Cins və xarakter

Lakin əgər xəstəliyin xarakterinin kişiliklə yaxud qa-dınlıqla əlaqəsi göstərilməzsə, o zaman, hətta ən dəqiq sta-tistik rəqəmlər belə nəzəri səhvləri önləyə bilməz. Göstə-rilən xəstəliklərin nəzəriyyəsi həmçinin, onların nəyə görə bir cinsə, yəni (burada əsaslandırılmış rəyə uyğun olaraq) nəyə görə ya K-ya, ya da Q-yə məxsus olmasına dair hesa-bat verməlidir.

III FƏSİL

CİNSİ CAZİBƏ QANUNLARI

Cinsiyyətcə fərqli bütün canlı varlıqlarda, köhnə an-layışlarla ifadə etsək, kişi ilə qadın, erkəklə dişi arasında cinsi əlaqəyə meyil vardır. Ancaq kişi və qadın real olaraq təmiz şəkildə heç yerdə mövcud olmayan tiplər olduqları üçün indi biz cinsi meylin istənilən kişi ilə istənilən qadını qovuşdurmağa can atdığını deyə bilmərik. Tam olması üçün mənim nəzəriyyəm cinsi təsir faktlarına dair suala da cavab verməlidir. O, nəzərdən keçirdiyi halların əhatə etdiyi sahəni birincilərdən geri qalan köhnə vasitələrlə de-yil, yeni vasitələrlə daha yaxşı təsvir etməlidir. Əslində, K və Q-nin bütün canlı varlıqlar arasında müxtəlif kombina-siyalarda parçalanmış olmasına dair rəyim məni hələ heç kimə məlum olmayan, yalnız bircə dəfə bir filosof tərəfin-dən xatırlanmış qanunu, cinsi cazibə qanununu kəşf et-məyə gətirib çıxardı. İnsan üzərində etdiyim müşahidələr onu tapmaqda mənə yardım etdi, ona görə də mən ondan başlayacağam.

Hər bir insanın digər cinsə münasibətdə yalnız ona məxsus müəyyən “zövqü” vardır. Məsələn, əgər məşhur tarixi bir şəxsiyyətin sevdiyi qadınların portretlərini tu-tuşdursaq (əlbəttə, bu fakt tamamilə mötəbərdir), onda biz, demək olar ki, həmişə onların bir-birinə çox bənzədiyini görərik. Bu, bədənin xarici görünüşündə (dar mənada bo-yunda), onların simalarında və hətta yaxından nəzər sal-dıqda ən xırda cizgilərində ad uriguem (dırnağa qədər) özünü büruzə verir. Tamamilə eyni şeyləri bütün insanlar haqqında demək olar. Beləliklə, kişini çox cəlb edən hər bir qızın nəyə görə kişidə ona eyni təsiri göstərmiş başqa qızlar haqqında xatirələr oyatdığının səbəbi anlaşılmış olur. Hər bir insanın çoxlu tanışları var ki, onların digər cinsə qarşı zövqü onda heyrət doğurur: “anlamıram, o bunun necə xoşuna gələ bilər!”. Hər bir ayrıca götürülmüş varlıq üçün (hətta heyvanlarda belə) müəyyən özünəməx-sus “zövq” olduğunu, heç şübhəsiz, təsdiq edən çoxlu fakt-lar Darvin tərəfindən onun “İnsanın mənşəyi” əsərində toplanmışdır. Aşağıda biz göstərəcəyik ki, müəyyən cinsi zövqün mövcudluğu faktına dair belə bir analogiya, hətta bitkilərdə də özünü açıq-aşkar göstərir.

Ümumdünya cazibə qanunu kimi cinsi cazibə də de-mək olar ki, istisnasız olaraq qarşılıqlıdır. Harada bu qay-dadan istisnalar varsa, orada həmişə cinsi zövqün bilava-sitə və həmişə demək olar ki, qarşılıqlı təzahürünə mane olan və ya ilk bilavasitə təəssüratsız istək doğuran mo-mentləri göstərmək mümkündür.

Gündəlik danışıqda da “sıxılan insan”dan ya da “on-lar bir-birinə uyğun gəlməməsindən” bəhs olunur.

Burada bir faktın zəif şəkildə duyulduğu özünü bü-ruzə verir: hər bir insanda elə məlum xüsusiyyətlər var ki, o digər cinsdən olan hansı fərdin onunla cinsi əlaqəyə gir-məsinə qeyd-şərtsiz etinasızlıq göstərə bilmir. Belə ki, cin-si duyumda heç bir fərq olmadan hər hansı bir “kişinin” digər “kişini”, hər hansı bir “qadının”da digər “qadını” əvəz etməsi mümkün deyil.

Hər bir insan öz təcrübəsindən bilir ki, digər cinsdən olan məlum şəxslər onda ikrah yaradır, bəziləri heç bir tə-əssürat yaratmır, bir digərləri isə onu cəlb edir. Nəhayət, onun rastına elə biri çıxır ki, vüsala yetişməyi bütün varlı-ğı ilə arzulayır, belə ki, onun gözündə bütün dünya də-yərsizləşir və yox olur. Bu fərd kimdir? O hansı xüsusiy-yətlərə malik olmalıdır? Əgər gerçəkdən(bu elə belədi ki var) hər kişi tipinə ona qıcıqlandırıcı təsir göstərən uyğun qadın tipi varsa və əksinə, onda aydındır ki, burada mü-əyyən bir qanun qüvvədə olmalıdır. Bu hansı qanundur? O necə ifadə olunur?

“Əksliklər bir-birinə cəzb olunur" – mən bu formulu eşidəndə suala artıq öz cavabım var idi. Onu müxtəlif adamlardan öz rəylərini demələrini istəyərək və misallar-la onlara abstrakt düşünməyə kömək edərək əldə etmiş-dim. Məlum mənada və bəzi az sayda hallar üçün bu ta-mamilə ədalətlidir. Lakin bu tərif həddən ziyadə genişdir. O nə isə daha əhəmiyyətli bir şey tutmaq istəyən barmaq-ların arasından axıb gedir, daha sonra isə riyazi qəlibə gir-mək istəmir.

Mənim kitabım bütün cinsi cazibə qanunlarını (bun-larsa bir neçədir) kəşf etməyə can atmır və hər kəsə onun zövqünə tamamilə uyğun digər cinsdən olan fərd haqqın-da müəyyən məlumatlar vermək iddiasında deyil. Yalnız buraya aid bütün qanunları mükəmməl bilmək belə tələbi gerçəkləşdirə bilər. Bu fəsildə yalnız onlardan birini nə-zərdən keçirəcəyik, ona görə ki, kitabın qalan nəticələri ilə onun üzvi əlaqəsi var. Mən sonrakı qanunların bütöv bir sırasının izinə düşdüm, lakin ilk diqqət yetirdiyim bu qa-nundur və onun barəsində deyə biləcəyim nisbətən işlə-nib hazırlanmışdır. Sübutların natamamlığına iltifatla ya-naşılmasını istəyirəm, çünki məsələ yeni və çətindir.

Cinsi yaxınlıq qanununu ilk əvvəl kəşf edəndə əsas-landığım faktları və onu təsdiqləyən bir çox digərlərini burada sadalamayacağam: xoşbəxtlikdən bu bəlli mənada artıq bir şeydir. Xahiş edirəm ki, qanunu hər kəs əvvəlcə öz üzərində yoxlasın, ondan sonra ona öz tanışlarının çevrəsində diqqətlə baxsın. Xüsusilə, mən o hallara diqqət yetirmənizi istəyirəm ki, sizin zövqünüzü anlamırlar, hət-ta hər hansı bir zövqə sahib olduğunuzu belə rədd edirlər, ya da nə vaxtsa eyni münasibəti siz digərlərinə göstərirsi-niz. Hər bir insan belə bir yoxlamanı apara bilmək üçün insan bədəninin xarici formalarına aid minimum biliklərə sahibdir.

İndi ifadə edəcəyim qanunu mən özüm göstərilən yol-la kəşf etmişəm.

Qanun belədir: “Ayrıca götürülmüş hər bir halda müxtəlif nisbətlərdə iki müxtəlif fərdə parçalanmış ol-salar da cinsi birləşmə üçün həmişə mükəmməl kişi (K) və mükəmməl qadın (Q) üz-üzə gəlir”.

Başqa bir ifadə ilə: adi danışıqda “kişi” adlandırılan hər hansı bir fərddə kişiyə aid hər şeyi Kk ilə, qadına aid hər şeyi isə Qk ilə, adi danışıqda “qadın” adlandırılan bəl-li subyektdəki qadına aid hər şeyi isə Qq ilə, kişiyə aid hər şeyi Kq ilə işarə etsək, onda hər bir mükəmməl yaxınlıq, yəni ən güclü cinsi cazibə halı aşağıdakı düsturla ifadə olunar:

(1a) Kk+Kq = S1 = K = ideal kişi

Eynilə bunun kimi:

(1в) Qk+Qq = S2 = Q = ideal qadın.

Bu düsturu yanlış anlamaq lazım deyil. Bu hər iki düsturun eyni dərəcədə mühüm olduğu bir haldır, bir tək cinsi münasibətdir. Onların ikincisi bilavasitə birincidən alınır və birinciyə yeni heç nə vermir, çünki biz düşünü-rük ki, hər bir fərddə onda çatışmayan kişi ünsürü qədər qadın ünsürü vardır. Xalis kişinin xalis qadına ehtiyacı vardır və əksinə. Əgər bir fərd böyük ölçüdə müəyyən ki-şiliyə və heç olmasa bir az qadınlığa sahibdirsə (buna isə etinasız qalmaq lazım deyil), onda digər bir fərdin bütöv-də çatışmayan kişiliyi tamamlaması lazımdır. Eləcə də ey-ni zamanda onun qadınlıq hissəsi də tamamlanmış olur. Məsələn, hər hansı bir fərd ¾ Kk-ya maliksə (onda ¼ Q), o zaman onu tamamlaya biləcək fərdin cinsiyyət nisbəti aşağıdakı kimi olmalıdır:

¼ Kq (və ¾ Q).

Artıq elə bu formullardan adi baxışlarla müqayisədə nəzəriyyənin daha çox ümumiliyə malik olmasının dəyəri aşkar olur. Yəni kişi və qadın cinsiyyət tipləri olaraq bir-birilərini cəlb edirlər.

Hər kəs müəyyən cinsi zövqün mövcudluğu faktı ilə razılaşır, lakin zövq qanunları məsələsinin qanuniliyi, cin-si seçiciliklə ayrıca bir varlığın digər fiziki və psixi xüsu-siyyətləri arasındakı funksional əlaqə artıq bununla təsdiq olunmur. Burada gətirilmiş qanun öz-özlüyündə elə də inanılmaz deyil: nə gündəlik, nə də elmi təcrübə zərrə qə-dər də olsun ona zidd deyil. Əlbəttə, o nə isə “öz-özünə anlaşılan bir şey” də ola bilməz. Təcrübədən çıxarılmadığı, əqli nəticələr yolu ilə yaradıldığı üçün onu aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:

Kk – Kq = const

Yəni K məzmununun cəmi deyil, fərqi sabit kəmiy-yətdir. O zaman ən kişixislət kişi K və Q arasındakı məsa-fənin düz ortasında yerləşmiş tamamlayıcısından (yarısın-dan) bu halda qadınlığın son həddində olan qadınxislət kişinin öz tamamlayıcından olduğu eyni uzaqlıqda olardı. Dediyimiz kimi, bu gerçəklikdə deyil, ancaq düşüncədə həyata keçirilə biləndir. Əgər biz elmdə təvazökar olmaq-la bağlı məsləhətə əməl edərək qarşımızda empirik qanun olduğunu dərk ediriksə, onda qabaqcadan iki fərdi iki oyuncaq rəqqas kimi bir-birinə doğru itələyən gücdən bəhs etməyəcək, bu qanuna yalnız hər bir güclü cinsi cazi-bədə eyni formada müşahidə olunan münasibətlərin ifa-dəsi kimi yanaşacağıq. O, baxılan halda bir-birinə cəzb olunan hər iki varlıqda kişiliyin və ya qadınlığın daim ey-ni miqdarda olduğunu göstərə bilər.

Bu zaman “etik” məqama – gözəllik məqamına diq-qət yetirmək lazım deyil. Çox vaxt elə olur ki, bir insan hansısa bir qadına qarşı heyranlıq duyur, onun “qeyri-adi”, “fü-sunkar” gözəlliyindən az qala ağlını itirir, eyni zamanda başqa biri isə onda heyran olmalı heç nə tapa bilmir; deməli, o, bunun cinsi tamamlayıcısı deyildir. Burada normativ estetika nöqteyi-nəzərində durmadan və belə qiymətləndirmə əsasında misallar toplamadan da demək olar ki, vurğunlar bəzən nəinki estetik nöqteyi-nəzərdən əhəmiyyətsiz olanı, hətta tamamilə çirkin olanı gözəl gö-rürlər, həm də “xalis estetik” dedikdə mütləq gözəl deyil, sadəcə gözəl olan, yəni estetik cəhətdən bütün cinsi apper-sepsiyalardan daha çox xoşa gələn şey başa düşülür.

Qanun özü yüzlərlə faktla (ən azından) təsdiq olunur və onun yol verdiyi bütün istisnalar görünəndir. Küçədə rastlaşdığın hər sevən cüt onu bir daha yenidən sübut edir. İstisnalar başqa qanunların izlərini gücləndirib onların tədqiqinə maraq yaratsaydı, daha da ibrətamiz olardı. Bu-nunla belə, mən özüm aşağıda göstərəcəyim şəkildə çoxlu təcrübələr aparmışam: əlimdə qüsursuz xalis gözəl estetik hər birində müəyyən nisbətdə Q olan qadınların fotoşəkil-lərindən ibarət kolleksiya vardı və onları bir sıra tanışları-ma göstərərək onlardan dediyim kimi “ən gözəlini” gös-tərmələrini rica etdim.

Aldığım cavab tamamilə dəyişməz olaraq elə gözlədi-yim cavabın özü idi. Bunu mənim nədən ötrü etdiyimi bi-lənlərdən isə xahiş etdim ki, məni belə sınasınlar: portret-ləri mənə göstərsinlər və mən hansı qadından daha çox xoşlandıqlarını onlara deyim. Bunu mən hər dəfə düz de-yirdim. Üçüncü qrupdan olanlara isə həqiqətə yaxın də-qiqliklə öncədən, hətta onlardan qeyri-ixtiyari göstərişlər almadan onların əks cinsdən olan ideallarını təsvir edir-dim və çox vaxt da bunu onların edə biləcəyindən daha dəqiq təsvir edirdim. İnsanlar bəzən ilk öncə xoşlamadıq-larına diqqət yetirirlər, yalnız mən bunu onlara göstərdik-dən sonra, ümumiyyətlə, isə insan daha əvvəl onu cəlb edən şeyi yox, xoşlamadığını tanıyır.

Düşünürəm ki, oxucu bir az məşq etməklə tez bir vaxtda həmin mükəmməlliyi əldə edə bilər. Burada təq-dim olunan ideyalara maraq göstərən elmi çevrəmdəki yaxın dostlardan bəziləri qısa bir müddətdə buna nail ol-muşlar. Əlbəttə, bunun üçün cinsi cazibənin digər qanun-larını da bilmək arzu olunandır. Ayrı-ayrı sabit kəmiyyət-lərin çoxluğu cinsi əlavələr arasında əlaqə olduğunu gös-tərir. Zarafatla iki sevənin saçlarının uzunluqları cəminin sabit kəmiyyət olması haqda təbiət qanununu ifadə etmək olar. Bundan başqa, artıq ikinci fəsildə tapılmış əsaslardan alınır ki, bu heç də həmişə belə olmur, çünki eyni bir insan varlığının heç də bütün orqanları eyni ölçüdə kişixislət yaxud qadınxislət deyillər. Bundan başqa bu qaydalar tez-liklə arta və bunun ardınca da müstəvi itilik dərəcəsinə enə bilər, ona görə də mən burada onları xatırlamaqdan əl çək-mək istəyirəm.

Mən bunu özümdən gizləmək istəmirəm ki, burada bu qanunu kəşf üsulum bir qədər ehkamçıdır və dəqiq əsas-landırmalar yoxdursa, bu onun üçün xüsusilə pisdir. Lakin burada da məni ən az maraqlandıran onlara nail olmaq üsulunu göstərmək yox, hazır nəticələrlə çıxış etməkdir. Üstəlik göstərilmiş prinsipi təbii-elmi metodla dəqiq yox-lamaq üçün əlimdə olan vasitələr çox məhdud idi. Beləlik-lə, təfərrüatlarda çoxlu qeyri-müəyyənlik qalıbsa, o zaman mən indiyə qədər müşahidə olunmamış qəribə analogiya-ları göstərməklə hər halda gələcəkdə öz aramızda elm binasının dirəklərini bərkitməyə ümid edirəm: bu “əks tə-sirli istehkamlar” olmadan, çox güman ki, hətta analitik mexanika prinsipləri də ötüşə bilməz.

Kəşf olunmuş qanun bitkilər aləmindən götürülmüş, bu zamana qədər tamamilə əlahiddə baxılan və buna görə də xüsusilə nadir bir şey hesab olunan faktlar sayəsində nəzərə çarpan təsdiqini tapır.

Hər bir botanik başa düşür ki, mən Personun kəşf et-diyi, ilk dəfə Darvinin təsvir etdiyi və Gilderbrandın müx-təlif pestiklik və heterostiliya adlandırdığı hallardan bəhs edirəm. Onun mahiyyəti belədir: ikiləpəli (və bəzi birləpə-li) bitkilərin əksər növləri, məsələn, primulaceae, gerania-ceae, xüsusilə də rubiaceae növlərinin çoxu çiçəklərində həm çiçək tozunun, həm də lüləyin (dişicik ağzının), ancaq yalnız başqa çiçəklərin məhsulları üçün işlədiyi bitkilərdir. Deməli, onlar morfoloji anlamda androgin (hermafrodit), fizioloji anlamda isə birləpəlidirlər. Onların hamısında be-lə bir xüsusiyyət var ki, lüləkləri və tozluqları müxtəlif fərdlərdə müxtəlif yüksəkliyə qədər inkişaf edir. Bir nüsxə-də yalnız uzun dişicikli, yüksək lüləkli və alçaq tozluqlu çiçəklər əmələ gəlir. Mənim fikrimcə bu qadın nüsxəsidir. Digəri isə, əksinə yalnız alçaq lüləkli və yüksək tozcuqlu (uzun erkəkcik telləri sayəsində) çiçəklər əmələ gətirir; bu kişi nüsxəsidir. Bu “dimorf” növlərlə yanaşı bir də “tri-morflar” var. Məsələn, müxtəlif uzunluqda üç cinsiyyət or-qanı olan Lythrum salicaria. Uzun və qısa dişicikli çiçəklə-rə malik formalardan başqa, burada bir də “lizostil”, yəni orta dişicikli çiçəklərə rast gəlinir. Lakin çox böyük rənga-rənglik olmasına baxmayaraq, adətən, dərsliklərdə yalnız dimorf və trimorf heterostillər yerləşdirilir. Darvin qeyd edir ki, “əgər ən kiçik fərqləri diqqətə alsaq, onda kişi or-qanlarının beş müxtəlif vəziyyətini fərqləndirməliyik”. Burada da, şübhəsiz, mövcud olan fasiləsizlik, kişilik və qadınlığın müxtəlif dərəcələrinin ayrı-ayrı mərtəbələrə bö-lünməsi ümumi qayda deyildir, amma bu hallarda da biz aralıq cinsi formaların haradasa tədrici keçidlərini görü-rük. Digər tərəfdən, heyvanlar aləminin az tədqiq olunmuş bu sahəsində hadisələrin heyrət doğuran eyniliyinin şahidi oluruq. Həmçinin, bu hallar da dağınıq şəklə salınaraq heterostillik nəzərə alınmadığı üçün xüsusilə qəribə sayıl-mışdır. Əksər həşərat cinslərində, məhz forficulidae (qula-ğagirən) və lameliicorniaelər (lucanus cervus – maral bö-cəkdə, dynastes hercules – Herkules böcəyində və xylotru-pes gideon – döyüşkən böcəkdə) içərisində onları erkək-lərdən açıq-aşkar fərqləndirən ikinci dərəcəli cinsi əlaməti – müəyyən uzunluğa malik buynuzları olan dişilərə rast gəlmək olur, dişilərin başlıca qrupunda isə buynuzlar nis-bətən az inkişaf etmişdir. Bu halların geniş təsvirini vermiş Betson “high males” və “law males” tiplərini bir-birindən fərqləndirmişdir. Doğrudur, bu iki tip fasiləsiz keçidlərlə bir-birilə əlaqədədir, amma onların aralıq pillələri çox az-dır və əksər nüsxələr bu və ya digər cinsi həddə yaxınlaşır. Təəssüf ki, Betson hər iki qrupun dişilərə qarşı cinsi müna-sibəti məsələsi ilə məşğul olmamışdır, çünki o bu halları fasiləsizliyin yox olduğu variyasiyalara örnək olaraq gös-tərir. Buna görə də dişilər arasında da müxtəlif formalı dişilərlə müxtəlif cinsiyyət yaxınlığı olan oxşar iki qrupun olub-olmadığı aydın olmur. Bu səbəbdən də göstərilmiş müşahidələr cinsi cazibə qanunu üçün fizioloji dəlil kimi deyil, yalnız cinsi cazibə qanununun təsdiqi üçün, həqiqə-tən, çox dəyərli olan heteroziqotluğun morfoloji paralelləri kimi tətbiq oluna bilər.

Axı, ola bilər ki, heteroziqot bitkilər göstərilmiş for-mulun bütün canlı varlıqlar üçün ümumi dəyərliliyi haq-qında fikrin tam təsdiqidir. Darvin işarə etmiş, bundan sonra əksər tədqiqatçılar elə oxşar tərzdə təsdiq etmişlər ki, heteroziqot bitkilərdə mayalanma yalnız o zaman baş tut-ma ehtimallı, bəzən isə ümumiyyətlə, mümkündür ki, makroziqot, yəni alçaq tozluqlu çiçəyin mayalandıran toz-cuqları uzun erkəkcik telli digər fərdin mikroziqot lüləyi-nin üzərinə köçürülmüş olsun və ya mikroziqot çiçəyin uca tozluqlarından çıxan tozcuqlar digər bitkinin qısa erkəkcik telləri olan mikroziqot lüləyinin üzərinə düşmüş olsun. Beləliklə, çiçəyin dişiciyi nə qədər uzundursa, yəni onun qadın orqanı nə qədər yaxşı inkişaf etmişsə, mayalanma-nın baş tutmalı olduğu digər çiçəkdəki kişi orqanı, yəni erkəkcik bir o qədər də uzun və dişicik bir o qədər qısa ol-malıdır, onun uzunluğu qadınlıq dərəcəsini göstərir. Dişi-ciklər üçqat ölçülüdürsə, orada mayalanma elə həmin qay-da ilə o halda ən yaxşı gedə bilər ki, çiçək tozcuqları hün-dürlüyü digər çiçəyin tozluğuna uyğun gələn lüləyin üzə-rinə köçürülmüş olsun. Əgər bu qaydaya riayət etməyib uyğun gəlməyən tozcuqla süni mayalanma aparsaq, onda belə prosedura, ümumiyyətlə, hər hansı bir nəticə verərsə, demək olar ki, həmişə xəstə, zəif, cırtdan və müxtəlif növ hibridlərə bənzəyən fövqəladə dölsüz törəmələr alınır.

Heteroziqotluq haqqında yazmış müəlliflər, hər yer-də göründüyü kimi, mayalanmadakı rəngarəng müna-sibətlərin adi izahı ilə kifayətlənmirlər. Bu açıqlama gös-tərir ki, bitkiləri dolanan həşəratlar eyni yüksəklikdə da-yanan cinsiyyət orqanlarına bədənlərinin eyni hissələri ilə toxunaraq bu qəribə effekti yaradırlar. Lakin Darvin özü etiraf etmişdir ki, arılar öz üzərlərində bədənin hər bir his-səsinin üzərindəki tozcuqları daşıyırlar. Beləliklə, iki ya-xud üç nəsil tozcuqlarla mayalanma zamanı qadın or-qanlarının təsir üsulu əvvəllər olduğu kimi anlaşılmamış qalır. Buna bənzər izahlar nə qədər cəlbedici, nə qədər se-hirli olsalar da hər halda bir az səthidirlər, çünki onlarla hər şey izah olunursa onda nə üçün uyğun olmayan toz-cuqla süni mayalanma, başqa deyimlə, “qeyri-qanuni ma-yalanma” belə pis nəticələrə gətirib çıxarır? Deməli, yalnız “qanuni” tozcuqla müstəsna təmas lüləkdə yalnız bu toz-cuğu qəbul etmək vərdişi yaratmalı idi, ancaq mən Darvi-nin özünü şahid gətirə bilərəm ki, başqa cinsdən olan toz-cuqla təmas etməmək sırf illüziyadır, belə ki, bu zaman sanki nikah vasitəçisi kimi xidmət göstərən həşəratlar ger-çəkdə fərq qoymadan cütləşməyə yardım edirlər.

Buna görə də bu xüsusi seçici xüsusiyyətin əsasının daha dərində – çiçəklərin özündə olması barədə fərziyyə daha inandırıcı görünür. Burada məsələ, bəlkə də, insan-da olduğunun eynidir, yəni cinsi cazibə o hallarda daha güclüdür ki, bir fərddə olan K, digər fərddə olan Q qədər-dir, bu da yenə də yalnız əvvəlki formulun başqa bir ifa-dəsidir. Belə bir açıqlamanın mümkünlüyü ehtimalı onun-la xüsusilə artır ki, erkəkciyi yüksək, dişicikləri isə qısa kişi çiçəklərdə çiçək tozcuqları uzun dişicikli daha qadın çiçə-yin homoloji hissələrində olduğundan daha iri, lülək əm-zikləri daha kiçik olur.

Buradan görünür ki, burada məsələ kişilik və qadınlı-ğın müxtəlif dərəcələrindən başqa bir şey də deyildir. Bu-rada ortaya qoyulmuş cinsi yaxınlıq qanunu bu fərziyyə ilə daha parlaq şəkildə təsdiq olunur, çünki məhz heyvanlar və bitkilər aləmində mayalanma o halda daha uğurlu olur ki, valideynlər bir-birilə daha böyük cinsi qohumluğa ma-lik olsunlar (buna az sonra bir də qayıdacağıq).

Heyvanlar aləmində bu qanunun çox böyük bir əhə-miyyətə malik olmasının yüksək ehtimalı “əks cinsi mey-lin” tədqiqi zamanı göstəriləcəkdir. Burada mən diqqəti ona cəlb etmək istəyirəm ki, xırda, zülalla zəngin və o qə-dər də tənbəl olmayan yumurtaların daha yavaş hərəkət edən və həcmli zoospermaları cəlb etməsi ilə yanaşı bö-yük, az hərəkətli yumurta hüceyrələrin daha canlı və zərif spermatozoidlərə daha güclü cəlbedici təsir göstərməsi-nin tədqiq olunması nə qədər maraqlı olardı. Cinsiyyəti təyin edən amillər haqqındakı kiçik tədqiqində L.Veyl gü-man edir ki, bəlkə də, burada əslində onyuqasiya edən iki hüceyrənin hərəkət, yaxud kinetik enerjilərinin qiymətləri arasındakı nisbət özünü büruzə verir. Doğrudur, bunu müəyyən etmək çox çətindir, bu vaxta qədər bir dəfə də olsun müəyyən edilməmişdir ki, birləşən hər iki hüceyrə maye mühitdə sürtünmə və axının göstərdiyi təsiri çıx-maqla bir-birinə hərəkəti sürətləndirən təsir göstərir ya-xud əvvəlki sürətlə hərəkət edirlər? Burada bəzi digər su-allar da qoymaq lazım idi.

Artıq öncədən göstərildiyi kimi, insanlar arasında (eləcə də, yəqin ki, heyvanlar arasında da) göstərilmiş cin-si cazibə qanunu yeganə deyildir. Əgər bu belə olmuş ol-saydı onda onun bu vaxta qədər nə üçün kəşf olunmadığı tamamilə anlaşılmaz qalardı. Məhz ona görə ki, burada çoxlu digər amillərin rolu var və qanunların sayı xeyli də-rəcədə artmalıdır. Bax elə buna görə dəfolunmaz cinsi ca-zibə halları bu qədər azdır. Mən burada bu qanunlardan danışmayacağam, çünki buraya aid tədqiqlər hələ başa çat-mamışdır, amma sadəcə əyanilik xatirinə riyazi emala asan tabe olmayan bir sonrakı amilə işarə edəcəyəm.

İşarə edəcəyim hallar ayrı-ayrılıqda kifayət qədər mə-lumdur. İyirmi yaşa qədərki gənclik dövrünü yaşayan ki-şini adətən özündən yaşca çox böyük – yaşı 35-dən az ol-mayan qadınlar cəlb edir. Yetkinləşdikcə o daha gənc qa-dınları sevməyə başlayır. Eyni ilə bunun kimi gənc yeni-yetmə qızlar gənclərə nisbətən yaşlı kişilərə üstünlük ve-rirlər ki, daha sonra çox vaxt ərlərinə oğlanlarla xəyanət et-sinlər. Bu halların kökü onlara bir lətifədə göstərildiyindən daha dərində olmalıdır.

Bu əsərin tək bir qanunla məhdudlaşması zərurət ol-sa da həqiqət naminə onu ən yaxşı şəkildə formalaşdırma-ğa çalışaq ki, heç bir yalançı sadələşdirməyə yol verilmə-sin. Hətta burada rolu olan bütün amilləri və şübhə altında olan qanunları müstəqil kəmiyyətlər kimi gətirmədən mü-tənasiblik amilini tətbiq etməklə böyük bir dəqiqilik əldə etmiş olacağıq.

Birinci formul yalnız ideal qüvvənin cinsi cazibəsinin bütün bircinsli hallarının “iqtisadi” açıqlamasıdır, çünki cinsi münasibət, ümumiyyətlə, bu qanunla müəyyən olu-na bilər. İndi biz istəyirik ki, hər bir təsəvvür olunan hal-da cinsi qohumluq üçün ifadə verək. Elə bir ifadə ki həm də özünün qeyri-müəyyən forması sayəsində eyni zaman-da eyni bir cinsin müxtəlif növündən olan iki varlığın mü-nasibətlərinin ümumi təsvirini verə bilsin.

Onların qarşılıqlı cazibəsinin gücü belə ifadə olunur:

KA = –xf(t)–(II),

Burada f(t) zamanın hansısa empirik analitik bir funksiyasını, fərdlərin bir-birinə təsir edə biləcəyi zamanı, “reaksiya zamanını” bildirir.

К-mütənasiblik amilidir, buraya biz bütün məlum olan və olmayan cinsi yaxınlıq qanunlarını daxil edirik, o bundan başqa növ, irq və ailə yaxınlığının dərəcəsindən, eləcə də hər iki fərdin sağlamlığından və xəsarətinin olma-masından asılıdır. Nəhayət, bu amil onlar bir-birindən uzaqlaşdıqca azalır və bəlkə də, hər bir verilmiş hal üçün xüsusi müəyyən olunur.

Linkeisin “Poçt karetasında” adlı novellasında cinsi cazibə müdhiş bir ustalıqla qüdrətli kortəbii bir qüvvə ki-mi təsvir olunmuşdur. Cinsi cazibə eyni ilə kökün yerin mərkəzinə tərəf böyüməsi yaxud bakteriyaların mikros-kopda ştiftin kənarlarındakı oksigenə doğru hərəkəti kimi təbiət qanunları ilə şərtlənir. Doğrudur, bu baxışa hələ alış-maq lazım gələcəkdir. Bununla belə, mən bu məqama indi qayıdacağam.

Əgər a-b öz maksimal qiymətinə çatırsa;

lim(a-b)= Max=1)

Onda lim A = kf(t).

Bəlkə də, burada hansısa müəyyən halda, ümumiy-yətlə, insanlar arasındakı bütün simpatiya və antipatiya-lar ifadə olunmuşdur (lakin onların ictimai hüquq qayda-ları üçün əsas kimi dar anlamda sosial münasibətlərə heç bir aidiyyəti yoxdur), bir halda ki, onlar bizim cinsi yaxın-lıq qanununda əsaslandırılmamışdır, qohumluq münasi-bətlərinin gücünə mütənasib olaraq K artırsa, A kəmiyyə-ti, məsələn, yad milliyyətlər arasında olduğuna nisbətən həmfikirlər arasında daha böyük olur.

f(t)-nin öz qiymətini saxlamasını birlikdə yaşayan müxtəlif növ iki ev heyvanı arasındakı münasibətlərdə müşahidə etmək olur: birinci hərəkət çox vaxt barışmaz düşmənçilik, qarşılıqlı qorxudur (burada A mənfi işarəli olur), daha sonra isə onun yerini ən dostyana münasibətlər tutur və onlar bir-birlərini axtarmağa başlayırlar.

Bir halda ki, cinayət qanunlarında sodomiya haqqın-da paraqraf hansısa real faktlara istinad etməlidir və bir halda ki, insanla toyuq arasında da cinsi aktlar müşahidə olunmuşdur, onda buradan görünür ki, k geniş hüdud-larda sıfırdan böyük olur. Beləliklə, biz iki tədqiq olunan fərdi nəinki eyni bir növlə, həmçinin eyni siniflə də məh-dudlaşdıra bilmərik .

Kişi və qadın orqanizmlərinin hər hansı bir görüşü-nün təsadüfi olmayıb müəyyən qanunlara tabe olması fik-ri tamamilə yeni bir baxışdır, ondakı daha öncə göstəril-miş yadlıq məcbur edir ki, cinsi cazibənin təbiətinin tam bir sirr olması haqqındakı dərin məsələ tədqiq olunsun. Vilhelm Pfefferin məlum təcrübələri göstərdi ki, müxtəlif çiçəksiz bitkilərin spermatozoidləri yalnız innatura qadın arxeqoniyaları tərəfindən deyil, həmçinin təbii şəraitdə ya gerçəkdən sonuncular tərəfindən ifraz olunan, ya da süni yolla hazırlanan maddələr tərəfindən cəlb olunur. Çox vaxt hətta elə maddələr tərəfindən cəlb olunur ki, onlarla toxum telləri yalnız eksperimental şəraitdə əlaqəyə girir-lər, çünki təbiətdə onlara heç rast gəlinmir və yalnız elmi təcrübə yolu ilə əldə olunur.