ԿՈՐՍՎԱԾ ԲԱՐԴԻՆԵՐ

Ես Բորյային թողել էի դասարանում, որպեսզի ոչ ոք չկասկածի, և պայմանավորվել էինք հանդիպել այնտեղ, ուր Կամենկան ծունկ է տալիս, մտնում անտառ և որտեղից պարզ երևում է մեր Պերվոմայկան։ Եվ շատ զարմացա, երբ հանկարծ նա դուրս եկավ ծառերի արանքից և կանգնեց ճանապարհի մեջ։

–Այս ե՞րբ եկար,– իմ աչքերին չհավատացի ես։

Բորյան ծիծաղեց։

–Կարճ ճանապարհով։ Բանջարանոցների միջով կարճ ճանապարհ կա։ Ամառները այդ ճանապարհով տղաների հետ գալիս ենք Կամենկայում լողանալու։

Հետո Բորյան վերցրեց իմ պայուսակը, և մենք ձեռք- ձեռքի գնացինք նեղ ճանապարհով։ Թեթև հովից խշխշում էր անտառը, բարձրում օրորվում էին ծառերը և վայրի տանձենիների ու սալորենիների ծաղիկները՝ նուրբ ու սպիտակ, թափվում էին մեզ վրա։ Անտառը լուռ էր, մեր ծիծաղը արձագանքվում էր ինչ- որ տեղ, անտառի խորքում։

Զիլ ծկլթոցով կտրելով ճանապարհը, ցածր թռչում էին չարդերն ու մոշահավերը ու նորից լռություն էր տիրում։

Հետո անտառը վերջավավ. հասել էինք Կամենկային։ Արևի տակ փայլփլելով՝ հանգիստ սահում էր գետը, ծունկ տալով գնում, մտնում անտառ։

–Ահա և մեր Կամենկան,– ասացի ես, և մենք ավելի մոտեցանք գետին։ Գետը կամացուկ վշշում էր, այնտեղ, ուր ծունկ էր տալիս, ջուրը շարունակ փրփրում էր, ալիքների վրա նստած, հայացքները դեպի մեզ, ջրի վրա ճոճվելով ներքև էին սահում ջրածտերը, վարսաթափ ուռենիները գլուխներն անշարժ կախել էին ջրերի վրա, գետափին կանաչ էր բուսել, և կանաչը տաք էր։

–Նստենք,– ասացի ես, նստեցի կանաչների վրա, գրկեցի ծնկներս և գլուխս ծնկներիս՝ նայում էի արևին, որ ընկել էր գետի մեջ, գետը հոսում էր, իսկ արևը կանգնած էր տեղում, չէր շարժվում։ Բորյան նույնպես նստեց կանաչների վրա, ես նրան չէի նայում, բայց շարունակ զգում էի, որ ինձ է նայում։

–Կամենկային նայիր և ոչ թե ինձ,– առանց շրջվելու նրա կողմը, ժպտալով ասացի ես։-Դու ինձ ամեն օր տեսնում ես, իսկ գետը ամեն օր չէ, որ կարող ես տեսնել։

–Գետը ես կարող եմ հարյուր տարի էլ չտեսնել՝ հոգ չէ,-հանգիստ ասաց Բորյան։-Իսկ քեզ,– նա քիչ լռեց։– Իսկ քեզ, եթե մի օր չտեսնեմ, կխելագարվեմ…

Բնությունն էր տրամադրում խոսել, թռչունների անուշ դայլայլն ու Կամենկայի անուշ վշշոցը։

Կամենկայի խաղաղ վշշոցի մեջ ես լսեցի դպրոցական զանգի ղողանջը։ «Դասամիջոցը վերջացավ»,– շրջվելով ետ, մտածեցի ես։ Դպրոցի բակն այնտեղ իսկույն դատարկվեց։

–Կուրլու, կուրլու, կուրլու,– անտառի վրայով կռունկների երամ էր անցնում։

–Ես ճիշտ եմ ասում,– խոսեց Բորյան։– Ես քեզ ասել եմ… Բայց հիմա առաջվա նման չէ։ Հիմա չկա այնպիսի մի րոպե, այնպիսի մի վայրկյան, որ չմտածեմ քո մասին։-Բորյան մի կարճ րոպե լռեց, հետո հանկարծ ասաց.-Ինձ դուր են գալիս անգամ այն աղջիկները, որոնց անունները նույնպես քո անունից է։ Ես երբեմն փակում եմ աչքերս, շշուկով տալիս եմ քո անունը, մեկ անգամ չէ՝ հազար անգամ արտասանում եմ՝ վանկ առ վանկ, հապաղումով, և սիրտս խփում է երջանկությունից։ Ինձ սիրելի են անգամ ձեր փողոցը, ցանկապատը, ձեր այգին, տունը։ Գիշերը դուրս եմ գալիս փողոց, խավարի միջից նայում եմ ձեր տան կողմը, և սիրտս լույսով ու թրթիռով լցվում է…

Ես ձեռքով ծածկել էի դեմքս, շնչում էի ափերիս մեջ, հաճելի էր, ու չէի հեռացնում ձեռքերս, թվում էր Բորյան կլսի, եթե հանկարծ նայեմ նրան, ու չէի նայում, սրտի քաղցր նվաղումով լսում էի նրան, իսկ նա խոսում էր ու խոսում… Տեր աստված, ինչեր ասես, որ չասաց նա..․

–Ես սիրում եմ քեզ,– շշնջում էր նա։-Եվ թող ինձ հետ մի վատ բան բան պատահի, թող չլինեմ, եթե երբևէ հանկարծ չսիրեմ քեզ…

Ու լռեց։ Ես չէի համարձակվում նայել նրան։

–Շնորհակալություն,– ակամայից ասացի ես ու էլ ոչինչ չգտա ասելու։

Եվ լռություն էր… Եվ այն ի՜նչ լռություն էր, ի՜նչ քաղցր պահ էր, և ծառերի կատարներն ինչպիսի՜ նազանքով էին գնում-գալիս անեզր կապույտի մեջ, թռչուններն ինչպե՜ս էին երգում, լռում, ականջ էին դնում ու նորից երգում էին, «Կու-կու, կու-կու, կու-կու»,– անդադար ու անուշ կանչում էր կկուն, դեղնակարմիր սկյուռները ծառից ծառ էին ցատկում, և արևն այն ինչպե՜ս էր պսպղում ջրերի միջից. ասես հրճվում, ծիծաղում էր ջրերի խորքից։

Հետո ծաղիկ քաղեցինք, հետո երկար քայլում էինք անտառում, և արևը նույնպես գալիս էր մեզ հետ անտառի վրայով, երբ կանգ էինք առնում, նա նույնպես կանգնում էր ու սպասում, նրա շողերը ծառերի արանքով ընկնում էին մեզ վրա։ Հետո, քայլելուց հոգնած, ես հենվեցի ծառերից մեկին, մեջքով զգում էի ծառաբնի սառնությունը, Բորյան նույնպես հոգնել էր, երևի, գուցե և վիրավոր ոտքը ցավում էր։ Նա կանգնել էր իմ դիմաց, և նրա կուրծքը բարձրանուն- իջնում էր…

–Նայիր, Բորյա, տգեղ ոչինչ չկա բնության մեջ։

Նա երկար նայում էր հանդարտ խշշոցով օրորվող ծառերին, հետո ասաց.

–Բնությունն ինձ համար տգեղ կլիներ, եթե այստեղ չլիներ բնության զարդ մի աղջիկ՝ անունով Մայա, որն ահա ինչքան ժամանակ պաշտամունք է ինձ համար… Եվ որին սիրում եմ ես խորունկ..․

–Իսկ եթե այդ աղջիկը չի՞ սիրում քեզ,– ժպտացի ես։

–Եթե չի սիրում, ես այս րոպեին նրան գցում եմ գետը։

Ես նայեցի գետին, Երկու քայլ այն կողմ՝ մուգ կապույտ, դանդաղասահ հոսում էր այն և ծառերի ստվերները գլխիվայր կախվել էին նրա ջրերում։

–Համաձայն է,– ասացի ես և, ինքս էլ, չգիտեմ ինչու, ավելացրի։– Եթե չես սիրում ինձ։

– Ուրեմն չեմ գցի,– ժպտաց Բորյան։– Որովհետև դու անչափ գեղեցիկ երեխա ես, և, որովհետև ես սիրում եմ քեզ։

– Երեխան դու ես,– ասացի ես։– Իսկ ես մեծ եմ։ Տասնյոթ տարեկան։ Այսօր իմ ծննդյան օրն է։

–Ինչպե՞ս։

–Այո։

–Ճշմարի՞տ։

–Ճշմարիտ,– գլխով արեցի ես։– Այսօր մայիսի քսանն է։

– Շնորհավորում եմ,– շփոթվեց Բորյան։– Ինչո՞ւ շուտ չես ասել։

–Մոռացել էի,– ժպտացի ես։– Չէի հիշում, թե երբ եմ ծնվել։ Այսուհետև կհիշեմ, որովհետև այսօր կմնա իմ հիշողության մեջ։ Չեմ մոռանա երբեք… Իսկ դու նույնիսկ չես հարցնում, թե ես ի՞նչ էի ուզում ասել քեզ,– ակամա լրջանալով ասացի ես։– Ես դասարանում քեզ ասեցի՝ բան ունեմ ասելու։ Գիտե՞ս ինչ էի ուզում ասելու։

Իմ դեմքը վառվում էր։ Բորյան դանդաղ մոտեցավ, և նրա սառը մատները դանդաղ սահեցին իմ դենքի վրայով։

–Ի՞նչ էիր ուզում ասել,– շշնջաց նա, շարունակ մատները քսելով դեմքիս։ Ես չէի դիմադրում։

–Ես ուզում էի ասել…– դողացող ձայնով մրմնջացի ես։– Ուզում էի խոստովանել, որ սիրում եմ քեզ… որ ես քեզ ավելի եմ սիրում, քան դու ինձ…

–Ոչ,– շշնջաց Բորյան, մատները դնելով շուրթերիս։– Չի կարող պատահել… Դու իմ չափ չես կարող սիրել… Ես կխելագարվեմ, եթե մի բան պատահի քեզ, Մայա… Դու չես կարող ինձ նման սիրել, ոչ…

Նրա տաք շնչառությունը մոտ էր, նրա շուրթերը շարունակ ինչ- որ բան էին շշնջում, իսկ ես ոչինչ չէի լսում, ասես անզգայացել, համրացել էի։ Նրա շուրթերի տաք հպումից ես վեր թռա ինչպես երազում։

–Պետք չէ,– ցածր ասացի ես, ձեռքերով ծածկելով դեմքս։– Պետք չէ…

…Ասում են՝ ով լավ պատմում է սիրո մասին, ուրեմն, նա խորը չի սիրում։ Դրա համար էլ ես ոչինչ չեմ պատմի։ Ոչինչ չեմ պատմի այն մասին, թե այնուհետև ինչ ասաց Բորյան և ինչ ասացի ես։ Դա անկրկնելի և գեղեցիկ մի երազ էր, երազում ասված խոսքեր , որ երևի, մի անգամ է լինում մարդու կյանքում և, որպես անմոռաց ու քաղցր հուշ՝ հավիտյան մնում է նրա հոգու խորքում։

«Ճշմարտություն, և ոչինչ՝ բացի ճշմարտությունից»։ Ոչ։ Չեմ գրի։

…Արևն արդեն թեքվել էր դեպի մայրամուտ երբ մենք ճանապարվեցինք տուն։ Պերվոմայկայի սլացիկ բարդիները՝ տղա-աղջիկ, տներից էլ բարձր, երկնքի մուգ կապույտ ֆոնի վրա գրկախառնված օրորվում էին, թեքվում, ասես ծիծաղում էին, ու նորից մոտենում, փսփսում էին… Մենք շարունակ կանգնում, նայում էինք Կամենկայի կողմը, ուր մութն ընկնում էր արդեն, և թռչունները ձգել էին իրենց իրիկնային տխրամորմոք երգը։

«Սիրել խորապես՝ նշանակում է մոռանալ ինքդ քո մասին։ Ժան Ժ. Ռուսո»։ Ճիշտ է։

Մայա։

Երկուշաբթի, 31 մայիսի 42 թ.։ Առաջին քննություն։ Գրավոր շարադրություն՝ գրականությունից։ Ինչպիսի վախով ու կարոտով էինք սպասել այս օրվան, իսկ հիմա տխուր ենք։ Ուսուցիչները նույնպես։ Ռազմաճակատը մոտենում է։ Հրետանային որոտումներն արդեն պարզորոշ լսվում են։ Հատկապես գիշերները։ Ի՞նչ է լինելու… Սովինֆորմբյուրոն չի հաղորդել, ճիշտ է, բայց լուրեր կան, որ գերմանացիները գրավել են Ստալինոն։ Գուցե և հաղորդել է՝ չենք լսել։ Քննությունից հետո բոլորս անխոս ցրվեցինք։

–Լա՞վ ես գրել,– երկար լռությունից հետո հարցրեց Ուլյան։

–Չգիտեմ,– անուշադիր ասացի ես։ Հիմա դա ի՞նչ նշանակություն ունի։

–Ճիշտ որ,– հառաչանքով ասաց Ուլյան։– Իրոք նշանակություն չունի,– մտազբաղ ավելացրեց նա։

Մեր տան մոտ բաժանվեցինք։

–Ի՞նչ ես անում այսօր,– հարցրեց Ուլյան։– Արի տուն, միասին պարապենք։ Գոնե տխուր չի լինի։ Կգաս։

– Այո,– անտրամադիր ասացի ես։

Գնացի։ Բայց համարյա չպարապեցինք։ Շարունակ պատերազմի մասին էինք խոսում։ Հետո եկավ Բորյան։ Նա ինձ ճանապարհեց տուն։ Լուսնյակ գիշեր էր, հեռավոր որոտներից անընդհատ ցնցվում էր գետինը։

Երեքշաբթի, 22 հունիսի 42 թ.։ Վերջին քննությունն էր այսօր, ավարտեցինք տասերորդը։ Իվան Արսենտևիչը շնորհավորեց բոլորիս։

-Ձեզ հաջողություն եմ ցանկանում,– ասաց նա տխուր ձայնով։– Եվ սրտանց շնորհավորում եմ բոլորիդ՝ միջնակարգն ավարտելու առթիվ։ Դպրոցն ավարտելը՝ դա պակաս կարևոր իրադարձությում չէ մարդու կյանքում, իսկ դպրոցն ավարտել պատերազմի այս դաժան օրերին՝ դա արդեն միանգամայն առանձնահատուկ իրադարձություն է։ Պատերազմը կավարտվի, և դուք կգնաք սովորելու մեր երկրի բուհերում… Եվ որտեղ էլ որ լինեք՝ բարձր պահեցեք մեր դպրոցի անունը, եղեք կարգապահ ու խելոք եղեք պատրաստ մեր սուրբ հայրենիքի կանչին…

Նա խոսում էր փշրված ձայնով, մի անգամ նույնիսկ չժպտած։ Մի՞թե այդպես են շնորհավորում նորավարտներին։ Միշտ ժպտերես Իվան Արսենտևիչի դեմքին այսօր ժպիտ չերևած։ Նա փորձում էր ժպտալ՝ չէր ստացվում։

Սեմյոն Միտրոֆանովիչը, ձեռնափայտին հենված, կանգնել էր մի կողմ և տխուր նայում էր մեզ։ «Բոլորը ընդունվում են դպրոց,– մտածեցի ես,– մեծանում են , ավարտում դպրոցը, գնում, իսկ նա գնալով ավելի է ծերանում…»։ Մեր դասարանից Նիկոլայ Ժուկովն ու Անատոլի Նիկոլաևը արդեն ռազնաճակատում են։ Մայիսի սկզբին են մեկնել։ Մյուս տղաները մեկնում են այսօր։ Նրանց ուղարկում են Վորոշիլովգրադ, զինվորական հատուկ կուրսեր։

Հետո գնացինք զինկոմիսարիատ՝ տղաներին ճանապարհելու։ Ի՞նչ կուրսեր են ուղարկում նրանց , ի՞նչ գծով- ոչ ոք չգիտեր։

–Եթե չեն ասում, նշանակում է ռադիոհեռագրիչների գաղտնի կուրսեր է,-ցածր ասաց Բորյան։– Երկու-երեք ամիս կսովորենք ու այնտեղից ճակատ։

Զինկոմիսարիատի բակում ասեղ գցելու տեղ չկար։ Մեր դասարսնի համարյա բոլոր տղաները գնում են՝ տասներկու հոգի։ Ամբողջ Պերվոմայկան միանգամից դատարկվում է ասես։

–Արդեն քանի ամիս է սպասում ենք, որ մեզ էլ զորակոչեն, քանի անգամ ենք խնդրել, իսկ հիմա չեմ ուզում գնալ։

Ես նայեցի Բորյային։

–Ինչո՞ւ։

–Առանց քեզ ինչպե՞ս պիտի ապրեմ,-ցածր ասաց նա, ձեռքը սահեցնելով իմ դեմքի վրայով, ինչպես այն ժամանակ, Կամենկայի մոտ, անտառում։-Այսինքն, առանց քեզ չէ՝ դու միշտ ինձ հետ կլինես, իմ հոգու խորքում,– ժպտաց Բորյան ։– Հետո էլ արանքում գալու ենք , Վորոշիլովգրադից այստեղ ի՞նչ կա․․․

Ինչ-որ ցուցակ ձեռքին՝ մի սերժանտ բարձրացավ բակում կանգնած բեռնատարներից մեկի թափքը։

–Գնում ենք արդեն ,– ասաց Բորյան ,-հիմա կկանչի։

Սերժանտը սկսեց կարդալ ցուցակը։ Բորյայի անունն էլ կարդաց։

–Դե,– արտասանեց Բորյան , թեթևակի հպվելով ինձ ,– չտխրես։

–Ես աչքերս կփակեմ, որ չտեսնեմ, թե ինչպես ե գնում ,– ասացի ես։-Որպեսզի ինձ թվա, թե չես գնացել։

Նա ժպտաց ։

–Արագ, արագ,– թափքի վրայից ասաց սերժանտը, նայելով մեր կողմը։

« Հիմարիկ,-մտքում ասացի ես սերժանտին,-ինչ ես քեզ երևակայում»։

–Կգրեմ։ Հենց որ տեղ հասանք՝ կգրեմ։-Բորյան ետ գնաց (նա շարունակ փորձում էր ժպտալ) և միանգամից շրջվելով, բարձրացավ թափք։

Բեռնատարը շարժվեց։ Մենք քիչ գնացինք մեքենայի ետևից, հետո կանգնեցինք և այդպես, փոշու մեջ կանգնած, երկար թափահարում էինք ձեռքներս, մինչև բեռնատարը գնաց, ծածկվեց բլրի ետևում։ Բեռնատարի փոշին դանդաղ հալվում էր ոլորանի վրա։

–Ինչո՞ւ հատկապես այսօր,– հանկարծ ասաց Ուլյան։– Ինչո՞ւ այսօր ավարտեցինք տասերորդը և ինչո՞ւ այսօր մեկնեցին տղաները։ Մի ուրիշ օր լիներ գոնե։

–Ի՞նչ տարբերություն,– ասացի ես։

–Չգիտեմ,– մտածկոտ ասաց Ուլյան։-Վատ օր է այսօր։ Անցյալ տարի նույն այս օրը սկսվեց պատերազմը։ Հունիսի քսաներկուսին։

Մենք լուռ քայլեցինք մինչև տուն։

Առանց տղաների, իրոք, դատարկ էր թվում Պերվմայկան։

Մայա։

Երկուշաբթի, 5 հուլիսի 42 թ․ Այսօր առավոտյան լսեցինք սովինֆորմբյուրոյի հաղորդագրությունը․ հուլիսի 4-ին, ինն ամսվա պաշարումից հետո, մեր զորքերը թողեցին Սևաստոպոլ քաղաքը․ Այնտեղ, Սևաստոպոլում էր կռվում մեր դասարանցի Նիկոլայ Ժուկովը։

Անտանելի շոգ օր էր։

Մայա։

Շաբաթ, 17 հուլիսի 42 թ․։ Արևը մայր է մտել։ Մութ է։ Դրսից կանչեցին։ Ես հոգնած բարձրացա տեղից, դուրս եկա պատշգամբ։

–Ուլյա՞,– զարմացա ես։

Ցանկապատից այն կողմ, բարձրակրունկ կոշիկներով, ծաղկավոր

շրջազգեստը հագին կանգնել էր Ուլյան։ «Ի՞նչ է պատահել»։

–Ներս արի, ի՞նչ ես կանգնել,– ասացի ես։

Մի ժամ չկար, ինչ դաշտից տուն էինք եկել․ ամբողջ օրը Կրասնյանկայի կոլտնտեսականների հետ կարտոֆիլ էինք փխրեցնում այնտեղ և ոչ դաշտում, ոչ էլ ճանապարհին, Ուլյան ինձ ոչինչ չէր ասել, ու հիմա․․․

–Դուրս եկ,– ցածրաձայն ասաց նա։ – Բան ունեմ ասելու։

Բարակ կածանը մարգերի միջով գնում էր դեպի այգու դռնակը։ Ես թեթևաքայլ հասա այգու դռնակին։

–Ի՞նչ է պատահել։

–Հասունության ատեստատները եկել են։ Գնում ենք դպրոց ստանալու։

–Ո՞վ ասաց։

–Իվան Արսենտևիչն ասաց՝ երեկ առավոտյան։

–Երեկ առավոտյա՞ն,– զարմացա ես։-Իսկ ինձ ինչո՞ւ ոչինչ չես ասել։

–Մոռացել էի։– Ուլյան ուզում էր անտարբեր ձևանալ, բայց չստացվեց․ նրա աչքերը մատնում էին։

–Ճիշտն ասա,– համառեցի ես։

–Սպասում էի տղաները գան՝ նոր ասեի։

–Ի՞նչ տղաներ։-Ես ոչինչ չէի հասկանում։

–Մեր տղաները՝ Բորյան, Տոլիկը, Դեմյան Ֆոմինը, մեր դասարանի մյուս տղաները։ Երեկ հեռագրել էի Վորոշիլովգրադ։

–Եվ հետո՞,– անհամբեր ասացի ես։

–Մի վախենա, եկել է,– գրկելով ինձ, ասաց Ուլյան։-Թող չպայթի քո փխրուն սրտիկը։ Դպրոցում քեզ է սպասում։ Առավոտյան նորից կգան։

–Ուլկա, դու․․․ ես չգիտեմ,– ես խոսք չգտա ասելու։ Ես ուզում էի նրան համբուրել այդ լուրի համար, գրկել ու երկար համբուրել, բայց դրա փոխարեն ես նրան ասացի․– Դու անխիղճ աղջիկ ես, Ուլյաշա, ես քեզ երբեք չեմ ների դրա համար․․․ Դու դեռ կտեսնես․․․

Ուլյան, իհարկե, ծիծաղեց իմ խոսքերի վրա, ասաց՝ չեմ հավատում, հետո մտանք տուն, ես փոխեցի շորերս, և մենք գնացինք դպրոց։

Բորյան, իրոք, սպասում էր։ Ասես մի տարի չէի տեսել, շփոթվեցի, երբ նա տղաների խմբից անջատվեց և եկավ իմ կողմը։

․․․Մինչև ուշ երեկո դպրոցում էինք։ Իվան Արսենտևիչը հանձնեց ատեստատները, հետո Տոլյան հարմոն նվագեց։ Նրա նվագի տավ պարեցինք։ Գենադի Պոչեպցովը ուզում էր պարի հրավիրել ինձ։ Թեկուզ Բորյայից բացի ոչ ոքի հետ չէի ուզում պարել, բայց անհարմար էր մերժել, բարձրացա տեղից և․․․ Բորյան բռնեց թևս։ Գենադին շփոթված ժպտաց․ «Ես խանդոտ չեմ,– պարի ժամանակ շշնջում էր Բորյան։– Ես բոլորովին խանդոտ չեմ, խանդի մեջ ավելի շատ եսասիրություն կա, քան սեր, ես դա հասկանում եմ, բայց չեմ կարող, չգիտեմ, սիրտս կպայթի, եթե մեկը ահա այսպես բռնի քո բաց թևը, ձեռքով գրկի մեջքդ, այդպես նայի աչքերիդ, շուրթերիդ, ահա խոսում եմ այդ մասին, և գլուխս պտտվում է, դու ներիր ինձ․․․»։ Հաճելի էր լսել։ Իսկ տուն գալիս նա դարձյալ խռովեց․ (Վիտյա Պրոկովինի համար)։ Վիտյան ինչ-որ բան էր ուզում ասել, խմբից քիչ ետ մնացինք։ Սկզբում ինձ թվում էր, թե նրան մայրիկն է ուղարկել իմ ետևից, բայց նա ասաց , որ բանակ է գնում , եկել է հրաժեշտ տալու։

Բորյան շարունակ մեր կողմն էր նայում, հետո հանկարծ թողեց, գնաց։ «Միևնույն է, առավոտյան շուտ է գալու»,– մտածեցի ես , ժպտալով նայելով նրա ետևից։

Մայա։

Մայան աչքերը բարձրացրեց, բաց լուսամուտից նայեց դուրս։ Անձրևը դադարել էր, ծառերի վրա՝ տերևիներից, կախվել էին անձրևաջրի թափանցիկ կաթիլները։

Իսկ աղջիկները չէին երևում դեռ։ Նա վերցրեց գրիչը, ավելացրեց․

P. S. Ամբողջ գիշերը ինչ-որ տեղ որոտում էին հրանոթները, իսկ առավոտյան Բորյան, իրոք, եկավ։

Արևը չէր ելել դեռ: Այդպես էլ գիտեի, որ կգա: «Ներիր ասաց, երեկոյան ճիշտ չվարվեցի»: Տղաները հեռվում կանգնած սպասում էին:

Ես ժպտացի:

– Գնում ենք, – ասաց Բորյան, նայելով գետնին,– երեկոյան վեցին Վորոշիլովգրադում պիտի լինենեք:

Ես դուրս եկա ճանապարհելու:

– Ուլյան գիտի՞, որ գնում եք, – ասացի ես, ծածուկ նայելով Տոլյային: Ես վաղուց գիտեյի, որ Տոլյան անտարբեր չէ Ուլյայի նկատմամբ:

–Իհարկե, – արագ ասաց Բորյան: -Այնտեղից ենք գալիս: Նա քիչ հետո կգա քեզ մոտ: Ինքն ասաց:

Մինչև փողոցի ծայրը գնացի նրանց հետ:

– Երևի, էլի կգամ, – կամացուկ ասաց Բորյան:

–Ե՞րբ, – հարցրի ես:

–Եկող շաբթին երևի: – Նա երկար նայում էր ինձ: – Կգանք ձեզ տեսնելու ու նորից կգնանք: Քեզ ու Ուլյանին այսինքն: Տոլյայի հետ պայմանավորվել ենք արդեն:

–Պետք չէ, -ասացի ես, նայելով նրան: -Լսու՞մ ես, Բորկա, պետք չԷ:

–Ոչ, կգամ,– առարկություն չվերցնող տոնով ասաց նա: – Անպայման կգամ: Մի՞թե դու չես կարոտում, – հանկարծ հարցրեց նա:

– Կարոտում եմ, – խոստովանեցի ես, գլուխս սեղմելով նրա ուսին: – Իհարկե կարոտում եմ …

Ես երկար ժամանակ մնացի այդպես, նրան ամուր հպված, իսկ հետո, թեթևակի հրելով նրան, ասեցի.

– Գնա, տղաները սպասում են։

Նա գնում ու ետ էր նայում: Անընդհատ շրջվում ու ետ էր նայում…

P. S. Գնացինք Վիտյային ճանապարհելու: Բաժանվելիս նույնիսկ չժպտաց մի անգամ: Նա բռնել էր բեռնատարի թափքակողից ու շարունակ նայում էր իմ կողմը: Մի՞թե ես, իրոք մեղավոր եմ նրա առաջ: Ես Բորյային եմ սիրում: Եվ Վիտյայի առջև ուրիշ մեղք չունեմ դրանից բացի: Հիմա էլ, այս պահին, իմ աչքի առաջ է Վիտյան: Տխրությամբ ու թախիծով լի նրա հայացքը չեմ մոռանա երբեք…

–Մայեչկա, ոնց որ քեզ են կանչում,-մյուս սենյակից ասաց

Մայան արագ փակեց օրագիրը, դուրս եկավ պատշգամբ: Աղջիկներն էին՝ Ուլյան, Նինա Մինաևան, Շուրան, Զինան, Լիլիան, Անգելինան, Նինա Գերասիմովան, Վերա Պոկրովինան և, իհարկե, Ալեքսանդրա Եմելյանովնան: Նրանք կանգնել էին բլրի վրա, տներից այն կողմ, բլրի վրա թեթև քամի էր, քամին փողփողում էր նրանց չթե շրջազգեստները, մազերը շարունակ թափում էր ճակատներին, իսկ նրանք ուշադրություն չէին դարձնում, կանգնել էին բլրի վրա ու ձեռքով էին անում:

– Հիմա գալիս եմ,– ձեռքն օդում ճոճեց Մաշան:– Մի քիչ սպասեք:

– Շուտ արա, թե չէ նկատողությունն արդեն պատրաստ է, – հեռվից կանչեց Ուլյան:

Քանի օր էր Աննա Փեհլիվանովան հիվանդ պառկած էր, աշխատանքի չէր գնում: Բայց այսօր որոշել էր աշխատանքի դուրս գալ:

–Սպասիր, միասին դուրս գանք, – մայրը որոնեց, գտավ դռան բանալին:

–Դու ու՞ր ես գալիս, մամանյա,– մի պահ կանգ առնելով և նայելով մորը՝ հարցրեց Մայան: – Գոնե երկու օր էլ պառկեիր:

– Հեշտ է ասելը՝ երկու օր էլ պառկեիր: Իսկ այնտեղ, աստված գիտի, թե ինչ է կատարվում: Մի հասարակ գրիպի համար արդեն մի շաբաթ է տանն եմ:

– Քեզ է թվում՝ հասարակ է: Գրիպը բոլորովին էլ հասարակ հիվանդություն չէ, մամանյա: Ինքդ հո գիտես, թե ինչպիսի հետևանքներ է տալիս:

– Իհարկե, գիտեմ, – գորովանքով նայելով աղջկան, ասաց մայրը: – Շատ վատ հետևանքներ է տալիս: – Մոր կկոցված աչքերը ժպտում էին:

– Հիմա էլ ծիծաղու՞մ ես, մամանյա: – Իբր նեղացած՝ Մայան իջավ բակ: – Իսկ եթե հանակարծ նորից հիվանդանա՞ս,– շրջվելով հարցրեց նա:

– Չեմ հիվանդանա, – կողպելով դուռը ասաց Աննա Փեհլիվանովան և, բանալին դնելով պայուսակում, Մայայի ետևից գնաց դեպի ելքի դուռը:

Անձրևից հետո տաք արև էր:

– Տես ինչ հիանալի եղանակ է Մայա, – ծածկելով այգու դռնակը, ասաց մայրը: – Իսկ դու ինձ ասում ես՝ կհիվանդանաս:

Մայան թևանցուկ արեց մորը, և նրանք քայլեցին ճանապարհի կողմը:

Աղջիկները վերևից, բլրի կողմից, աղմկելով իջան ճանապարհի վրա:

– Ահա և մենք, – դեռ հեռվից ժպտաց Ուլյան: – Բարև ձեզ Աննա Վասիլևնա:

– Շատ բարև, -պատասխանեց Աննան: -Ինչպե՞ս ես, Ուլեչկա:

– Շնորհակալություն, Աննա Վասիլևնա, լավ եմ:

–Դու՞ք ինչպես եք, Ալեքսանդրա, -Աննա Վասիլևնան ժպտուն նայեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնային: – Աղջիկները ինչպե՞ս են պահում ձեզ:

– Առանց նրանց գժվել կարելի է, Աննա Վասիլևնա, -ժպտադեմ ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, գորովագին նայելով Մայային:

– Իսկ գիտե՞ք թե ինչ մտածեցինք մենք, Աննա Վասիլևնա, երբ դուք դուրս եկաք այգուց,– առաջ գալով ասաց Ուլյան՝ չարաճճիորեն նայելով Աննա Վասիլևնային: – Այսինքն, երբ դուք և Մայան գալիս էիք մեր կողմը:

–Ի՞նչ մտածեցիք,– հետաքրքրասիրությամբ հարցրեց Աննա Փեհլիվանովնան, ուշադիր նայելով և սպասելով թե՛ ինչ կասի նա:

–Մենք մտածեցինք, որ դուք և Մայան բոլորովին նման չեք մոր ու աղջկա, – ասաց Ուլյան ժպտալով: – Դուք ավելի շուտ քույրեր կսազեք: Բայց ոչ մայր ու աղջիկ, ազնիվ խոսք:

– Ուլեչկա, մամանյայիս աչքով չտաս,– ժպտաց Մայան: – Դու շատ չար աչք ունես, ես դա գիտեմ. դառնությունս փորձ ունի:

Բոլորը ծիծաղեցին:

– Աննա Վասիլևնա,– ծիծաղի միջից ասաց Ոլյան:– Տեսնու՞մ եք ինչեր է ասում ձեր հավերժահարս Մայեչկան:

–Լավ հավերժահարս է,– նայելով աղջկան ու փակ շուրթերով ժպտալով ասաց Աննա Փեհլիվանովան: – Մազերն էլ կտրել է: Իսկապես հավերժահարս է :

–Դե դա ոչինչ, Աննա Վասիլևնա,– Մայային աչքով անելով, կրկին խոսեց Ուլյան:– Հասունության ատեստատ է ստացել, մի բանով պիտի՞ երևա, թե՞ չէ: Հետո էլ գրազի հարց էր: Բորկա Գլավանի հետ գրազ էր եկել, որ ատեստատը ստանալուն պես մազերը կտրելու է : Նա ասում էր՝ չես կարող կտրել, մայրիկիցդ կվախենաս, Մայան էլ թե՝ կկտրեմ: Ու կտրեց:

Աննա Փահլիվանովնան օրօրեց գլուխը, շարունակելով ժպտալ:

– Որ Բորկայի հետ է գրազ եկել՝ կարելի է,– հանգիստ ու հանդարտիկ արտասանեց Մայան: – Բորկան մամանյայիս դու է գալիս:

– Իսկ քե՞զ, – մուգ շականակագույն աչքերը չարաճճի կկոցելով ասաց բարակիրան Շուրա Բոնդարաևան, – Քե՞զ դուր չի գալիս, գնչուհիկ…

– Ոչ, – ծիծաղեց Մայան: Հասել էին դեպի Կրասնոդոն և Կրասնյանկա գյուղի դաշտերը գնացող ճանապարհների խաչմերուկին:

– Դե գնացեք, – ասաց Աննան Փեհլիվանովան, – Ցտեսոտթյուն: Մեր ճամփաներն այստեղ բաժանվում են: Ես գնեւմ եմ բանակ… Գետում չուշանաք, զգույշ եղեք:

– Մի անհանգստացեք, Աննա Վասիլևնա, իսկ Մայային աչքի լույսի պես կպահենք, որպեսզի չգողանան տղաները: Աննա Փեհլիվանովան ժպտաց, իսկ աղջիկները ճռվողելով թեքվեցին ներքև, դեղնած արտերի վար իջնող ճանապարհի կողմը, և քիչ հետո Աննա արդեն հեռվից էր լսում նրանց ձայնը.

Կորել է բարձր արտերի մեջ

Աղքատիկ գյուղը մեր…

Հուլիս ամիսն էր, արեգակը մխրճվել էր երկնքի խորքը, տաք էր, և Պերվոմայկայի աղջիկները արևի միջով գնում էին Կրասնյանկայի կոլտնտեսություն՝ բերքահավաքին օգնելու:

– Կու-կու, կու-կու,– ընդհատումներով կանչում էր կկուն: Շարունակ ներքևից Կամենկայի անտառներից լսվում էր նրա թախծոտ ձայնը՝ կու-կու, կու-կու, կու-կու:

Հուլիս ամիսն, տաք էր, չորացած ծաղիկների ու հնձած խոտերի բուրմունք կար օդում, աղջիկները երգելով գնում էին, իսկ հեռվում, ինչ-որ տեղ Վորոշիլովգրադի մոտերքում մերթ ընդ մերթ որոտումներ էին լսվում, որից ցնցվում էր գետինը:

Մայան շարունակ նայում էր Կամենկայի կողմը, նայում էր անձկությամբ, անհուն կարոտով, նա նույնիսկ ցանկացավ ցույց տալ Ուլյային, ցանկացավ ասել. «Նայիր, Ուլկա, ահա այնտեղ, տեսնոու՞մ ես այն խիտ ու սլացիկ ծառերը, որոնց կատարները այնպիսի հանդարտ ու մեղմորեն օրօրվում են, այդ ծառերի տակ Բորյան համբուրեց ինձ»: Բայց ոչինչ չասաց այդ մասին, որովհետև Զինա Վիրիկովան հանկարծ ու անսպասելի ասաց.

– Մերոնք գուցե թողել են Վոլոշիլովգրադը, իսկ մենք ոչինչ չգիտենք:

– Ինչպե՞ս, – հանկարծակի կանգ առնելով, հարցրեց Մայան: -Ո՞վ ասաց քեզ:

– Ինչու՞ պիտի սպասեմ, որ ուրիշներն ասեն, երբ ինքս էլ շատ լավ գիտեմ, ու, փառք աստծո, շատ լավ էլ հասկանում եմ, թե ինչն ինչոց է, – կարճ ու շեկ մազերը ետ գցելով ասաց Վիրիկովան: – Ինձ պետք էլ չէ, որ ուրիշներն ասեն: Ես նրանցից չեմ, ովքեր առաջնորդվում են ուրիշների ասածով: Ես իմ սեփական խելքն ունեմ, իսկ ուրիշների իմացածը թող իրենց մնա: Պա՞րզ է:

– Չէ, չէ, ո՞վ ասաց քեզ, – դարձյալ հարցրեց Մայան:

Աղջիկները կանգնել, սպասողական նայում էին Վիրիկովային:

–Ճիշտ, գուցե մի բա՞ն գիտես, – երկչոտ ասաց Շուրա Բոնդարևան: – Գուցե գիտես, բայց մեզ չես ասում:

– Ոչինչ չգիտեմ, – սուր ուսերը վեր նետեց Վիրիկովան՝ փոխնիփոխ նայելով աղջիկներին: -Եվ ոչ ոք էլ ոչինչ չի ասել ինձ, ի՞նչ եք կպել: Պարզապես ինձ թվում է, որ մերոնք թողել են Վորոշիլովգրադը, իսկ մեզ ոչինչ չեն ասում:

– Գժվե՞լ ես, ինչ է, – աշխատլով ձայնը չբարձրացնել, խստությամբ ասաց Մայան: – Եթե թողնելու լինեն, նախօրոք կասեն մեզ: Իսկ ինչու՞ անցյալ տարի ասեցին: Երբ թշնամին մոտեցավ մեր մարզին, իսկույն եկավ հրահանգը՝ էվակուացման մասին: Այն ժամանակ, ճիշտ է, մերոնք կանգնեցրին գերմանացիներին, բայց հրահանգ հո եղա՞վ:

– Դա անցյալ տարի էր, – նետեց Վիրիկովան:

– Այո, անցյալ տարի էր, դա այն ժամանակ էր, երբ կորավ քո կոմերիըական տոմսը:

– Հետո՞, – մարտահրավեր նետեց Զինա Վիրիկովան:

– Հետո այն, որ քեզանից ավելորդ բաներ մի հորինիր: Եթե չեն ասում ուրեմն այդպես է պետք:

– Իսկ եթե, այնուամենայիվ, չե՞ն ասում, – հեգնական ժպտաց Զինա Վիրիկովան: – Իսկ եթե թողել են, բայց թաքցնու՞մ են: Չի՞ կարող պատահել:

– Ոչ, -կտրուկ ասաց Մայան, սեղմելով իր կամակոր շուրթերը: – Չի կարող պատահել:

– Չի կարող պատահել, – ծաղրեց Վիրիկովան՝ այնքան նմանեցնելով Մայային, որ բորոլ աղջիկները ծիծաղեցին: – Ինչու՞ ճշմարտությունը չեն ասում, օրինակ, ինչու՞ են թաքցնում: Ամբողջ ձմեռը սառնամանիքին, պաշտպանական խրամատներ փորելու էին քշում Վերին Կուրմոյարսկի ստանցիան, իսկ ու՞մ են պետք այդ խրամատները: Իբր գերմանացիները այդ խրամատներից կվախենան, չեն մտնի Կրասնոդոն ու Պերվոմայկա: Վախեցան և այն էլ ինչպե՞ս, – կեղծ ծիծաղեց նա:

– Կամ պատերազմի մասին… Ասում էին հին սահմանից դեսը չեն թողնի: Շուտով գլխավոր ուժերը կռվի մեջ կմտնեն, ասում էին, և գերմանացիները մի գլուխ կփախչեն: Իսկ նրանք ոչ թե փախան , այլ, ինչպես հայտնի է բոլորիդ, մի քանի ամսում գրավեցին Ռուսաստանի կեսը: Եվ հիմա էլ մեծ հաջողությամբ առաջ են գնում, -հանգիտս ավելացրեց Զինա Վիրիկովան հաղթական նայելով Մայային:

– Դու այդ ինչպե՞ս ես խոսում Վիրիկովա, – ամբողջովին վարդագունելով արտասանեց Մայան: Չե որ դու կոմերիտուհի ես, տոմս ունես, չէ՞ որ դպրոցում պիոներական ջոկատավար ես եղել: Դու այդ ինչե՞ր ես ասում, Վիրիկովա: Եվ ինչպե՞ս չես ամաչում:

– Իսկ ինչու՞ պիտի ամաչեմ, – շինծու զարմանքով բարձրացնելով ուսերը ասաց Վիրիկովա: – Ամաչել՝ ճշմարիտ խոսքերի համա՞ր՝ չեմ հասկանում: Ես, դժբախտաբար, ճշմարտությունը գերադասում եմ ստից, հիմա էլ դարձյալ ասում եմ ճշմարտությունը, ինչպես դեռ հնուց ի վեր հայտնի է, միշտ էլ սրերով է ընդունվում. ես դա գիտեմ: Եվ բոլորովին էլ չեմ նեղվում: Զարմանալի կլիներ, եթե ուրիշ կերպ խոսեիր դու, – դարձավ նա Մայային: – Բայց դու խոսեցիր ճիշտ այպես, ինչպես ես էի կռահում: Եվ չմոռացար իմ կոմերիտական տոմսը: Այստեղ զարմանալու ոչինչ չկա, որովհետև դեռ անցյալ տարի աշնանն էիր ուզում ինձ հեռացնել կոմերիտմիությունից, բայց ինձ ոչ թե հեռացրին, այլ նոր տոմս տվին՝ կարմիր կազմով: