинг эшигини олиб кетишим керак, уни қолдириб кета олмайман… Ўрнига тахта қоқиб қўярман…

Эшигимиз… Бизнинг туморимиз! Оилавий ёдгорлик. Бу эшикда отам ётган. Бу қанақа одатлигини билмайман (у ҳамма ерда ҳам йўқ), аммо бизда бор, онамнинг айтишича, марҳумни у яшаган уй эшигига ётқизиш керак. То тобутни олиб келгунларича, у шундай ётади. Отамнинг олдида тун бўйи ўтирдим, у мана шу эшикнинг устида ётарди… Уй очиқ қолганди… Тун бўйи… Эшикда пастдан юқорисигача кертик чизиқлар бор… Қандай ўсганимни белгилаб боришган: биринчи синф пайтимда бўйим қаерга етгани, иккинчи синфда. Еттинчи синфда. Ҳарбий хизматга кетиш олдидан… Бу белгилар ёнида ўғлимнинг бўйига қараб ўйилган кертиклар бор… Кейин қизимники… Яъни эшикка худди қадимги папирусларда ёзилгани каби бутун ҳаётимиз белгиланган. Уни қандай қолдира оламан?

Машинаси бор қўшнимдан “Ёрдам бер!” деб сўрадим. У, дўстим, эс-ҳушинг ўзингда эмас, шекилли, дегандек бошимга имо қилди. Лекин эшикни олиб чиқиб кетдим… Тунда… Мотоциклда… Ўрмон орқали… Икки йилдан кейин, уйимизни ўмариб, шип-шийдам қилиб кетиб бўлишганидан сўнг. Ортимдан милиция қувди: “Отиб ташлаймиз! Отамиз!” Албатта, улар мени ўғри деб ўйлашган. Ўз уйимнинг эшигини ўғирладим…

…Хотиним ва қизимни касалхонага жўнатдим. Уларнинг баданида қора доғлар ёйила бошлади. Гоҳ пайдо бўлади, гоҳида йўқолади. Беш тийинлик тангачадай… Ҳеч ери оғримайди… Уларни текширишди. Сўрадим:

– Айтинг, текширув натижаси нима бўлди?

– Сиз учун эмас бу натижалар.

– Ким учун унда?

Атрофдаги ҳамма бир гапни айтарди: ўламизкетамиз… Икки мингинчи йилгача белоруслар йўқ бўлади. Қизчам энди олтига тўлганди. Айнан ҳалокат юз берган куни тўлганди. Уни ухлашга ётқизаман, қизим қулоғимга шивирлайди: “Дада, яшашни истайман, ҳали кичкинаман-ку”. Уни бола, ҳали ҳеч нарсани тушунмайди, деб ўйлардим… У эса болалар боғчасидаги энагани ёки ошхонасидаги ошпазни оқ халатда кўрса, жазавага тушарди: “Касалхонага боришни истамайман! Ўлишни хоҳламайман!” Оқ рангни кўрса, чидай олмасди. Ҳатто янги уйимиздаги оқ пардаларни ҳам алмаштирдик.

Сиз бир вақтнинг ўзида сочи калга олинган еттита қизчани тасаввур қила оласизми? Улар битта палатада еттита эди… Йўқ, етарли! Гапимни тугатаман! Ҳикоя қилиб берарканман, юрагим бир туйғу пайдо бўлганини шипшитяпти – сен сотқинлик қиляпсан. Чунки уни бегона сифатида тавсифлашим керак… Унинг азобларини… Хотиним касалхонадан келгач, чидай олмади: “Бунақа азоблардан кўра, ўлгани яхшийди. Ё уни бу аҳволда кўрмаслик учун, қанийди, ўзим ўлсам…” Йўқ, етади! Бас қиламан! Гапирадиган аҳволда эмасман. Йўқ!

Қизимни ҳам эшикка ётқиздик… Қачондир отамнинг жасади ётган ўша эшикка. То кичкина тобутчани олиб келгунларича… Тобут кичкина эди, каттароқ қўғирчоқни соладиган қутичага ўхшарди. Қутичадай…

Мен гувоҳлик беришни истайман – қизим Чернобиль туфайли ўлди. Биздан эса жим ўтиришимизни хоҳлашяпти. Эмишки, ҳали фан буни тасдиқламаган, маълумотлар базаси йўқ. Юз йиллаб кутиш керак. Лекин менинг инсон сифатидаги ҳаётим… Умрим бундан оз-ку!.. Бунча вақт кутиб тура олмайман. Ёзиб олинг… Ҳеч бўлмаса, сиз ёзинг: қизимнинг исми Катя эди… Катюшенька… Етти ёшида ўлди…

Николай Фомич Калугин, ота

Бир қишлоқнинг бирга йиғлаб, бирга овқатланиш учун руҳларни самодан чақиришлари ҳақида монолог

Гомель вилояти Наровлянск тумани Белий берег қишлоғи.

Анна Павловна Артюшенко, Ева Адамовна Артюшенко, Василий Николаевич Артюшенко, Софья Николаевна Мороз, Надежда Борисовна Николаенко, Александр Фёдорович Николаенко, Михаил Мартинович Лис ҳикоя қилади.

─ Меҳмонлар, бизникига… Яхшилар… Келишингиздан бирон белги йўқ эди. Гоҳида кафт қичишади – кимнидир учратасан. Бугун эса бундай ишора бўлмади. Фақат битта булбул туни билан сайраб чиқди – кундузи офтоб чиқади. Вой! Кампирларимиз бир зумда етиб келишади. Ана, Надя учиб келяпти…

─ Ҳаммасини бошдан кечирдик, чидадик…

─ Вой, эслашни ҳам истамайман. Қўрқаман. Бизни ҳайдаб солишди, аскарлар қувлашди. Ҳарбий техника етиб келди. Ўзиюрар машиналар. Битта кекса чол… ётганди. Ўлаётганди. Қаёққа боради? “Мана, ҳозир тураман-да, – йиғлади у, – гўримга бораман. Ўз оёғим билан”. Бизга уйларимиз учун нима тўлашди? Нима? Қаранглар, бу ер нақадар гўзал! Бу гўзалликни пулга чақиб бўладими? Оромгоҳ-ку бу ер!

─ Самолётлар, вертолётлар – шовқин-сурон.

Шатакли “КамАЗ” машиналари… Аскарлар. Эвоҳ, ўйлайман, уруш бошланган. Хитойликлар ёки америкаликлар билан уруш бошланган.

─ Чолим колхоз мажлисидан келди ва “Эртага бизни кўчиришаркан”, деди. Мен эса: “Картошкамиз нима бўлади? Ҳали ковлаб олмадик”, дебман. Қўшнимиз эшикни тақиллатди, эрим иккаласи ичишни бошлади. Кайф қилиб олгач, раисни сўкишга тушишди: “Кетмаймиз, тамом-вассалом! Урушда ташлаб кетмаганмиз, битта радиация нима бўпти”. Ерга кирсанг ҳам майли. Кетмаймиз!

─ Бошида икки-уч ой ичида ҳаммамиз ўламиз, деб ўйладик. Бизни шундай деб қўрқитишганди, кетишга ташвиқот қилишганди. Худога шукур – тирикмиз!

─ Худога шукур! Худога шукур!

─ У ёқда нималар бўлишини ҳеч ким билмайди. Бу ер яхши… Бизга таниш ерлар. Онажоним айтгандай: безанасан, қувонасан, билганингни қиласан.

─ Черковга кетдик, дуо ўқиб келамиз.

─ Кетишди… Онамнинг қабридан бир сиқим тупроқ олиб, халтачага тугиб қўйдим. “Кечир, сени ташлаб кетяпмиз”, дея қабр олдида тиз чўкдим. Кечаси қабрга бордим, қўрққаним йўқ. Одамлар уйларига ўз фамилияларини ёзишарди. Ёғочларга, тўсинларга. Асфальт устига.

─ Аскарлар итларни ўлдирардилар. Отиб ташлардилар. Пах-пах! Ўшандан буён тирик жоннинг қичқириғига чидай олмайман.

─ Мен бу ерда бригадирлик қилардим. Қирқ беш йил… Одамларга ичим ачирди… Биз Москвадаги кўргазмага зиғир олиб борардик, колхозимиздан юборишарди. У ердан кўкрак белгиси ва алвон ёрлиқ олиб келганман. Бу ерда менга “Василий Николаевич… Ўзимизнинг Николаевич…” деб ҳурмат билан муомала қиладилар. Янги жойда ким бўламан? Мункайган бир қари чол. Бу ерда ўладиган бўлсам, аёллар менга сув келтирадилар, уйимни иситадилар. Одамларга раҳм қилганман… Кечқурун хотинлар ишдан қайтаётиб, қўшиқ айтардилар, мен эса биламанки, улар меҳнатлари учун ҳеч вақо олмайдилар. Меҳнат кунига бир чизиқча билан қайд этилади, холос. Улар эса қўшиқ куйлашади. ─ Бизда қишлоқ одамлари биргаликда, бир дунё бўлиб яшайдилар. ─ Туш кўрдим, у пайтда шаҳарда, ўғлимникида эдим. Туш… Ўлимни кутяпман, пойлаб турибман. Ва ўғилларимга тайинлаяпман: “Мени ўзимизнинг қабристонга олиб боринглар, тобутимни беш дақиқага бўлса ҳам, жонажон кулбамиз олдида тўхтатинглар”. Ва ўғилларим мени у ёққа кўтариб бораётганини юқоридан кўряпман… ─ Майли, бу ер заҳарланган, радиацияси бор, лекин бу – менинг ватаним. Биз бошқа ҳеч ерда керак эмасмиз. Ҳатто қуш ҳам ўз инини азиз деб билади. ─ Охиригача айтаман… Ўғлимникида, еттинчи қаватда яшайман, дераза олдига келиб, пастга қарайман ва чўқинаман. Гўё от кишнашини эшитгандай бўламан. Хўроз қичқиради… Ва кўнглим тўлиб кетади… Гоҳо ҳовлимиз тушимга киради: сигирни боғлайман ва соғаман, соғавераман… Уйғониб кетаман… Ўрнимдан тургим келмайди. Ҳали ўша ердаман. Гоҳ бу ерда, гоҳ у ерда.

─ Кундузи янги жойда яшаймиз, оқшом ватанимиздамиз. Тушимизда.

─ Қишда тун узун бўлади, ўтириб гоҳида санай бошлаймиз: кимлар ўлди? Шаҳарда асабийлик ва руҳий парокандаликдан кўплар ўлди, қирқ-эллик ёшлилар ўлиб кетди – бу ўладиган ёшми? Биз эса яшаяпмиз. Ҳар куни ибодат қиламиз, Худодан сўраймиз – фақат соғлиқ бергин, деймиз.

─ Айтганларидек: қаерда туғилсанг – ўша ерда азизсан.

─ Чолим икки ой ётди… Жим ётди, гапларимга ҳам жавоб бермади. Мендан хафа бўлгандай эди. Ҳовлини айланиб, қайтиб кираман ва “Чол, қалайсан?” дейман. Овозимни эшитиб, нигоҳини бурса, енгиллашаман. Ётаверсин эди, жим ётса ҳам, уйда борлигининг ўзи катта гап эди. Инсон вафот этаётганда, йиғлаш мумкин эмас. Ўлимини тўссанг, қийналади. Мен шкафдан шамни олиб, қўлига тутдим. У шамни ушлади ва нафас олди… Кўрдим, кўзлари хиралашяпти… Йиғламадим… Бир нарсани ўтиндим: “У дунёга борганингда, қизчамизга ва онамга салом айт”. Бирга бўлишимизни илтижо қилгандим… Айримлар худодан сўраб олади, аммо у менга ўлим бермаяпти. Яшаяпман.

─ Мен эса ўлишдан қўрқмайман. Дунёга ҳамма бир марта келади. Барглар ҳам тўкилади, дарахт ҳам қулайди.

─ Кампиршолар! Йиғламанглар. Йиллар бўйи меҳнатда илғор бўлдингиз. Стахановчи эдингиз. Сталинни кўрдингиз. Урушни енгдингиз! Агар кулмасангиз ва овунмасангиз, аллақачон ўзингизни осиб қўярдингиз. Шундай қилиб, иккита чернобиллик аёл гаплашяпти. Бири: “Эшитдим, ҳаммамизнинг оққон касалимиз бор эмиш?” деса, бошқаси: “Бўлмаган гап! Кеча бармоғимни кесиб олдим, оқ эмас, қизил қон оқди-ку”, дермиш!..

─ Она юртинг – жаннатинг. Бегона ерда қуёш ҳам у ердагидек нур сочмайди.

─ Менинг онам эса қачондир бутни ол ва тескари ўгир, шу ҳолда уч кун осилиб турсин, деб ўргатганди. Шунда қаерда бўлсанг ҳам, албатта, уйга қайтасан. Менинг иккита сигирим ва иккита ғунажиним, бешта чўчқам, ғоз ва товуқларим бор эди. Яна итим бўларди. Қўлларимни бошимга қўйганча боғ айланардим. Олмалар-чи, қанча олмалар-а! Ҳаммаси йўқ бўлди, расво бўлди!

─ Уйни ювдим, ўчоқни оқладим… Дастурхонда нон ва туз, заранг коса ва учта қошиқ қолдириш керак. Уйда нечта жон бўлса, шунча қошиқ… Буларнинг бари яна қайтиб келиш учун…

─ Товуқларнинг тожи қора эди, қизил эмасди – радиация. Пишлоқ ҳам чиқмасди. Бир ой пишлоқсиз ва сузмасиз яшадик. Сут ивимасди, у кукунга айланиб қоларди, оппоқ кукун. Радиация…

─ Бу радиация менинг томорқамга ҳам тушганди. Томорқам тўсатдан оқариб қолди, оппоқ, нимадир сепилгандек. Оппоқ кукун парчалари… Мен ўрмондан нимадир олиб келганми, деб ўйладим. Шамол сочиб юборгандир.

─ Биз кўчиб кетишни истамадик. Эҳ, хоҳламадик!

Эркаклар ичиб олган. Ўзларини машина ғилдираги тагига отишди. Бошлиқлар уйма-уй юриб, ҳар бир одамни кўндиришга уринди. “Мол-мулклар қолсин!” деб талаб қилишди.

─ Жониворлар уч кунлаб суғорилмаган. Озиқланмаган. Нобуд қилиш учун! Газетанинг мухбири келди: “Кайфиятлар қалай? Ишлар жойидами?” Маст бўлиб олган сут соғувчи аёллар мухбирни уриб ўлдириб қўйишларига сал қолди.

─ Раис аскарлар билан уйим атрофида айланади… “Чиқ уйдан ёки ёқиб юборамиз! Қани, бир идиш бензинни келтиринглар!” деб қўрқитади. Югураман – гоҳ сочиқни ушлайман, гоҳ ёстиққа тармашаман…

─ Қани, илмий томондан айтинг-чи, радиация қандай таъсир қилади? Ростини айтаверинг, барибир тез орада ўламиз-ку.

─ Радиация кўзга кўринмаса, нима деб ўйлайсиз – у Минскда йўқми?

─ Набирам кучукча олиб келди… Радий деб лақаб қўйдик, чунки радиацияда яшаймиз. Эй, Радийгинам қайга кетди, доим оёқ тагида ўралашарди? Қишлоқдан ташқарига чиқса, бўрилар ғажиб кетади деб қўрқаман. Кейин бир ўзим қоламан.

─ Уруш пайтида қуроллар тун бўйи гумбурлайди. Ўқ отишади. Биз ўрмонда ертўла қазиб тушиб олганмиз. Бомба ташлашади, тўхташмайди. Ҳаммасини ёндиришди, нафақат уйни, ҳатто томорқани ҳам ёқишди, олчалар ёнди.

─ Фақат уруш бўлмасин… Урушдан қанчалик қўрқаман-а!

─ Арман радиосидан сўрашибди: “Чернобиль олмаларини ейиш мумкинми?” “Мумкин, фақат кейин пўчоғини чуқур ер тагига кўмиш керак”, деб жавоб беришибди. Иккинчи савол: “Етти карра етти неча бўлади?” Жавоби: “Сенга исталган чернобиллик бармоқлари билан ҳисоблаб беради”. Ха-ха-ха…

─ Бизга янги уй беришди. Тошдан. Биласизми, етти йилда биронта мих ҳам қоқмадик. Мусофирчилик! Ҳаммаси бизга бегона. Чолим фақат йиғлагани-йиғлаган. Бир ҳафта колхозда трактор ҳайдайди, якшанбани кутади, якшанба куни деворга суяниб, тинимсиз йиғлайди.

─ Бизни ҳеч ким бошқа алдай олмайди, ўрнимиздан қўзғалмаймиз. Дўкон йўқ, касалхона йўқ. Электр йўқ. Керосин чироқда ва қорачироқда ўтирамиз. Лекин бизга мақбул! Биз – уйдамиз.

─ Шаҳарда келиним изимдан юриб, хонада қўлим теккан нарсани тинмай артиб юрарди, эшик тутқичини, стулларни… Ҳолбуки, ҳаммаси менинг пулларимга сотиб олинган, уй жиҳозлари ҳам, “Жигули” машинаси ҳам. Пулим тугади ва буларга она ҳам керак эмас энди. ─ Пулларимизни болаларимиз олиб кетди… Қолган-қутганини инфляция адо қилди. Хўжалигимиз, уйларимиз учун, олмазор боғларимиз учун берилганларини. ─ Биз барибир шоду хурраммиз… Арман радиосидан “Радиоэнага нима?” деб сўрашибди. “Бу – чернобиллик момо”, дебди у бунга жавобан. Ха-ха-ха… ─ Мен икки ҳафта пиёда юрдим… Сигиримни ҳам етаклаб олганман… Одамлар уйимга киритмади. Ўрмонда ётиб юрдим. ─ Биздан қўрқишади. Юқумлилар, дейишади. Худо нега бизни бундай жазолади? Жаҳли чиқдими? На одамдай яшаймиз, на Яратганнинг йўриғида ҳаёт кечирамиз. Биримиз биримизга жабр қиляпмиз. Шунинг учун. ─ Ёзда набираларим келишди… Дастлабки йиллари келишмасди, қўрқишарди… Энди келишяпти, маҳсулотларимизни олишяпти, берган нарсамизни жомадонга жойлашади. “Буви, – сўрашади, – Робинзон ҳақидаги китобни ўқиганмисиз?” У ҳам бизга ўхшаб бир ўзи яшаган экан. Одамларсиз. Ўзим билан ярим қоп гугурт келтирдим… Болта ва кетмон ҳам… Энди уйимда пўстдумба, тухум, сут бор – ҳаммаси ўзимники. Фақат биргина шакарни эка олмайсан. Бизда истаганча ер бор! Хоҳласанг, юз гектарини шудгор қил. Ҳеч қанақа ҳокимият йўқ. Инсонга ҳеч нарса халал бермайди… Бошлиқлар ҳам йўқ… Биз озодмиз.