ԿՈՐՍՎԱԾ ԲԱՐԴԻՆԵՐ

Այդ ճանապարհով, իրիկնային աղջամուղջի մեջ ծանր օրօրվելով, սարերից տուն էր դառնում նախիրը՝ կովերի բառաչ, փոշի, մարդկանց կանչեր՝ մի թաղից մյուսը, դույլերի զրնգոց, աղջիկների ծիծաղ՝ աղբյուրի մոտ՝ մթան մեջ, կիչներում թշշացող հում կաթի բույր… Տեր աստված, աստված ինչ երջանիկ օրեր էին: Եվ ինչպես էին իրեն սիրում Գասպարի հարազատները՝ մայրը՝ Սրբուհին, Հայրը՝ Բաբունը, Աշխենը՝ Գասպարի քույրը, իսկ նրա եղբայրները՝ Խնկանոսն ու Եղիան, որոնց անունները ինքը փոխել՝ Խունդի և Իլյուշ էր կոչում, և նարանք չէին վիրավորվում, ծիծաղում էին, և ի՜նչ լավ էր նրանց հետ:

Բայց տևական ի՞նչ կա այս աշխարհում… Լեռներից գյուց իջնող ճանապարհով վերջին անգամ գնաց Գասպարը: Ձիակառքով էր նա, գնում էր շրջկենտրոն՝ խորհրդակցության: – Ես էլ եմ գալիս քեզ հետ, – ասաց Աննան։ – Առանց քեզ տխուր է այստեղ: Գասպարը նայեց նրան, ժպտաց սիրակարոտ, քնքշաբար. այսպես նա՛ միայն կարող էր նայել. Այդպիսի հայցք նա՛ միայն ուներ աշխարհում: – Ես չեմ ուշանա, – ասաց նա, շարունակելով ժպտալ, – այսօր անպայման կվերադառնամ՝ ինչքան էլ ուշ վերջանա խորհրդակցությունը: Ետմիջօրեին ձիակառքը ետ եկավ… Ձիերը գալիս էին ծանրաքայլ, սգավորի պես… Կառքի մեջ հասակով մեկ պառկել էր Գասպարը. կրծքի մոտ, սպիտակ վերնաշապիկի վրա սևացել էր արյունը: Գրություն կար գրպանում դրած… « Առաջինը չէ սա և ոչ էլ վերջինը… Մահ բոլշևիկներին»:

Ձիակառքի ցնցումների հետ քանդվում, իրար էին գալիս Աննա Փեհլիվանովայի      հիշողությունները՝ սիրտ կեղեքող , անմոռաց։

Աննան անձկությանբ հիշեց Մայայի հետ կատարած իրենց վերջին ճանապարհորդությունը դեպի Ռոստովի Նախիջևան։ Դա չորս տարի առաջ էր , բայց երեկ էր ասես․․․ Տասնչորս տարեկան էր Մայան, և ամեն ինչ շրջապատում գերում, հրապուրում էր նրան։ Գնացքում նա չէր հեռանում պատուհանից։ Երջանկությունից շողում էին նրա աչքերը , շարունակ լսվում էր նրա զրնգույն ձայնը․ «Մայրիկ, նայիր, ինչ գեղեցիկ թավուտներ են»։ «Տես ինչ սքանչելի է մայրամուտը ծովի վրա ․․․»

Ուրիշ ճանապարհորդություն էր հիմա, տխուր ճնապարհորդություն՝ դեպի անհայտություն։

Աննան մի ուրիշ ճանապարհորդություն ևս հիշեց ՝ կապված Մայայի հետ։ Ահա այս ճանապարհով, որն այժմ լցված էր փախստական մարդկանցով, ինքը հիշում է, տարիներ առաջ գնաց Հյուսիսային Դոնեց գետի ափին գտնվող       պիոներական ճամբար․ Մայան հանգստանում էր այնտեղ։ Երջանիկ, խաղաղ օրեր էին։ Սքնչելի տեղ էր պիոներական ճամբարը, գետի լայնությունն արդեն հասնում էր մեկ կիլոմետրի, հոսանքը դանդաղ-դանդաղ էր, ջուրը պարզ ու կապույտ, ինչպես մաքուր երկինք։ Մինչև հիմա էլ հիշում է զով անտառները՝ փռված գետի ափերին։ Ինքն ու Մայան ամբողջ մի օր շրջում էին այդ անտառներում, ուր աճում էին երկնասլաց կեչիներ, թխկիներ, սոճիներ ու եղևնիներ, հովտաշուշանի բուրմունքը բռնել էր ողջ անտառը․․․ Իսկ ծառերի վրա գեղգեղում էին անտառային հավքերը․․․ Մայր ու աղջիկ ամբողջ օրը շրջեցին հովասուն անտառում, լողացան գետում, իսկ հետո ափամերձ մի բլրակի նստած երկար երգում էին աղջիկների հետ․․․ Ուժեղ չէր Մայայի ձայնը, բայց դուրեկան էր ։ Հետո Մայայի խնդրանքով ինքը գոպակ պարեց, իսկ Մայան ծիծաղելով ասում էր ընկերուհիներին․ «Տեսնում եք ինչ մայրիկ ունեմ․․․»

Այո, ուրիշ ճանապարհորդություն էր հիմա, ծանր, տխուր ճանապարհորդություն ․․․

–Նու-ո՜ւ․․․-ձիերին խփում էր Միխայիլը, շուրթերով ծպպացնում էր։– նու-ո՜ւ․․․ նու-ո՜ւ․․․

Ինչո՞ւ է այդպես, սրտի ցավով մտածում էր Աննա Փեհլիվանովան։ Ինչո՞ւ մարդ չի կարող ազատ շնչել, մարդիկ ի՞նչ են ուզում իրարից․․․ Ինչի՞ համար են այս կոտորածները, այս փախուստը՝ հարազատ օջախից, այս լաց ու կոծը։ Մի՞թե մեղք չեն մարդիկ․․․

Մայան նստել էր ձիակառքի ետնամասում․ նա չէր խոսում, աչքերը կկոցած նայում էր դեղնած արտերին, որ այնպես տրորվում, տոփանվում էին հազարավոր ոտքերի, անիվների ու ձիերի սմբակների տակ, և ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնում դրան, չէր ափսոսում։ Տեսնես ո՞ւր մնաց Բորյան, տխրությամբ մտածում էր Մայան։ Որտե՞ղ մնացին տղաները, մյուս աղջիկները, Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։ Ասաց տանը սպասիր՝ ես քիչ հետո կգամ․․․ Իսկ ինքը ճանապարհվեց։ Կգա, կտեսմի չկամ, կվշտանա․․․

Մտրակն իջնում է ձիերի վրա, կառքը առաջ է վազում։ Դեղնած արտերի մեջ կանգնած մենավոր ծառերը ետ են մնում։ Ծառերը կանգնել են անշարժ, համր։ Ձիակառքի անիվների տակից ժայթքում       է թանձր փոշին։ Եվ հանկարծ (Մայան սկզբում լսեց շարժիչների սրնթաց մոտեցող ձայները) ետևից, երկնքի խորքից դուրս սլացավ գերմնական կործանիչների եռյակը։

–Դեպի տափաստան, պառկել,– սարսափելի ձայնով բղավեց Միխայիլը՝ առեղի վրայով ցատկելով գետնին։

Եվ ամբողջ մարդկային զանգվածը ցաքուցրիվ վազեց դեպի տափաստան։

–Պառկել , պառկել ,– այս ու այն կողմից գոռում էին մարդիկ։ Առջևի կործանիչը շտկվեց և հորիզոնական ուղղությամբ թռավ տափաստանի վայով։ Մյուս երկու կործանիչները հետևեցին նրան։ Գնդացրանային կրակահերթի կտկտոցը կարկտի պես իջավ փախստականների վրա։ Առջևում, բեռնատարների կողքին դղրդոցով պայթեց ռումբը։ Բեռնատարներից մեկը բռնկվեց, բոցը շատրվանեց երկինք։ Այս ու այնտեղից սկսեցին ողբալ կանայք։ Սակայն մի ձայն՝ զիլ ու ականջ ծակող, լսվեց բոլորից բարձր։

Մայան բարձրացրեց գլուխը և այն, ինչ տեսավ՝ զարհուրելի էր․ անտիրական սայլերի ու ձիակառքերի արանով, գետնին կպած մարդկանց միջով մի ջահել կին էր վազում երեք-չորս տարեկան տղան գրկին։ Նրա ետևից կանչում էին, իսկ նա չէր լսում, նա անօգնական այս ու այն կողմ էր վազում, ինչ-որ բան էր ասում, և նրան լսող չկար, փոքրիկ տղան՝ ճերմակ գլուխը ետ գցած, թփրտում էր նրա ձեռերի վրա, իկ արյունը հոսում էր կախ ընկած ձեռերն ի վար․․․

Առջևում, մերկ բլրակների վրա դիք բարձրություն վերցնելով, կործանիչները շուռ եկան՝ մի կարճ ակնթարթ ծածկելով արևը, նորից եկան փախստականների վրա՝ դողալով իրենց իսկ գնդացիրների սուր կրակից։ Կինը շարունակում էր վազել՝ խելագար հայացքը պտտեցնելով աջ ու ձախ։ Առջևի կործանիչի կրակահերթը հետևում էր նրան կրկնակոխ։ Բռնեց շեղակի, կինն ընկավ՝ առանց գրկից բաց թողնելով տղային։

Ինչ-որ մեկը, պոկվելով գետնից, ցատկումներով վազեց կնոջ կողմը։ Բայց կրակահերթը կանգնեցրեց նրան վազքի մեջ դեպի առաջ ձգված․ գլուխը շեղակի թեքեց, ապա ընկավ, սողաց և ձեռքը առաջ մեկնելով՝ մարեց։

«Գազաններ»,– շուրթերը կծելով, հեկեկաց Մայան՝ դեմքը սեղմելով տաք գետնին ․․․ Իսկ կործանիչները, խրվելով տապից երերող կապույտ երկնքի մեջ, բարակ սուլոցով հեռացան դեպի հյուսիս-արևմուտք։ Նրանց ետևում, խճուղու վրա ու խճուղուց դուրս տափաստանի վրա, ծխում էին մի քանի բեռնատար մեքենաներ։

Հողաթմբերի ու թփուտների ետևից, ցորենի արտերի միջից ու հենց խճուղու մոտից, գետնի վրայից դեռ անվստահ վեր կացան փախստական մարդիկ և քայլեցին դեպի խճուղին՝ փնտրելով իրենց սայլերն ու մեքենանրը, հարազատներին։ Շատ տեղերում, երևի սպանվածների ու վիրավորների մոտ, խմբվում էին մարդիկ, լսվոմ էին կանանց ողբ, տղամարդկանց զուսպ հեկեկոց։ Մայան, անկարող զսպելու ցասման արցունքները, մոր ետևից քայլեց դեպի կառքը ։

Օրն արդեն մայր էր մտնում։

Իսկ մարդկանց, մեքենաների ու սայլերի հոսանքը դեռ հորդում ու հորդում էր փոշեպատ ճանապարհներով։ Հեռվում, անտառների վրա, դեպի ուր գնում էր մարդկային վշտի այդ վիթխարի զանգվածը, պահ էր մտել իրիկնային պայծառ կարմրացոլքը՝ հեռավոր ու ցանկալի։ Գնալով հրացոլքը հալվեց, մնաց միայն երկնքի երկու մասերն իրար կապող մի նեղլիկ շերտ։ Հետո հալվեց այդ շերտն էլ, երկինքը միանգամից դժգունեց, մթնեց։

Նրանք շարժվում էին խճուղու եզրով՝ արդեն հոգնաբեկ, ուժասպառ։ Խճուղին ազատ էր․ այնտեղով, թանձր փոշու միջով, շարունակ գնում, հա գնում էին մեր զինվորները, անցնում էին տանկեր, բեռնատար մեքենաներ՝ թափքերում զինվորներ, որոնք տխրությամբ, երկար նայում էին փախստականների խմբերին։

Խճուղու եզրով գնում էր նաև Պերվոմայկայի հոսպիտալը՝ երկու բուժքրոջ ու բժիշկ Եվգենի Իսաևիչ Խեսինի ուղեկցությամբ։ Բժիշկը լուռ քայլում էր հոսպիտալի ունեցվածքով բարձված սայլերի հետևից։ Այդ սայլերի վրա հերթով նստում էին վիրավորները։ Իսկ բժիշկը չէր նստում՝ ինչքան էլ բուժքույրերը համոզում էին նրան։ «Պետք չէ,– առանց գլուխը բարձրացնելու, ասում էր նա։– Ես դեռ չեմ հոգնել»։

Մայան նրան հանկարծակի նկատեց։ Եվ հիշելով, թե նա ինչպես այն ժամանակ, կոլխոզային շուկայի մոտ խոնարհվեց մինչև գետին, վերցրեց սայլանիվի տակ ջարդված կարտոֆիլն ու դրեց գրպանը։ Եվ ինչ-որ թախծալի զգացում ունեցավ՝ բազմահազար ամբոխի մեջ տեսնելով ճերմակահեր բժշկին։ Նա գնում էր սայլի ետնամասից բռնած, մտքերի մեջ խորասույզ, հոգնած ու գլխիկոր։

Ձիակառքը հավասարվեց սայլերին, սակայն առաջ անցնել չկարողացավ․ առջևում խցանվել էր ճանապարհը։

–Բարև ձեզ, բժիշկ ,– ցած իջնելով կառքից, անհամարձակ ասաց Մայան։

Ծերունին բարձրացրեց աչքերը , գլխով ոդջունեց։

–Հիշո՞ւմ եք, մենք աղջիկներով գալիս էինք ձեզ մոտ՝ հոսպիտալ,– բժշկի կողքից քայլելով, խոսեց Մայան ։-Օգնում էինք ․․․ Նամակներ էինք գրում վիրավորների համար։

Ծերունի բժիշկը մի կարճ պահ նայեց ․ հիշե՞ց , թե՞ մտքերի հետ էր ,– Մայան չհասկացավ։

–Գերմանացիները ուր որ է վերցնելու են Պերվոմայկան ,– ասես ինքն իրեն, ասաց ծերունին, կկոցած աչքերով նայելով անտառների կողմը ։– Կամ արդեն վերցրել են։ Պետք է շուտ անցնել գետանցը։ Կանցնենք գետը, կգնանք Բելոկալիտվենսկայայի ուղղությամբ , թշնամին չի հասնի մեզ․․․ Միայն թե կարողանանք անցնել Դոնեցը․․․

Միառժամանակ լուռ քայլում էին նրանք։

–Իսկ Դոնեցը դծվար կլինի անցնել ,-կրկին խոսեց ծերունին։

–Ինչո՞ւ ,-հարցրեց Մայան ։– Չէ՞ որ կամուրջ կա։

–Այո, բայց առաջին հերթին կանցնեն կարմիր բանակի զորամասերը, որոնք ետ են քաշվում դեպի պաշտպանության նոր բնագծեր՝ Դոնեցի և Դոնի միջև։ Իսկ մենք կսպասենք՝ ով գիտի ինչքան , մինչև կանցնենք գետը։ Ես ծանր վիրավոր ունեմ,-հառաչեց ծերունին և նայելով Մայային, կամացուկ ասաց ․-Նա շարունակ խնդրում է թողնել իրեն։ Դուք գնացեք, ասում է, ես ավելորդ բեռ եմ։ Ես դա գիտեմ, ասում է, ես ավելորդ բեռ եմ, ձեզ խանգարում եմ։ Ես դա գիտեմ , ասում է, թողեք ինձ։

Բժիշկը հայացքով ցույց տվեց սայլը, որի ետնամասից բռնած քայլում էր ինքը։ Սակայն նոր միայն նկատեց, որ սայլում վիրավոր կա։ Բոլորովին պատանի էր , դեմքի թուխ աղվամազը ավելի էր ընդգծում չոր ու գեղեցիկ շուրթերը ։ Պառկել էր երեսը դեպի երկինք, աչքերը փակ, երևի ցավից՝ շուրթերը կծկվում էին երբեմն, դեմքը լարվում էր ։

–Ամբողջ երեք կիլոմետր թշնամու հրաձգության տակ սողալով գնացել է կրակի առաջին գիծը՝ ընկերոջ մոտ ,– մտախոհ ու դարձյալ կամացուկ ասաց ծերունին ։– Մոր նամակը տարել է որդուն, որովհետև ընկերոջ մայրն այնտեղ , թիկունքում ծանր հիվանդ էր , և նրան պետք է վիրահատեին։ Նրան թվացել էր , թե նամակում որևէ լուր կլինի ընկերոջ մոր մասին։ Սակայն նամակը ոչ թե ընկերոջ մայրն էր գրել, այլ գյուղի պիոներները․ նրանք մայիսմեկյան տոնի առթիվ իրենց համագյուղացի մարտիկին շնորհավորական բացիկ էին ուղարկել ․․․ Նա վաշտ էր վերադարձել համարյա արնաքամ, տասներկու տեղից վիրավոր ․․․

Մայան անթարթափ նայում էր վիրավոր տղային, նա նույնիսկ մի երկու քայլ արեց, և մոտիկից, սայլի ճաղերի արանքից, նորից նայեց նրան։

Պատանին ծանր բացեց աչքերը , նայեց մի պահ ։ Եվ նրա գեղեցիկ , անմեղ դեմքը պարուրվեց հիացման ու զմայլանքի վարդագույնով։

–Բարև ձեզ ,– երկչոտ ասաց Մայան , մի պահ դիտելով պատանուն։ Նրա ողջույնին տղան արձագանքեց աչքերի հանդարտ թարթումով։

–Ինչպե՞ս եք,– կարճ դադարից հետո մտերմորեն հարցրեց Մայան ․ասես վաղուց գիտեր նրան ։

Տղան ցույց տվեց ձեռքերով՝ «լավ»։

–Ձեր վերքերը ցավո՞ւմ են։

«Ոչ,-գլխի դանդաղ շարժումով պատասխանեց տղան։– Մի քիչ»,-կամացուկ ավելացրեց նա՝ ցավից կծելով շուրթերը։

Առջևում ինչ-որ կառք էր շրջվել՝ փակելով դեպի գետակ իջնող ճանապարհը։ Գոռում –գոչում էին տղամարդիկ։ Աղմուկ էր, իրարանցում։

–Դեն քաշվեք ճանապարհից։ Կառքը դեն քաշեք,– կանչում էին հետևից։

Այնտեղ, առջևում, շրջված կառքի տակ փնչում էր լծաձին։ Ձիու վիզը կոտրել էր և նրան չէին կարողանում հանել առեղի տակից։ Ձիատերը՝ սպիտակ գլխով մի ծերունի, անձայն լալիս էր ։ Կառքը մի կողմ քաշեցին։ Ճանապարհն ազատվեց։ Ձիու մոտ կանգնած լալիս էր ծերունին։ Նրա մոտ, հենց       գետնին, նստել էին մի կին ու երեք փոքրիկ տղաներ։ Կինը նույնպես լալիս էր։ Իսկ երեխաները չէին լալիս․ նրանք դեռ ոչինչ չէին հասկանում։

–Ջուր,-կամացուկ ասաց վիրավոր տղան, դանաղ փակելով աչքերը։

–Ես հիմա կբերեմ։-Մայան արագ գնաց դեպի իրենց ձիակառքը, քիչ անց եկավ՝ հողե կուլան ձեռքին։ Նա թաշկինակը թրջեց ջրի տակ, դրեց տղայի ճակատին։ Տղան դանդաղ ուշքի եկավ։

–Շնորհակալություն, քույրիկ,– երկար նայելով Մայային, արտաբերեց նա։– Քանի կենդանի եմ, չեմ մոռանա ձեզ։ Ձեր աչերում այնքան բարություն կա։

Մայան գորովասիրտ նայում էր նրան։

–Դուք ջուր էիք ուզում,-ասաց նա, ցույց տալով կուլան։-Ջուր եմ բերել։

Տղան ասես չէր լսում։ Նա անթարթ, տամուկ աչքերով նայում էր Մաային ։

–Ինչպե՞ս է ձեր անունը,– կամացուկ հարցրեց նա։

Մայան ասաց։

–Իսկ իմը Մուխտեդին է։ Մուխտեդին Մեհրալիև։ Դաղստանից։ Թել գյուղ։ Լսած կա՞ք՝ Թել ։

–Մայան շարժեց գլուխը՝ «ոչ»։

–Լավ գյուղ է․․․-ծանր խոսեց տղան։ – Շրջապատված է դաշտերով, բլուրներով, ծմակներով։ Ծմակներում գետեր կան, ջրվեժներ․․․ Գիշերները ծմակների էն կողմից շարունակ լսվում է Կասպից ծովի ձայնը։ Գոնե մի անգամ լինեի մեր գյուղում, շրջեի մեր գյուղի դաշտերում, գետերի մոտ նստեի․․․ Բայց դա չի լինի․․․

Մայայի օգնությամբ կիսաբարձրանալով, ջուր խմեց։

Սայլի անիվները դանդաղ գլորվում էին փոշու միջով։ Սալի մեջ պառկած տղան երկար նայում էր երկնքին։ Երկար նայեց, իսկ հետո, առանց հայացքը այնտեղից կտրելու, ասաց ․

–Մեր գյուղի երկինքն էլ այսպես կապույտ է․․․ Իսկ գիշերները դուրս են գալիս աստղերը՝ խոշոր, ցածր , փայլում-փայլփլում են․․․ և այդպես մինչև առավոտ, մինչև բացվում է լույսը․․․ Ինչպես կուզենայի ապրել․․․

–Դուք դեռ շատ կապրեք,– անվստահ ասաց նա։– Ես ինքս եմ լավատես․․․ Իսկ ձեզ չեմ մոռանա,-հանկարծակի նայելով Մայային, աաց նա։ – Որովհետև չի կարելի ձեզ մոռանալ։ Այդպիսի հայացք ու այդպիսի աչքեր չեմ տեսել կյանքում։ Կհիշեի։-Նա քիչ լռեց։-Իսկ դուք կհիշե՞ք ինձ,– հարցրեց նա։

–Կհիշեմ,– անվստահ ասաց Մայան։

–Շնորհակալություն։– Նա լուռ մտածում էր ։– Զարմանալի բան է կյանքը,– կարճ ընդմիջումից հետո խոսեց նա դանդաղ, երազուն հայացքը երկնքին։– Դու չես լինի, դու դա գիտես, բայց ահա քեզ մխիթարանք է պատճառում այն, որ քեզնից հետո քեզ հիշելու են։ Ինչո՞ւ մարդ մխիթարվում է դրանից՝ չես հասկանում։ Բայց և այնպես չես ուզում մեռնել։ Թեկույզ կույր, առանց ձեռք ու ոտքի, թեկուզ ցավերի մեջ գալարվելով՝ ուզում ես ապրել․․․ Սարսափելի է մահը քսանմեկ տարեկան հասակում։ Բայց ես չեմ վախենում։ Ես կմեռնեմ հեշտ ու հանգիստ․․․ Ատում եմ ֆաշիզմը․․․ և եթե այնպես լիներ, որ ունենայի նաև երկրորդ կյանք, առանց մտածելու նորից կգնայի նրանց դեմ կռվելու։ Մայրս է տանջում ինձ․․․ Նրա պատկերը շարունակ աչքիս առաջ է․․․

–Ձեզ չի կարելի խոսել,– ասաց ծերունի բժիշկը՝ մատը տանելով դեպի շուրթերը։ Նա սայլի ետևից հազիվ էր քարշ տալիս ոտքերը։ Չոր շուրթերը շարժվում էին երբեմն․ նա խոսում էր, սակայն ոչինչ չէր լսում։

Մութն ընկել էր արդեն ։ Մտնում էին անտառ։

Անծայրածիր տափաստանի միջով մի աղջիկ էր քայլում։

Նա հոգնել է արդեն, քայլելու ուժ չունի այլևս, բայց գնում է դեռ։

Նա անթիվ ձորակներ է անցել, քայլել է խանձված արտերի միջով, արյունած են ոտքերը, ցավում են, բայց գնում է դեռ։ Ճանապարհներին գերմանացիներից փախած թափառախմբեր են պատահում, նա ինչ-որ բան է հարցնում նրանց, ու նորից քայլում է։

Արևն անցել է։ Երկինքն ավելի կապույտ է։ Իրիկնային կապույտ երկնքով անցնում է կռունկների երամը։ Թախծոտ կանչում են կռունկները՝ կուրլու, կուրլու, կուրլու․․․ Գնալով փոքրանում, կորչում են երկնքի մեջ։ Բայց լսվում է դեռ նրանց հեռացող կանչը։ Տխուր կանչում են կռունկները։

Նորից ձոր, նորից բլրակ՝ առջևում հարթ տարածքն է։ Նա չի կանգնում, եթե կանգնի՝ կընկնի, թվում է։ Ու գնում է նա՝ աչքը խամրող հորիզոնին։ Ու գնում է դեռ։ Ո քայլում է դեռ ․․․

Մութ է։ Խավարի մեջ ինչ-որ խրճիթներ են ուրվագծվում։ Նա ծեծում է նրանցից մեկի դուռը։ «Ո՞վ      է»,-հարցնում են ներսից։ «Յուրային է»,– պատասխանում է։ Սպասում է երկար։ Դուը բացում են, ներս է մտնում։ Երկու հոգի են։ Ծեր։ Նստել են օջախի մոտ, հարցական նայում են աղջկան։ «Նստիր»,– ասում են։ Փլվում է կրակի մոտ դրված թախտին։ Ինչպես ներսից այրվող դեզն է փլվում։ «Ո՞վ ես դու»,– հարցնում են։ Ո՞վ է ինքը։ Ինչպե՞ս բացատրել։

–Իմ անունը Ալեքսանդրա է, Ալեքսանդրա Դուբրովինա։– ասում է նա։ Ընկերուհուս եմ փնտրում, Պերվոմայկայից։ Մայա է անունը․․․ Նա ասաց տանը կսպասեմ։ Ես վերադարձա, իսկ նա չկար ․․․ արդեն մեկնել էր։

Նրան չեն հասկանում։

–Իսկ      ո՞ւր են ծնողներդ․․․ Նրանք փախել ե՞ն․․․

–Ոչ․․․ հայրս հիվանդ է․․․նրանք մնացին․․․Ես ընկերուհուս եմ որոնում,– փոխնիփոխ նայելով նրանց, ասում է աղջիկը։ – Մենք շատ ենք մտերիմ․․․

Հարցական նայում են։ Ոչինչ չեն հասկանում։ Իսկ նրա աչքերը ծրարվել են։ Գլուխը թեքվել է կրծքին։ Քնել է․․․

Արդեն գունատվել, ցրտում էր տաք գիշերը։ Եվ լռություն էր։ Քնահար թռչունները ծառերի վրա փոխում էին իրենց տեղերը, հետո նորից լռություն էր լինում։ Միայն տանկերի ու բեռնատար մեքենաների հռնդույնն էր լսվում խճուղու կողմից․ նրաք անդադար գնում էին դեպի արևելք։

Կրակը, որի վրա Մայան գնչուական ծխահամ ապուր էր եփել, վաղուց մարել էր։ Հանգած կրակի մոտ նստել էին նրանք ՝ մայր ու աղջիկ, և անխոս, անորոշ նայում էին գետնին, մի կետի։ Ի՞նչ էր մտածում մայրն այդպես, Մայան չգիտեր։ Մայան ընկերուհիների մասին էր մտածում, Բորյայի ․․․ Հասա՞ն Վորոշիլովգրադ, թե՞ ճանապարհից ետ են դառել,– մտածում էր նա։ Մտաբերեց Ուլյային, Ալեքսանդրա Եմելյանովնային․․․ Մտքերը հանգիստ չէն տալիս։ Նայեց մորը։

–Ինչի՞ մասին ես մտածում, մամ,– վերջապես հարցրեց նա։

Մայրը բարձրացրեց աչքերը, հոգատանջ նայեց աղջկան։

–Մտածելու այնքան բան կա,– տխրությամբ ժպտաց նա։– Քո մասին էի մտածում, -չթաքցրեց մայրը։– Ինչեր էի երազում և ինչ ստացվեց․․․

Հարկավոր էր սփոփական մի բան ասել, և Մայան ասաց․

–Այդպես չի մնա, մամ։ Շուտով մերոնք կհաղթեն․․․ Մերոնք կհաղթեն, և մենք նորից տուն կվերադառնանք։

Մայրը թեքեց հայացքը, դառնորեն քմծիծաղեց։

Նորից լռություն էր։ Միխայիլը, ծանր բարձրանալով տեղից, սկեց լծել ձիերը։

–Ճանապարհը մերն է, հարկավոր է շտապել,– ասաց նա։– Հետո ժողովուրդը շատ կլինի, չենք կարողանա գետն անցել։

Եվ միանգամից անտառն արթնացավ, լցվեց փախստականների ձայներով, սայլանիվների ճռինչով ու թռչունների վաղորդյան կանչերով․․․

Լույսը բացվում էր։

Ինչպես գերանդիները խոտերի մեջ՝ մոտիկ ինչ-որ տեղ բահեր էին զնգում։ Մայան լարեց ուշադրությունը։ Այնտեղ, սլացիկ կեչիներից այն կողմ, փոքրիկ բացատում, կանգ էին առել Պերվոմայկայի հոսպիտալի սայլերը։ Ձայնն այնտեղից էր գալիս։ «Գնամ հրաժեշտ տամ նրանց, – մտքում որոշեց Մայան,– երևի ճանապարհվում են արդեն։ Գուցե չհանդիպենք այլևս․․․»

–Ես հիմա կգամ, մի րոպեով,– բարձրաձայն ասաց նա և վազեց սպիտակին տվող կեչիների արանքով։

Նա նրանց տեսավ դեռ հեռվից։ Սայլերը լծված, պատրաստ էին արդեն, սակայն նրանք, չգիտես ինչու, չէին ճանապարհվում։ Ծառերի տակ գլխիկոր կանգնել էր բժիշկ Եվգենի Իսաևիչ Խեսինը, նրա կողքին՝ երկու բուժքույրերը՝ նունպես գլխիկոր, նրանց մոտ կանգնած էին վիրավորներից մի քանիսը՝ վիրակապերով, անթացուպերով։ Բժիշկը խոսում էր ․․․Մայան մանրաքայլ գնաց։ Չոր ճյուղերը ճրթում էին նրա ոտքերի տակ․ ձայնի վրա բժիշկը ետ նայեց։

–Ա՜․․․ այդ դո՞ւ ես, աղջիկս,– նվաղուն ասաց նա։– Իսկ մենք գնում ենք ,– մի բան ասաց լինելու համար ավելացրեց ծերունին ։-Արդեն ճանապարհվում ենք։

–Մենք նույնպես ճանապարհվում ենք,– առաջ գալով արտասանեց Մայան ։ – Ես եկա հրաժեշտ տալու։

Միջադադար։ Բոլորը լուռ նայում էին Մայային, ասես կարևոր լուր էին սպասում նրանից։ Բժիշկը նույնպես նայեց, բայց մի փոքր պահ միայն , հետո շրջեց հայացքը և ասես      ոչ թե Մայայի, այլ նրա վրայով ինչ-որ երրորդի հետ էր խոսում , կիսաձայն ասաց․

–Մենք նրան հողին հանձնեցինք։

–Ինչպե՞ս, – ձեռքերը ակամա կրծքին դնելով, հարցրեց Մայան ՝ անմիջաբար հասկանալով, թե ում մասին է խոսքը, և չթարթող աչքերով նայեց ծերունուն՝ դեռևս չհավատալով լսածին։

–Լույսը չէր բացվել դեռ։ Քույրն ասաց կանչում է,– ցածրաձայն պատմեց ծերունին ։– Գունատ էր։ Ես մեռնում եմ, բժիշկ, ասաց, բոլոր մեռնողներին թվում է, թե չեն մեռնելու, կարծում են դեռ ինչ-որ հրաշք է լինելու, իսկ ես գիտեմ, որ հրաշք չի լինելու․․․Ոչ մի հրաշք․ չեմ տեսնելու մորս, իմ Դաղստանը, մեր Թել գյուղը․․․ Ես մեռնում եմ ․․․ և խնդրում եմ ձեզ, բժիշկ , ասաց (և դա նրա վերջին խոսքն էր), մորս հաղորդեցեք, որ ես, իբրև, անհետ կորել եմ։ Նա էլ ոչ ոք չունի․․․

Ծերունի բժիշկը մատների ծայրերով սրբեց աչքերը ։ Իսկ Մայան կանգնել էր քարացած և նայում էր բժշկի գունատ դեմքին։ Նա չէր կարողանում ուրիշ կողմ նայել, վախենում էր հանդիպել Նրա թարմ շիրմաբլրին։ Նրա ականջում, ինչպես, թույլ ղողանջ՝ խոտերի մեջ հնչում էր բահերի թախծոտ զնգոցը՝ սպիտակ կեչիներից այն կողմ, վաղորդյան նոսր մշուշի մեջ։

Լուսաբացը Ալեքսանդրա Եմելյանովնային գտավ արդեն տափաստանում , ճանապարհից դուրս։ Եվ ի՜նչ գեղեցիկ էր այդ լուսացող երկինքը անծիր տափաստանի վրա։ Ալքսանդրան կանգ առավ մի պահ, նայեց ետ, հրդեհի պես վառվող հորիզոնին, և ինչ-որ կարոտագին ու թախծական բանից սիրտը նվաղուն խփեց։

Աշխարհը արթնանում էր քնից։

Հեռվում, տափաստանի խորքում, ուռենիների մի շարք, ինչ-որ գետակի հետ ոլորվելով գնում, կորչում էր մշուշի մեջ։ Այստեղ –այնտեղ , դարձյալ տափաստանի խորքում, հերձաքարով ծածկված սպիտակ շենքեր էին երևում՝ ամայի բակերով, ստանիցաներ էին երևում, որոնց երդիկներից ծուխ չէր ելնում․․․ Այդ ստանիցաներից դեպի տափաստան ձգվող ճանապարհներին մարդկանց խմբեր էին երևում՝ սայլերով և առանց սայլերի ։

Ալեքսանդրան այդպես մնաց երկար, ասես երկընտրանքի մեջ էր՝ ո՞ր կողմը գնալ, նայեց հասած, համարյա ձեռք չտված ոսկյա արտերին, որ այնպես տարուբերվում, սվսվում էին առավոտվա սյուքից, հայացքը գնաց ձորակների վրայով, որոնք հատակներին ցողից արծաթազօծվել էր բաց կանաչը, լսեց լորի կաղկղան արտեզրին ինչ-որ տեղ։ «Մի՞թե այս բոլորը մնալու է նրանց, – դառնությամբ շշնջաց Ալեքսանդրան։– Տեր աստված, մի՞թե հնարավոր է դա»։ Նրա դեմքի վրա, շուրթերի անկյուններում ու նուրբ կտրվածքի ռունգերում դրոշմվել էին անհայտ ուժի գծագրությունները։ Նա նորից սկսեց քայլել անեզրական տափաստանի միջով․․․

Հուլիսյան արեգակի հրաշեկ սկուտեղից բոց էր թափվում տափաստանում մի քանի կիլոմետր ձգված զինվորականների ու քաղաքացիական մարդկանց երկարաձիգ շարքերի վրա։

Նրանք քայլում էին արևի տակ խաշվելով, հոգնատանջ, անքնությունից ուռած աչքերով, հենց այդպես, երթի ժամանակ նիրհում էին, կերակրում էին երեխաներին, ծանոթություններ հաստատում, եղած ու չեղած բաներ էին պատմում ռազմաճակատից, սակավ հանդիպող ջրհորերի ու գետակների մոտ ջրում էին ձիերին, կոլտնտեսային դաշտերից ու բանջարանոցներից վարունգ ու պոմիդոր էին քաղում, կարտոֆիլ էին հանում ու խորովում հարդից ու ստանցիաների ցանկապատներից վառած խարույկների մոխրի մեջ․․․

Երեկոյան դեմ ետևից արդեն հասնում էին հրանոթային կրակոցների խուլ ձայները։ Գիշերն այդ ձայներն ավելի մոտեցան, նույնիսկ լսվում էին գնդացրային կրակահերթերը։ Մերթ այստեղ, մերթ այնտեղ հանկարծակի բռնկվում էր երկինքը և հրդեհների հրացոլքներից նի կարճ ակնթարթ լուսավորվում էր մութ տափաստանը։

Իսկ առավոտյան, ինչ-որ այրված ստանցիայի մոտ, նրանց կանգնեցրին, և նրանք բոլորովին առաջ չէին կարողանում շարժվել․ առջևում զորամասեր էին անցնում։ Եվ այստեղ, հեեց ձիակառքի վրայից, խճուղով քայլող ավտոմատավորների ինչ-որ վաշտի մեջ Մայան տեսավ իրենց տանն ապրող լեյտենանտ Վլադիմիր Իգնատևիչ Բեսսոնովին։ Նա թռավ կառքից և հևիհև, գայթելով վազեց վաշտի ետևից ։

–Վլադիմիր Իգնատևիչ, Վոլոդյա,– կանչում էր նա , -շարունակելով վազել ։-Վոլոդյա․․․

Այնտեղ , վաշտում, ետ նայեցին։ Վլադիմիր Իգնատևիչը ակմա կանգ առավ՝ դեռս չհավատալով աչքերին։ Նա արագ ընդառաջ վազեց Մայային ։

–Ահա և մենք հանդիպեցինք,– ասաց Մայան՝ մանրիկ շնչելու և արտաշնչելու արանքում։-Իսկ դուք ասում էիք, կհանդիպենք տասը տարի հետո։

–Այո։ Ես բոլորովին չէի սպասում ,– հուզմունքով արտասանեց Վլադիմիր Իգնատևիչը, նայելով նրան հիացմունքով ու կարոտով, և չհամարձակվելով անգամ մեկնել ձեռքը ։– Տեր աստված, մի՞թե այդ դուք եք․․․ Ես այնքան եմ մտածել ձեր մասին։ Եվ ահա, թե որտեղ հանդիպեցինք։

Նրանք անթարթ նայեցին իրար ։

–Իսկ ո՞ւր է ձեր մայրիկը։ Ինչպե՞ս է նա,– կարճ դադարից հետո հարցրեց Վլադիմիր Իգնատևիչը, թեպետ բոլորովին ուրիշ բան էր մտածում այդ պահին։

–Նա նույնպես այստեղ է,– ետ նայելով ասաց Մայան։– Գնում ենք դեպի Կամենսկ։ Իսկ հետո ավելի դեն՝ դեպի Սարատով կամ Կույբիշև։

–Դեպի Կամե՞նսկ,– հարցրեց Վլադիմիր Իգնատևիչը, ինքնաբերաբար բռնելով Մայայի արմունկը։– Հարկավոր չէ,– շտապողական ասաց նա։– Դուք պետք է շուռ գաք դեպի հարավ։ Եվ ինչքան կարելի է, շուտ։ Ես սա ասելու իրավունք չունեի, չի կարելի, բայց ձեզ չասել՝ չեմ կարող, որովհետև դուք ինձ համար ․․․ Ես դա ինչպես բացատրեմ ձեզ, որ հասկանաք․․․ Դուք ինձ համար թանկ եք․․․– շփոթված ժպտաց նա։-Շատ եք թանկ և միշտ թանկ եք եղել․․․

Վլադիմիր Իգնատևիչը փուտկոտ նայեց հեռացող վաշտի ետևից։

–Գնացեք դեպի հարավ՝ Լիխայա։ Միայն դեպի հարավ,– ձեռքերը շարժելով շարունակեց նա։– Իսկ Կամենսկ պետք չէ, որովհետև գերմանացիները անցել են Դոնեցը և ուր որ է՝ կվերցնեն Կամենսկը ։ Այժմ մարտերը Բելոկալիտվեսկայայի մոտ են տեղի ունենում։ Մենք գնում ենք այնտեղ՝ նրանց առաջխաղացումը կասեցնելու։

Մայան լուռ էր։ Ասես այն, ինչ ասվեց հիմա, իրեն չէր վերաբերում։ Նա հոգնել էր։

–Ես սխալ էի, երբ ասում էի, թե կհանդիպենք տասը տարի հետո ,– խոսեց Վլադիմիր Իգնատևիչը անհանգիստ նայելով հեռացող վաշտի ետևից ։– Ես շատ եմ ուզում, որ այն, ինչ մտածում եմ հիմա, նույնպես սխալ կլինի։

–Իսկ ի՞նչ եք մտածում հիմա ,– ակամա հարցրեց Մայան։

–Ես մտածում եմ այն մասին, որ ձեզ այլևս չեմ տեսնելու։ Ե դա հաստատ է,– դառնաժպիտ ասաց նա։– Բայց ես ձեզ չեմ մոռանա։ Որովետև չի կարելի ձեզ մոռանալ։

Մայան հանկարծակի ու սոսկումով նայեց նրան․ այդ խոսքերը նա երեկ ուրիշից լսեց՝ սայլում պառկած վիրավոր զինվորից, և նա չկա այլևս, նա մեռավ․․․ Եվ նա այնքան ջահել ու գեղեցիկ էր, և նրա մայրը հավիտյան մնաց որբ, որովհետև որդուց բացի նա էլ ոչ ոք չունի։

–Դուք ճիշտ չեք,– ջանալով հանգիստ խոսել, ասաց Մայան։– Ես համոզված եմ, որ մենք կհանդիպենք, և այն էլ շուտով․․․

–Ես ձեզ հասկանում եմ, դուք, իհարկե, այն չեք ասում, ինչ մտածում եք,– թախծոտ ասաց նա։– Թող այդպես լինի։ Առանց նման խոսքերի գուցե և հնարավոր չլինի այս դժվար օրերին․․․ Ինչ արած, շնորհակալ եմ․․․ Եվ մնացեք բարով․․․– Եվ սեղմելով Մայայի ձեռքը , նա շրջվեց ու դղրդացնելով զինվորի իր ծանր սապոգները, փոշու միջով քայլեց հեռացող վաշտի ետևից։

Նա գնում ու շարունակ ետ էր նայում։

Ետմիջորեին թափառախումբը նորից սկսեց շարժվել․ զորամասերը արդեն անցել էին։ Փախստականներն այժմ գնում էին միայն դեպի հարավ։

Սակայն երկար գնալ չհաջողվեց․ Նովոշախտինսկի մոտ մոտոցիկլ նստած գերմանացիները հասան նրանց։

–Գերմանացիները ,– դողացող ձայնով ասաց ինչ-որ մեկը՝ սարսափահար հայացքը դեպի ետ, և նրա ասածը վայրկենապես ձայնձնվեց շարքերի մեջ, ինչպես հրամանով՝ բոլորը կանգ առան, և նույնպես նայում էին ետ, դեպի այն բլուրը, որ հենց նոր էին անցել։