скачать книгу бесплатно
Л?к?й Л?г?нт?й бы?аас кы?ыл к?м?с булан, ханнык эрэ атыы?ыкка атыылаабытын о?онньор истибитэ. Онно сылдьыспыт илэчиискэлэр кэлбит буоллахтара диэн сэрэйдэ.
– К?м?с буллаххытына, атыттар эмиэ суудайыахтара. Э?иги хантан кэлбиккитий да, эрдэтинэ ол диэки кэбэлийбиккит ордук буолуо.
О?онньор сэмэлэтэлээн, кэнникинэн холдьохсон барбытыгар, дьон симиттэ бы?ыытыйдылар. Биирдэ санаан к?рд?хх?, кини этэрэ эмиэ да с?п курдук. Сирдээх-уоттаах дьон к?р??лэригэр т??? да киэ?ин, иччитэ?ин и?ин, дойдуларын буорун туора сиртэн кэлэн талбыттарынан куор?аллыыллара с??рг? б??? буолла?а дии. Оттон дьи?ин ыллахха, бу кураанах то? хайалар быыстарыгар ?йэлэр тухары ту?ата суох сытар хаспах сирдэри хары?ыйар, эмиэ да оруна суох курдук.
– Алыс айманыма, кырдьа?аас, би?иги туох да ку?а?аны о?оруохпут суо?а. Уорары, алдьатары бэйэбит с?б?лээбэппит. Бу ?р?йэттэн атын сиргэ уларыйарбыт биллибэт. Мэлийдэхпитинэ букатын да?аны барыахпыт.
О?онньор с?б?лээбэтэхтии чолбоодуччу к?р?тэлээтэ. Сиэбиттэн сиэдэрэй о?уруо ойуулаах сарыы саппыйаны та?ааран, хамсатыгар табах уурунна. Уматынаары саппыйатын сиэбиттэн кыа, чокуур таас ку?уогун ылла. Онтон хататын к?рд??н, сиэбин аа?а хастан мэлийдэ. Туй-сиэ, охторугар хаарга э?иллибит буолла?а. К?рд??н да диэн булара биллибэт. Сатаатахха, ата м?хс?н тула холоруктуу сылдьан, суолларын дэлби то?ута кэ?эн кэбистэ. О?онньор мо?уогурбутун к?р?н, Сафейка сиэбиттэн испиискэ ылан биэрдэ. Ону анараа??ыта хап-сабар хаба тардан ылла. Хамсатын уматтыбакка испиискэлэри саппыйатыгар симээт, сиэбигэр угунна. Атын т?тт?р? эргилиннэрдэ. Сиэппитинэн суол устун хааман хоочугуруу турда. Дьон сирэй-сирэйдэрин к?рс?н кэбистилэр. Миитэрэй кыбыстыбыт к?р??нэннэ. Дьо??о чуга?аан сибис гынна.
– Ити о?онньор улахан хому?уннаах ойуун ээ. Киниэхэ олус утарыласпаккыт ордук буолара дуу?
– Ол и?ин да алыс ??рб?т-т?р?йб?т эбит дии. Кырдьык, киниттэн тэйиччи со?ус сырыттахха сатаныы?ы, – Бориска бастаан кы?ыйа санаабыта арыый у?арыйарга дылы буолла. Миитэрэй о?онньору эккирэтэн, атын миинэн, ойо?оско ти?илэхтээтэ.
10
Сэйимчээн нэ?илиэгин кинээ?э Сиидэр Мандыырап кэтэ?эриин оро??о тиэрэ т??эн, быйылгы кытаанах дьыл эндирдэрин эргитэ саныы сытар. Быйыл кы?ын куорат атыы?ыттарыттан бу дойдуну ким да ???йб?т?. Былырыын баччаларга Кушнарев атыы?ыт бирикээсчигэ Ыспаагы кытта болдьо?он турардаах. Кэлэр дьыл сааскытыгар диэри нэ?илиэгин т??лээ?ин хомуйан бэлэм олоруох буолбута. Сиидэр ону толорбот бэйэлээх буолуо дуо? Бы?аас Ыспаак кыайан батарбатах табаарын тобо?унан, Халыма икки э?эрин т??лээ?ин ?кс?н Оро?уоспа иннинэ хомуйан киллэрэн, ампаарыгар ыгыччы симэн туруорар. Оттон Ыспаак мэлийдэ. Сотору суол алдьаныа. Т??лээ?ин ханна батарыай? Уола?а киллэрэн эмэрикээннэргэ былдьатыан кэрэйэр. Урут ону эт хара?ынан к?р?н турардаах. Биирдэ саас Уола?а киирэ сылдьан, эмэрикээннэр пароходтара кэлбитин к?рб?тэ. Пароходтан уонча ки?илээх улахан о?очо биэрэккэ тиксибитэ. Биэс-алта соло?до курдук сундулуспут дьон дэриэбинэ?э тахсан, к??с бысты?а тилийэ с??рб?ттэрэ. К?ст?б?т т??лээ?и барытын имири хомуйан ылбыттара. Т??лээх туттарбыт дьо??о чек диэн суруктаах кумаа?ы лоскуйдарын биэрбиттэрэ. Сарсын чеккит бы?ыытынан барыгытыгар табаар т??этиэхпит, билигин хара?аран хаалла диэн буолбута. Ол т??н пароход туох да тыа?а-уу?а суох тума??а куустаран хоммута. Сарсыарда турбуттара пароходтара ханна да суох этэ. Сиидэр ону санаата?ына этэ тардар. Тугу гыныахха?! Сайы??а тиэртэ?инэ т??лээ?э сытыйар.
Бала?ан кырыарбыт аана хаахынаан а?ылынна. Тымныы салгын ?р???сп?тт?? дьиэ и?игэр кутулунна. Будул?ан туманы б?р?нэн Тысхаан ойуун маа?алдьыйан киирдэ. Салгыннаабыт хара?ынан ол-бу диэки килээриччи к?р?тэлээтэ. Мас кыстыыр сиргэ силлээн «палк» гыннарда. ?т?л?г?н, бэргэ?этин устан бытыгын кырыатын тоноомохтоото. У?а оро??о кэлэн олорунаат, дьиэ и?ин эмиэ сирийэн к?рд?. Хара?а сыыйа ??рэнэн барда. Дьиэлээх ки?и сытарын барыгылдьытта. С?? куола?ынан к?бдь??рдэ.
– Хайа, бу кэпсээни??
– Суох! Эн кэпсээни?, кырдьа?аас?
– Ки?и ??рэ-к?т? кэпсиирэ суох. Арай б?гэн, б??мнээн олорбуппут мантан инньэ б?т????к бы?ыылаах, – о?онньор сарыы саппыйатын та?ааран табах уурунна. Били Сафейка испиискэтинэн уматынна.
– Тыый, ол туох иирээни дуу, иэдээни дуу билгэлээти??
– Бэ?э?ээ эн сылгы?ыт уолгунаан, Миитэрэйдиин, Сиридикээ??э икки нууччаны к?р?ст?б?т.
– Бай, ол тугу гына сылдьар дьонуй?
– ??тээн туттан кыстаабыттар. Му?ур ?р?йэ?э иин б???н? ха?ан тиэрэ с?ргэйэн кэбиспиттэр. Кы?ыл к?м?с к?рд??ллэр ???.
– Ноо, хантан кэлбиттэрий?
– Эн сылгы?ыты? билэттиир эбит. Былырыы??ы Ыспаак атыы?ыт ындыы?ыттара ???. Сахалыы билэллэр эбит.
– Ээ, били, татардар буоллахтара. Бы?айын манна биир атыы?ыты кытта Уолаттан тахса сылдьыбыттара. Оттон былырыын Ыспаагы кытта Дьокуускайтан ити у?уор ыскылаакка кыстаабыттара дии.
– Дьэ, ону билбэтим. Мин кинилэри са?а харахтаатым.
– Ол дьону манна ы?ыран кэпсэтиэххэ баар эбит, ээ.
– Ким билэр, кэлиэхтэрэ диэтэ?иг дуу! Сири ха?артан атыны билбэт эрэстииннэр бы?ыылаах. Холдьохсон к?рб?пп?н, хата, к?л??х курдуктар.
Кинээс оронуттан туран ха?ас диэки со?уруокка кэтэ?эр иистэнэ олорор дьахтарыгар ордоотоото.
– Ыл эрэ, бу дьахтар, остуолу тарт. Чэйдии охсон кэлиллиэ-барыллыа этэ.
Кинээскэ эрэл санаа ??скээтэ. Ол татардары кытта сибээстэстэххэ сатаныы?ы. Кинилэр Уола?а Солобуйуоп диэн ки?ини билэр буолуохтаахтар. Кини Кушнарев атыы?ыт табаарын тутар сурахтаа?а. Былырыын Ыспаак ол татардарынан т??лээ?ин Уола?а икки т?г?л бырахтарбыта уонна та?а?ас та?аарбыта. Араа?а, саас, суол куурда?ына, ол дьону кэпсэтэн Уола?а ындыы т??эттэрии?и. Сиидэр кинээс санаата к?т???л?ннэ. С??гэй ??ттээх хойуу чэйи ?р???сп?тт?? сыпсырыйа олорор ойуун диэки ньымааттаабыттыы к?рд?.
– Кырдьа?аас, ол нууччалар бу дойдуттан к?м?с булаллара биллибэт. Эрэйдэрэ тиллибэтэ?инэ бэйэлэрэ да?аны тэскилиэхтэрэ. Олус санаа?ар тутума, к?н-дьыл к?рд?р?н и?иэ.
– Итинник мэлийдэллэр, онто суох, ба?ар, тохтуо этилэр. Дьэ, бэйи, кэтэ?эн да к?р??ххэ син.
А?аан б?тэн, дьиэ и?инээ?и-та?ынаа?ы сонуну суолтатыгар эрэ ыаспайда?ан баран, о?онньор сотору дьиэлээтэ.
11
Бытархан тымныылар намырайан, сааскы ылаа?ы кэм буолла. Сафейка тохтоон, тыын ылла. Хайы?арын быатын чи?этэ тардан биэрдэ. С?гэ?эрин к?нн?р?ннэ уонна суолу кытыытынан то? хаарга уйдаран икки илиитинэн хардарыта эрчимнээхтик анньынан, тэбэн халы?ыта турда. Элбэх ??р таба то?ута ?ктээн ааспыт суолун ойо?олуу, муус курдук чи?ээбит хаарга устуруу?унан аспыттыы, наарта суола килэбэчийэр. Бу сарсыарда ааспыттар. Суолтан тэйиччи шурфаларын и?игэр ?лэлии сылдьар буоланнар, билбэккэ хаалбыттар. К?н?с дьиэлэригэр чэйдии тахсан и?эн, суолларын к?р?н со?уйдулар. Бастаан кыыл таба ??рэ ааспыт буолла?а дии санаабыттара. Онтон сирийэн к?рб?ттэрэ, кэннилэриттэн икки-?с наарта суола барбыт этэ. ??рэн утарыта к?рс?н кэбиспиттэрэ. Бу т?гэ??э кинилэр иккиэн биири санаабыттара. Астара баранан быстарар кутталга киирбит кэмнэрэ этэ. С?бэлэ?эн бу к?ннэргэ Сэйимчээнниэх буола сылдьыбыттара. Бу к???н Л?к?й Л?г?нт?й бэрсибит этигэр бултаан ха?ааммыт-с??счэкэ кустарын эбэн бачча?а тиийдилэр. ?лэлэрин быы?ыгар чугастаа?ы тыалары кэрийэн соро?ор тии?, соро?ор хабдьы киллэрэн эбинэллэр. Бурдуктарын наар хаа?ылаан сиэн б?тэрдилэр. Кыс ортотун са?ана Миитэрэй ойууннуун кэлэ сылдьыыларыгар, Сиридикээн ба?ыгар эбээннэр баар сурахтарын бэркэ сонургуу истибиттэрэ да, чуолкай хайа сиргэ баалларыи билбэт этилэр, онон барбатахтара. Соло да суох этэ. Кы?ыны бы?а то? буору, таа?ы кытта тиниктэ?эн тахсыбыттара. Му?ур ?р?йэ?э уонча иини хаспыттара уонна соторутаа?ыта Утары салаа?а к???н ?лэлии сылдьаллар.
Сафейка сирин ортолоото бадахтаах. Аны к?с кэри?э хаалбыт буолуохтаах. Кинилэр саба?алаа?ыннарынан, эбээннэр бу т??н Сиридикээн ба?ыгар тиийэн хайаан да хонуохтаахтар. К?н киэ?эрэн, уота ???н, с?р??кээн барда. Хаар ча?ылыттан хара?а саатара арыый буолла. Хаста да?аны ??р хабдьылар к?т?н тирилэ?эн тахсан, иннигэр баран т??эллэр. Табалар ааспыт сирдэригэр хаар аннытан от сыата, то? отон тахсыбытын сииллэр бы?ыылаах.
Суол наар хочо у?а ?тт?нэн хайа э?эрин баты?а барар. Туора ?р?йэлэр с?ннь?лэрин туту?ан киирэр тумус тыалар суол икки ?тт?гэр силэллэн биэрэрдии арахсаллар. Баччаа??а диэри хочо ха?ас э?эрин хайытан т?сп?т ?рэх к????э эмискэ у?а диэки хайысхаланна. Суолу бы?а охсон, хайа туруору эмпэрэтин аннынан аа?ар. Сафейка к???с хаа?ын ?рд?гэр хорус гына т?стэ. К?рб?тэ, ?рэх муу?а таа?наабыт. ?рд?нээ?и хаара чэйинэн мэ?иллибит уба?ас хаа?ылыы са?арымтыйан к?ст?р. Сорох сиринэн с??р?г?рдэ сытар. Табалар суоллара таа?ы ?рд?нэн туора бырдаатта?ан ааспыттар. Тумнар сири к?рд??н Сафейка ?рэ?и ?р?-та?нары хаамыталаан к?рд? да, ханан да?аны быста?а?ы булбата. Хайдах да?аны у?уор туораата?ына сатанар. Тугу гыныан мунааран турбахтаата. Туруору эмпэрэ сыыры сэрэнэн т?стэ. Уу кытыытыгар киирдэ. Хайы?арын устара сатаныа суох. Уулаах хаарга батыллан хаалыы?ы уонна муус хайдыбытыгар да т????н с?п. Синигэр т??эн, хайы?ардыын киирдэ. Ара?ас си?эни бокуойа суох кэ?эн киллиргэттэ. Дири?э бэрбээкэйин аа?ан сорох сиринэн сототун ортотунан буолла. Хааты?калара ууну оборон атахтара со?отохто ыарыы т?ст?лэр. Ата?ар ууну киллэримээри ?р?с??эн к????н му?унан т????лээтэ. Охтубатах эрэ ки?и диэн ба?алаах. Хаста да?аны уу хайа охсубут куо?аахтарыгар т??э сыста. Кутталыттан санаата тууйуллан, тыына кылгаан, сыы?а-халты туттунара элбээтэ. Халты-м?лч? тэбинэн, охтон и?эн ?р???нэн ылаттаата. Сатаан бардахха, хайы?арын тумса хаар си?эни аннынан баран, кыайан салаллыбакка эрэйдээтэ. Айа?алыы сатаан ата?ын ?р?тэ к?т???л??н, хайы?арын т?б?т?н таа?ы ?рд?нэн чоло?нотон хааман ба?ыахтаата. Онтуката эбии ыараан олус сыралаах буолла. Санаатыгар на?аа у?уннук айаннаата. Хааты?катын курдат уу ?т?н тымныынан хаарыйталаата. У?уоргу биэрэк чуга?аата. К????н мунньунан эбии нэмийэн хамсанна. Т??? да ыксаатар ти?эх хардыыларын бэркэ сэрэнэн о?ортоото. Дьолго, охтубакка кытыыны булла. Тахсан хайы?арын у?улла. Хаарга ?ктэнэрин кытта хааты?калара со?ох курдук муу?уран хааллылар. Омуна суох биирдии бэйэлэрэ боппууда ыйаа?ыннаннылар бы?ыылаах. Сафейка куругар иилинэ сылдьар бы?а?ын та?ааран бэрт тиэтэлинэн хааты?каларын муу?ун кы?ыйда. Хайы?арын ыраастанна. Ата?ын устубута, куллуката, хата, улаханнык сытыйбатах бы?ыылаах, к?нн?р? сиик эрэ билиннэ. Хайы?арын ?рд?гэр туран хааман к?рб?тэ халтарыйбат. Иккистээн у?улан алын ?тт? б?т?нн?? муус быдьына буолтун бы?а?ынан кы?ыйан, хаарынан сууралаан кылаадьылыы сатаата. Бу сырыыга арыый ордук халтарыйарга дылы буолла. Ити икки ардыгар к?н хайа кэтэ?эр киирэн, хара?а к?л?к сабардаата. Халлаан эмискэ тымныйбыт курдук буолла. Сафейка тиэтэйдэ. Хара?арыан иннинэ аналлаах сиригэр тиийдэ?инэ сатанар. Хааты?ката кы?айбыттыы улам хам ылан истэ. Кини ирээри эрчимнээхтик тирэнэн хаамар. Айаннаары туран, т?р?т да?аны кырыымчык астарыттан, тиэтэйэн аанньа а?аабата?а, курта?а кураанахтанна. Сылайбытын сыыйа билинэн истэ.
Сотору икки салаа арахсыытынаа?ы тумус хайа тэллэ?эр кэллэ. Табалар суоллара ха?ас салааны тутуспут. Санаа хоту буоллар, эбээннэргэ диэри ?с-т??рт эрэ биэрэстэ хаалбыт буолуон с?п. Сафейка кыратык тохтуу т??эн, тыын ылла, с?гэ?эрин к?нн?р?ннэ. Т??? кыалларынан харса суох хамсанан кэнникинэн ирэн, ?сс? тиритиэх курдук буолла. С????н к?л???нэ бычыгыраан тахсыбытын сиэ?инэн дьукку сотунна. Бэргэ?этин сэгэччи ?р? анньынна. Айанын сал?аан хаампытынан барда. Ма?а суох сырыынньа хотоол сири ?р? дабайда. Хобочоо??о т??эр дабаан са?аланна. Бы?аас Уола?а киирэн и?эн, эмиэ бу аартыгынан ааспыттара. Манна элбэх таба а?ылыктаах сир буолан, саас аайы эбээннэр кэлэн тохтоон, табаларын уотан аа?ар сурахтаахтара.
Ыраах туман будулуйан к???ннэ. Сотору ыттар ?рэн моргустулар. Сафейка чэпчээбиттии и?ин т?гэ?иттэн дири?ник ?р? тыынна.
12
Бориска т??рт ортолуу ха?ыллыбыт шурфаларга толору уот отунна. Бэлэмнэммит ч?м?х мастарыттан кыра тобох орпутун мыыммыттыы к?рд?. Эбии мас булунна?ына сатаныы?ы. Ч???ч?к ?рд?гэр олоро т??эн, улахан санаа?а ылларда?ына буоларыныы, ки?и т?б?т? ойуулаах таас хамса?а табах уурунна. Санаата наар Сафейка ту?унан. Этэ??э сылдьан, тугу эмэ булан кэллэ?инэ дьон буолаллар. Быйыл кы?ын с??рбэччэ иини хастылар. Сайын сууйуута у?уура буолуо. Онон хайдах эмэ гынан а?ылыктарын хааччыннахтарына сатанар. Сааларын сэбэ а?ыйаата. К?т?р? дэлэйдик бултууллара а?ыйыыр.
Табахтаан б?тэн, хамсатын к?л?н д?л?? маска тэбээмэхтээт, саппыйатыгар суулаан сиэбигэр уктан кэбистэ. К???н Л?к?йт?н бэлэхтэппит хататын ылан с?гэтин биитин к?нн?рд?. Туран ?рэх т?рд?гэр ??мм?т куру?ах мастар диэки хаамта. Хас да?аны сонос ма?ы охторон бысталаан, иинин та?ынаа?ы ч?м?хх? таста. Ииннэрин к?р?тэлээбитэ, мастара умайбыттар. Чох б??? тахсыбыт. У?ун сиэрдийэни ылан чохторун ч?м?хт?? тардыалаата. Ииннэрин айа?ын эрдэттэн бэлэмнэммит болбукта лабааларынан хос-хос сабыта уурталаата. Итинник буолла?ына сылаа?ын тутумтуо, то?о иримтиэ, оччо?о ха?арга табыгастаах. ?лэтин б?тэрэн, астыммыттыы к?р?н турбахтаата. ?сс? тугу гыныан толкуйдуурдуу ол-бу диэки к?р??лээтэ. И?нэри т??э сытар улахан солуурча?ы, лаппаакытын уонна хойгуотун ма?найгы иин та?ыгар а?алан биир сиргэ уурталаата. Телогрейкатын та?ынан тула эринэ сылдьыбыт т??рт-биэс былас усталаах бирээдьинэ быаны с??рэн, а?аар т?б?т?н солуурча?ын кылдьыытыттан баайда. Иинин сабыытын арыйан болбукталарын лабааларын биир сиргэ ч?м?хт?? уурда. Иин та?ыгар сытар хас да?аны сиринэн ?ктэнэргэ аналлаах хабар?алыы кэрдиистээх сонос ма?ы шурф муннугунан и?ирдьэ т??эрдэ. Хойгуотун, лаппаакытын туппутунан иинин и?игэр киирбитэ, буруо сыттаах сылаас салгын а?ылыйда. Иинэ дири?ээбит эбит. Лаппаакынан кыайан э?иэ суох. Тахсан солуурча?ын киллэрдэ. Хаста да кырынан чо?ун та?аарда. Сирин ириэнэ?ин лаппаакынан ха?ан хас да солуурчахтаах буору эмиэ ???э таста. Солуурча?ар кута-кута, ???э тахсан быаттан тардан ылар. Бу со?отох ки?иэхэ олус бытаан, сылаалаах ?лэ. Иккиэ буоллахтарына, солбу?а сылдьан биирдэ?э кутан биэрбитин икки?э ?р? тардан ылан и?ээччи, онон ?лэлэрэ кэм кудуххай, к?хт??х буолара. Санаатыттан Сафейка олох арахпат. Бэ?э?ээ эбээннэргэ тиийбит буолла?ына, б?г?н т?нн?р кэмэ кэлэн эрэр. Сиридикээн ба?ыгар тохтообут буоллаллар, ситиэ этэ. Оттон тохтообокко а?ара барбыт буоллахтарына, иэдээн. Оччо?о до?оро таах ыт ?л??т?н ?л?р. Т?тт?р? т?нн?р?гэр сэниэтэ эстэр. Санаатыгар ииниттэн киирэ-тахса сылдьан, тыас-уус и?иллии сырытта. Аралдьыйаары харса суох ?лэлиир. Ииннэрин кэрийэ сылдьан ириэнэх ?рд?к? ара?алары ылаттаата. Сылайда. А?ыан алыс ба?арда да, со?отохсуйан, санаата айманан и?игэр ас да аанньа киириэ суох курдук. К?н киэ?эрдэ. Халлаан былытыран т?ргэнник хара?аран барда. Хотугулуу ар?ааттан сытыы тыал т?стэ. Бориска тыалтан са?а таарыйа иинигэр киирэн, харыс кэри?э ылыллыбыт ириэнэх ара?а аннынаа?ы то?у хойгуотунан к?йб?хт??т?. К??р?мм?т кума?ын ???э таста. Иинин и?э сып-сылаас. Сынньана таарыйа хоонньуттан буспут тии? этин та?ааран к?м?ллээтэ.
13
?с т??ннээх к?н хаар силлиэ ытыйда. Сафейка мэлийдэ. Барбыта биэс хонно. Кини кэнниттэн икки хонон баран, Бориска к?рд?? бараары тэриммит к?н?гэр буур?а са?аламмыта. Онон хаайтаран хаалла. Бу кэм устатыгар т??ннэри-к?н?стэри араа?ы барытын эргитэ санаата. Аанньа утуйбакка, а?аабакка ?й?к?-т?й?к? сырытта. Тугу да гынар кыа?а суох, бэйэтин кытта бэйэтэ ??хсэн баллыгырыыр буолуталыыр. Абатыттан оту-ма?ы эрэ кытта охсуспата. Иккиэн барбатахтарыттан бэйэтин сэмэлэннэ.
Сиридикээн ба?ыгар эбээннэри сиппэтэ?инэ, Сафейка хайаан да т?нн??хтээх этэ. Оннук кэпсэтиспиттэрэ. Мантан Хобочоо??о т??эр дабаа??а диэри икки а?аар к?с буолуохтаах. Онно к?н?нэн тиийиэхтээх этэ. Иккитэ а?ыыр ?й??лээх, чаанньыктаах барбыта, онон т?нн?р?гэр сэниэтэ олус эстиэн с?б? суохха дылыта. Т??н хара?а?а муммут бэйэтэ дуу, ба?ар, адьыр?а ??р?гэр т?бэспитэ дуу? Саата суох барбыта, биэрэн к?рб?т?н, та?а?ас буолуо диэн ылбата?а. Этэ??э буолла?ына, буур?а иннинэ холкутук кэлэр кыахтаа?а. Сафейка барбытын алтыс к?н?гэр Бориска хойутаан у?угунна. Т??н хойукка диэри кыайан утуйбакка, т?б?т? дьалкы?нас буолбут. Муус т?нн?г?нэн боро?уй сырдык киирэр. Бориска ойо?оско астарбыттыы олоро т?стэ. Сыгынньах атахтарын хааты?каларыгар батары биэрдэ, аанын нэ?иилэ а?ан та?ырдьаны ???йд?. Силлиэ уурайбыт. Аа??а кыбылла-кыбылла Бориска та?ырдьа та?ыста. Дьиэтин ха?ас эркинин ?рд?гэр тиийэ хаарынан типпит. Хайыы-?йэ?э ???э ойбут к?н бы?ытталаммыт былыты быы?ынан чэмэличчи тыкпыт. Бориска бэрт тиэтэлинэн сиирэ-халты а?аабыта буолла. ?сс? ?н?р бараары бэлэмнэммит ботуо?катын, саатын с?гээт, хайы?арын ?рд?гэр т?стэ. Туох да суола-ии?э биллибэт тыал мэндээриччи охсубут чи? килэм хаарга уйдаран харса суох анньынан истэ. Санаатыгар тулатын эргиччи к?р?ммэхтиир. ?р гыммата, Сафейка кэ?эн туораабыт уулаах ?рэ?эр тиийэн кэллэ. Били ?н?рг? таа?наабыт ?рэх ки?и билбэт гына уларыйбыт. Муу?урбут чэ?и хаар халы?нык саба тибэн кэбиспитин ?рд?нэн Бориска тугу да?аны уорбалаабакка туораата. Ли?кинэс мастаах хара тыа киэ? хочону икки э?эринэн ыга анньан ??мм?т. Кы?ын устата халы? хаар суор?анынан ?лл?ктэнэн хамсаабакка нуктуу турбут аарыма тииттэри бу ааспыт буур?а сымна?ас сабыыларын саралыы тардан, сылаас ууларын уйгуурдан кэби?эн, билигин суо?ур?аммыттыы суода?ан хамсыыры эрэ барытын харбаан ылыахтыы сарба?на?а, бары?на?а турарга дылылар. Тула тугу эрэ чу?наабыт курдук, кулгаах чу?кунуур уу чуумпу. Бориска санаатыгар кини а?ылыыра, хайы?арын тыа?а тулалыыр эйгэни б?т?нн?? аймыыр курдуктар. То?о эбитэ буолла, кини сэрэммит бы?ыынан тыа?аабакка эрэ айанныырга кы?аллар. На?ыллык тыына сатыыр. Ки?и кэнникинэн эбии ыгылыйда. Сирин а?аарын холобурдаа?ы барда да, туох да сибики биллибэтэ. Тула ?тт?н сирийэн к?р? и?эр. Ханна кыра томтор, хаар ч?м?хт?мм?т сирин аайы тохтоон, тайах ма?ынан анньыалаан, бигээн к?р?р. Онтукалара хаарынан тибиллибит ч???ч?кт?р, дул?а т?б?л?р?, охтубут мастар буолуталаан истилэр. Ол аайы чэпчии т??эргэ дылы гынар. До?оро ?л??р, тыыннаах буоларыгар эрэмньитэ к????рэн истэ. Итинник айаннаан к?н киэ?эриитэ эбээннэр олохторугар тиийдэ. Кураанах тэлгэ?эни к?р?н курус гына т?стэ. Ура?а атах мастара ч?м?х-ч?м?х тииттэргэ ?й?нн?р?лл?б?ттэр. Сорохторун силлиэ т??эрбит. К?сп?ттэрэ ырааппыт бы?ыылаах. Сафейка баттаспатах эбит буолла?а. Оччо?о то?о т?нн?бэтэ. А?ара эккирэтэн барбыта буолуо дуо? Ханна баалларын билэн мээнэ барыай? Бориска тугу гыныан билиминэ, тайа?ар ?й?н?н, бытыгын кырыатын соттумахтыы турда. ?йд??н к?рб?тэ, тэлгэ?э илин кырыытын диэки тыа са?атыгар туох эрэ томтойон к?ст?р баар. Онно барда. Ол и?эн эмискэ бачымах курдук хойуу суолу к?р? биэрдэ. С?рэ?э биирдэ «парк» гына т?стэ. Б?р?л?р… Б?л??н… ?сс? ол иннинэ сылдьыбыттар. Сорох суолларын хаар типпит. Били томтору хаспыттар. Туох эрэ у?уохтарын хостоон к?м?ллээбиттэр. Онно-манна хаан симэ?иннээх у?уох бытархайдара к?ст?лл?р. Эбээннэр к?рдь?ктэрин с?ргэйбиттэр диэх курдук санаан и?эн, харда?ас са?а икки туох эрэ хаарынан б?р?ллэн сыталларын к?рд?. Тайах ма?ынан бигээн к?рб?тэ, кытаанахтар. Дьиибэргээтэ. Хам то?муттарын хо?норон эргитэ быра?аттаабыта, арай хааты?ка буоллулар. Сафейка муу?урбут хааты?калара! Бориска с?рэххэ астарбыттыы ынчыктаан ылла. Т????н туттубутунан к?рдь?к ?рд?гэр олоро т?стэ.
14
Б?л??н, у?ун т??н? бы?а хара?ын симмэккэ кутаа оттунан б?р?л?р? кытта чу?на?ан та?ыста. Эрдэттэн сэрэхэдийэн т??ннэри айанныы соруммата?а. Аллараа мастаах сиргэ киирэн, улахан сыгына?ы булан, ол хоонньугар уот оттунан хонорго бы?аарыммыта. Сырдыкка т??н уматар ма?ын дэлэччи тиийэр гына бэлэмнэммитэ. Хаары уулаан чэй оргутунан, буспут хабдьы уонна тии? этин ?ссэнэн итии киллэриммитэ. Саатын ботуруоннарын бэлэмнэммитэ. Ботуруона уонча эрэ, онон ыксал тирээтэ?инэ туттар санаалаах. Б?р?л?р хайаан да?аны кэлиэхтээхтэрин сэрэйэрэ. Ол и?ин к?м?скэнэргэ бэлэм олорбута. Сафейканы сиэбиккит курдук, ол аайы э?иги айаххытыгар киирэн биэриэм суо?а. Кини да?аны саалаа?а буоллар, тыынын к?м?скэниэ этэ диэн и?игэр абара-сатара олорбута.
К??пп?т?н курдук, хара?арыыта утуу-субуу тула ?тт?гэр б?р?л?р улуйсубуттара. Сотору мустан ыраа?ынан кутааны тула сундулуспуттара. Ки?и, куттаммыт санаатыгар, халлаан сулу?унуу элбэх уоттаах харахтар тыа и?иттэн кинини суптурута одуулуурга дылылара. К??х толбонунан килбэчи?нэ?эр суостаах тымныы харахтар уоттарыттан этэ сала?ан саатын кууспутунан сыгына?ын ула?атыгар эргичи?нии олорбута. Сотору-сотору уотугар мас быра?ан к??дь?тэн биэрэрэ. Ол курдук т??н ????гэр диэри ?р? м?хс? сылдьыбыта. Соро?ор суо?ур?анан уоттаах ма?ынан далбаатанара. Чуга?аатахтарына быра?аттаан ыытара. Кэнникинэн кыыллара дьулахачыйа бы?ыытыйан, т?тт?р?-таары с??рэллэрин тохтотон, тэйиччи баран т?г?р?чч? сытынан кэбиспиттэрэ. Бориска эмиэ сылайан сынньана т????н санаан, саатыгар ?й?н?н к?хс?н сыгынахха анньан олорбохтообута. Кыылларын эргиллэн к?р?-к?р?, уотугар мас быра?ан биэрэрэ. Т??? ?р оннук олорбутун билбэт. Биирдэ к?р? т?сп?тэ, хатат уотун са?ардыы, ойо?о?унан уоттар ча?ылыспыттара. Кыыллара сыылан чуга?аабыттар эбит. Ки?и тура эккирээт, чугастаа?ы кыылы харахтарын икки ардынан ту?аайа тутаат, ытан хабылыннарбытыгар, хатан суо?ар сарылаа?ын и?иллибитэ. Ону кытта тэ??э, о?ох кыыма ы?ыллыбытыныы, уот харахтар ?р??-тараа т?тт?р? бырда?аласпыттара. Табыллыбыт кыыл ханна эрэ тыа?а баран о?унна бы?ыылаа?а. Ол диэки ки?и этэ сала?ар кылгас хапсы?ыы кэнниттэн, тугу эрэ мамыктыыр, тырыта-хайыта тыытар тыас, ардыр?ас са?а т????? хара?аны аймаабыта. Адьыр?а ??рэ биир хааннаахтарын эттэри-тириилэри а?ыыларын т?б?т?гэр ?ллэстэн у?уох туппуттарын сэрэйбитэ. Онтон сарсыардаа??а диэри кыылларын кэтээн та?ыста. Хаста да чуга?аан киирэ сылдьыбыттарын, ботуруонун харыстаан ыппакка, уотунан тамнааттаан ??ртэлээбитэ. Б?р?л?р халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ к?рэммиттэрэ. Ки?и, т??? да сылайдар, утуйуон куттанан, хайы?арын кэтэн т?тт?р? айаннаабыта.
К?н? бы?а суку?наан сэниэтэ эстэн, киэ?э дьиэтигэр сыккырыыр тыына эрэ кэллэ. Дьиэтэ оттуллубакка тымныйбыт. Хаамта?ын аайы ата?ын тыа?а уорааннанан, дуора?ыйан и?иллэр буолбут. Бориска кэлээт, сыгынньахтаммакка да эрэ, бараа?ка сонун т?б?т?гэр саба быра?ынаат, умса т??эн утуйан хаалла. Т??ээтэ?инэ арай эмиэ б?р?л?р т?г?р?ктээ?иннэригэр т?бэ?эн, улахан кутааны оттубут. Уотун суо?а с?рдээх. Бориска итииргээн бараа?катын уолугун арынна. Хантан эрэ муннугар буспут эт минньигэс сыта саба биэрдэ. Бу ?йд??т???нэ, олус диэн аччыктаабыт эбит. А?ыан на?аа ба?арар да, к??с ханна баара к?ст?бэт. Ханна эрэ кутаа у?уор дьон кэпсэтэллэр. Ол икки ардыгар б?р?л?р харахтарын уота кинини тымныынан дь?л?тэ ??ттээтилэр. Бориска эмиэ адьыр?алары чу?наан, сыгына?ын ула?атыгар м?хс? сытта. Эмиэ ханна эрэ дьон кэпсэтэллэр.
– Буорайбыт. Аанньа а?аабакка аччыктаан да иэдэйдэ?э.
– Санаар?аан бы?ар бы?а?а?а эрэ хаалбыт. Чанчыктара ма?хайбыттар, батта?а к?рэ?сийбит. Урут биир да?аны ма?ан баттах суох этэ.
Бээрэ ити ханна кэпсэтэллэр? Хайдах эрэ билэр куоластара. Бориска кутаа ула?атын к?р? сатыыр.
– К??сп?т буста. Хоторон а?ыахха дуу? Ки?ибитин хайыыбыт?
– Турда?ына а?ыа?а. Сынньаннын.
Сынньанан буола-буола. Мин сынньана сытар ???б?н дуо? Б?р?л?рт?н тыыммын к?м?скэнэн м?хс?б?н дии. Ас сыта муннун кычыгылатта. Эмиэ уот у?уортан бэркэ билэр са?ата дуора?ыйда.
– Дьаабал баара, урут баччаларга бэйэм да?аны улахан кыылы булта?ар этим. Ону баара быйыл б?р?л?р аймаан кэбистилэр.
Тууй-сиэ, Л?к?й Л?г?нт?й са?арар буолбат дуо? Хайдах маа?ы??ыттан билбэтэ?эй?
– Аат адьыр?алар тор?оннообуттара то?о с?рэ буолла? Онноо?ор хааты?кабын тырыта тыыппыттар.
Оо, оо! Аны Сафейка эрэйдээх ??р?н ытатан эрээхтиир дии. Кырдьык да?аны, санаата тууйуллан, хааты?калары ?йд??н илдьэ киирбэтэх эбит. Саатар, кэтэн ту?аныллыа эбитэ дуу? Ол эрээри ону с?гэн кэлэр сэниэтэ да суо?а. Аттыгар эмиэ уоттар ча?ылыстылар. Ки?и саатын к?рд??н м???стэ. Булбата. Хабыс-хара?а. Хара?а сабыылаах. К????н т?мэн хара?ын атытта…
У?уктан кэлбитэ, дэлби тириппит. Оронугар сытар. То?о итиитэй? Бараа?катын киэр элиттэ. Эргиллэн к?рб?тэ… оттуллубут о?ох иннигэр д?л?? олоппоско Л?к?й Л?г?нт?й куолутунан оллоонноон кэбиспит. Табахтаан бусхата олорор. О?ох та?ыгар к?хс?нэн буолан Сафейка к??с хоторо турар. Бориска олоро т?стэ. Са?ата суох ытаан, икки санна титирэстээн барда.
15
– Со?отох тордох турарыгар к?т?н т?сп?т?м, биир эдэр уол солуурча?ын толору эт бу?аран а?ыы олорор эбит. Бы?ыта-орута ону-маны кэпсэти?ээт, мин бэлэм к??скэ олорон а?аспытынан барабын. ??рб?т?м баара, дьыала атыннык эргийэн та?ыста. А?ата Байбаакаан о?онньор эмээхсининээн, ойох ылбыт улахан уолаттарынаан ?с тордох ыал ??р табаларын ??рэн Таа?ычаан ?рэ?эр а?ара т?сп?ттэр. Ол хас да к?ст??х, ыраах сир ???. Оттон кини бултарын сэбин э?итэлээн кэлэн олорор эбит. Сарсын дьонун эккирэтэр ???. Икки олох сыар?а?а к?л?нэр т??рт эрэ табалаах хаалбыт. Онон миэхэ кураанах т?нн?р кы?ал?а тирээтэ, – Сафейка сойбут миискэлээх миниттэн ыймахтаан ылла уонна салгыы кэпсээн барда.
– Ыксаатым: «Би?иги хоргуйан ?л?р дьон буоллубут. Туох к?м?л???рд??хх?н?й? Кытаат, ?р???й. ?????н чэйинэн, таба?ынан т?л????м», – диэтим. Ки?им тугу да?аны тобулан с?бэлээбэтэ. Оччо?о мин эйигин кытта барсабын диэн буол. «Мин атын сиринэн эргийэн барардаахпын, – диэтэ уолум. – Омуо?ап Л?г?нт?йг? а?ам илдьитин тириэрдиэхтээхпин».
– Оччо?о мин Л?г?нт?йг? диэри барсабын диэт, мин ойон турдум. Ки?им мин муус кыа?аан буолбут хааты?кабын дьиктиргээбиттии к?рд?. А?ынна бы?ыылаах. Олорбохтуу т??ээт, тэллэ?ин анныттан эргэ тыс этэрбэс ылан биэрдэ.
– Маны кэт. Хааты?ка?ын хааллар. Атахтары? быстыахтара, – диэн илдьэргэ с?б?лэ?ин биллэрдэ. Мин ??р??б?ттэн ки?ибэр испиискэ, кыра чэй, табах биэрдим. Сарсыарда халлаан сырдыыта турдубут. Мин эргэ со?ус эрээри, б?т?н, бэртээхэй этэрбэстэри кэтэн кэбистим. Хааты?каларбын та?ааран к?рдь?к аттынаа?ы тиит т?рг?? мутугун т?рд?гэр ???э тииккэ сы?ыары уурталаатым. Салгын охсон сара?ыйдыннар, кэлэн и?эн ылыам дии санаатым. Онтукаларбын силлиэ т??эрбитин а?аарын б?р?л?р бы?ыта хадьырыйталаабыттар. К?н?с эрдэ Л?г?нт?йг? мэ?итэн тиийдибит. Ки?им а?атын илдьитин кэпсээтэ. Быйыл Сиридикээн ба?ынан, Буйу?данан б?р? ??рэ олус хойдон табаны улаханнык аймаабыт. Ол и?ин о?онньор Таа?ычаа??а к?рэммит. Онно т??? да мэччирэ?э м?лт???н и?ин, табаларбын быы?ыам диэбит. Л?г?нт?й ол б?р?л?рг? айанан булта?арыгар к?рд?сп?т. Э?иил ?сс? элбээтэхтэринэ табаларбыттан эстэбин диэн илдьиттээбит. Эрэйин кэнники саныа ???. Мин эмиэ Л?г?нт?йг? кы?ал?абын барытын кэпсээн биэрдим. Л?г?нт?й олорбохтоон баран: «Этэ суох ?л????г?т. О?онньор сы?аа?а ыарахан буолуохтаах. Арай мин барсыы?ыбын», – диэтэ. Чэйдээт да, айаннаатыбыт. Ол к?н т??ннэри айаннаан Байбаакаа??а тиийдибит. Л?г?нт?й о?онньору ?ч?гэйдик билэр эбит. Онон эрэйэ суох тылбытын ылынан т??рт табаны биэриэх буолла. Л?г?нт?йд??н б?р?л?р? хайа сатанарынан чу?на?ар табыгастаа?ын кэпсэтистилэр. Булка сылдьарыгар биир олох сыар?алаах табаны анаата. Онон сарсыарда т??рт эттээх табаны холбонон т?нн?р буоллубут. Ону баара, ол т??н?гэр буур?а са?аланан ?с к?н хаайтаран сыттыбыт. Таа?ычаан ?рэ?эр кы?ыннары ?р? тыга турар итии уу тахсар с??рээнэ баар эбит. Кини муус ?рд?нэн халыйар сиригэр о?онньор балаакка оннун са?а сиргэ аппа хастаран уунан толорторбут. ?рд?нэн балаакка тардан баран онно киирэн угуттанар, с?т??л??р эбит. Илиим, ата?ым дьар?атын сыл аайы манна эмтиибин диир. Л?г?нт?й би?иги эмиэ эмтэннибит. Били мантан барарбар ууну кэ?эммин ата?ым бэрбээкэйдэрэ с????хтэринэн дьаралыйан ыалдьаары гыммыттара угуттанан абыранным, тута о?он хаалла. Буур?а уурайан, б?г?н сарсыарда эрдэттэн айа??а туруммуппут. Аара кэлэн и?эн эн суолгун, хоммут сиргин к?рб?пп?т. Кэннигиттэн эккирэтэн к?р?н баран, сиппэтэхпит, – Сафейка буруйдаммыттыы до?орун бу кылгас кэм и?игэр кыырыктыйбыт батта?ын к?р?тэлээтэ.
16
Саас. Хаар ууллан, ?рэхтэр уулара киирэн, сир-дойду у?уктан, араас к?т?р ??рэ хотоол ууларыгар, ?рэх хомолоругар ??мэхтэс буолбут. Кырдал кырыс сирдэр, сууйуллубут к??х сукунаны тиирэ тарпыт курдук, сырдык сибиэ?эй ???нэн к?н сарда?атыгар к???р?мт?йэ толбоннуран к?ст?лл?р. Мас-от тиллэн, симэ?инэ ситэн, силигилии симэнэр кэрэ кэмэ кэлэн эрэрин кэтэ?эн турардыы, ?н?гэ?э ??нэн, хатырыга ха?аан, сымала сытынан а?ылыйан, сы?ыыны, хонууну б?т?нн?? тунуйбут. Миитэрэй с?р??н салгыны т????н му?унан ыйырбахтаан ылла. На?ыл хаамтарыынан Сиридикээн т?рд?нээ?и киэ? хомо сыырын та?нары киирдэ. Хомо чычаас налыы уутугар араас кус ??рэ мустан а?ыы, к?чч?йэ сылдьара. К?н уотугар к?м?с куорсуннар кустук араас ???нэн к?л?м?рдэ?э оонньууллар. Элбэх кус у?уоргу кытыы бадарааныгар тахсан, т?б?л?р?н кынаттарын анныгар кистээн утуйа сыталлар. Сорохтор кытыл устун хаамсан т??рэ?элэ?эллэр.
Миитэрэй хомону кытыытынан кэрийэ хаамтаран ?рэ?и ?р? барда. Чугастаа?ы кустар са?арса-са?арса, утары устан бардылар. Миитэрэй кэтириинискэй доруобун ииттэн с?гэн и?эр. Аара халы? ??рдээх хаастарга т?бэстэ?инэ ытар санаалаах. Саатар, иккини-??? ?л?р?н, кэ?ии кэриэтэ Барыыскалаа?ы к?нд?л?? этэ. Ол дьо??о тойонун илдьитин илдьэ и?эр. Кэлэ о?устуннар диэн тиэтэтэр. С?б?лэстэхтэринэ т?рд??н Уола?а т??лээх ы?ырдан киириэхтээхтэр.
Миитэрэйи ?рд?нэн бэрт намы?а?ынан с??рбэччэ ??рдээх хо?ор хаастар халыкына?ан аастылар. И?эллэрин ыраахтан к?рб?тэ. Араа?а, иккини ха?ы т??эриэххэ с?п эбит да, со?отох иитиитин ытан кэби?иэн кэрэйдэ. Кини на?ылыччы киирэн, хостоон-хостоон баран, олоххо ытарын с?б?лээччи. Хаастара тиийэн хомону ?рд?нэн иккитэ-?стэ эргийэн баран, ньалака уулаах чээл к??х атахха т???нэн кэбистилэр. «Тууй-сиэ, арыый а?ара т??эн хааллым ээ. Сатаналар тэ?иилэрэ бэрт дуу. ?сс? эргийбэхтээн баран т?ст?лэр дии». Миитэрэй биэрэстэ а?аара сири т?тт?р? барыан кэрэйдэ. Т?тт?р?-таары тэлби?нээн тардыллан хаалсы. Миитэрэй тиэтэйэр бы?ыынан сулбу со?ус хаамтаран истэ. Алыы ууларын аайы араас кус ??рэ эймэ?нэс. Са?алара-и?элэрэ ки?и санаатын уйгуурдуох курдук. Быйыл уута дэлэйдик тахсан, к?т?р син кэлбэхтээбит. Аара эмпэрэ аннынаа?ы биир кытахха биэс эриэн т??с олорорун аттынан ааста. Мыынна. К??с бысты?а холобурдаах айаннаан сирин ортолоото. Кус айма?ыттан ураты атын ки?и хара?ар быра?ыллыахха айылаа?ы к?рб?т?.
Миитэрэй бу кы?ын ойууннуун ыалдьыттыахтарыттан ыла Барыыскалаахха сылдьа илик. Саас быстаран ?л? сыспыттарын Л?к?й быы?аабыт этэ. Бу дьон туох инниттэн бачча чиэски сиргэ кэлэн ?л? оонньуулларын Миитэрэй ?йд??б?т. Ханна эмэ кэм дьонноох-сэргэлээх сиргэ, Сэйимчээ??э дуу, Уола?а дуу, дьиэ-уот тэринэн, с???? ииттэн олоруохтарын то?о сатамматый? Бу ?л?гэрдээх тымныыга то? буору, таа?ы кытта кы?ыны бы?а хадьыры?ар олус да ыарахан, илистиилээх ?лэ буолуо эбээт. Аны онтукалара к?м??э суох буолла?ына, биир харчыга остуойута суох кураанах эрэй буолар ээ. Бу хомолтотун, кы?ыытын хайдах тулуйаллар. Чахчы дьон диэн кииллэрэ, тулуурдаахтара буолан сырыттахтара эбээт. Ити кы?ыл к?м?стэрэ диэн олус да сыралаах, к?ч?мэ?эйдэрдээх ?лэнэн к?ст?р тэрил эбит. К?нд?тэ, сыаната оччо улахан буолла?а. Барыыската кэпсээн-ипсээн, сайа?ас ки?и. До?оро да?аны т??? да са?ата-и?этэ а?ыйа?ын и?ин, ?лэ?ит, бэрт сытыары-сымна?ас ки?и бы?ыылаах.
Со?отохто аттыгар аймал?ан буолла. Миитэрэй санаатыгар аралдьыйан тугу да билиминэ и?эн, к?р? т?сп?тэ, ?рэх тумус кума?ар ??р хаас т??эн олорор эбит. Чугас ба?айылар. С??рбэччэ са?аан и?инэн бы?ыылаахтар. Миитэрэй а?ара хаамтаран тумус к?л?гэр киирдэ. Атыттан т??эн саатын илиитигэр ылла. Атын ойо?о?угар с?р??стэн кытыылыы со?ус эргийэ хаамтарда. Тохтоон к?рд?. Сылаас кумахха сыламнаан, отучча хо?ор кураанах ы?ыырдаах акка кы?аллыбакка сорохторо утуйа, сорохторо т??лэрин-??н?р?н ыраастана олороллор. Д?р?н-д?р?н кэпсэтэн эрэрдии холкутук халыкына?ан ылаллар. Миитэрэй ханан киирэн ытарын сылыктыы олордо. Хойуу ?тт? кытылы баты?а олороллор эбит. Ону ?йд??м?нэ а?ара хаамтаран кэбиспит. Билигин т?тт?р? эргиллэр кыа?а суох. К?р????ктэр. Арай атын кэннинэн чугутта?ына эрэ сатаныы?ы. Биэс-алта хаамыыны чугуйдар с?пт??х ту?аайыыны ылыа эбит. Балачча эрэйинэн ту?ааннаах сиригэр тиийдэ. Эмиэ тохтоото. Арыый тэйиччи буолла бы?ыылаах. ?сс? кыратык киирэ т?сп?т ки?и. Сэрэнэн и?ирдьэ диэки хаамтарда. Дьэ, с?п буолара дуу. ?ч?гэйдик олороллор. А?ыс-сэттэ хаас хо?ула?ан к?ст?р. Миитэрэй саатын ?й?б?л атахтарыгар туруоран ыксаабакка холкутук ма?найгы хаа?ы моонньун т?рд?нэн кы?аан элбэрээгин сыыйа т?л? тарта. С?ллэр эти? сааллыбытыныы, саа к?т?р ?л?гэрдик т?л? с?т?л?ннэ. Ат ха?ы?ырыы т??ээт, туора ойдо да, тэ?ииниттэн и?нэн тохтоото. Миитэрэй туран б?г? к?ннээххэ аны ту?ата б?пп?т доруобун т?рг??т?гэр баанна. К?пп?т хаастар аймала?ан ырааттылар. Миитэрэй кытыл диэки к?рб?тэ, хас да хаас хаптайбыт. Тиийбитэ биэстэр эбит. Бары тыла суох барбыттар. Хайдах ба?айыный, хо?о элбэххэ дылы этэ дии. Миитэрэй мыыммыт курдук бултарын ылан ыара?наппахтаан к?рд?. Хата, эмис ба?айылар эбит. Хаастарын т?рг??лэнэн т??рт??р ынах са?ана Му?ур ?р?йэ?э кэллэ. Дьиэ аана баттатыылаах. Дьонун ?лэлии сырыттахтара диэн сэрэйдэ. Т??эн хаастарын с??рэн дьиэ?э киллэрдэ. Атын сыгынньахтаан баайан кэбистэ. Ыллыгы баты?ан ?р?йэни ?р? ?кс?йд?. Арай ол и?эн ?йд??н к?рб?тэ, ?р?йэтэ буордаах уунан будулуйа уста сытар эбит. Хайа бу хайда?ый? Миитэрэй олус дьиктиргээн, са?а аллайда. Таайа сатыырдыы ол-бу диэки к?рб?хт??т?. Хантан бу буордаах уу кэлэрий? Халаан уута ааспыта быданнаата. Ардах эмиэ т??э илик. Онноо?ор улахан ?рэхтэр уулара билигин ыраас, уу т?гэ?э курдаттыы дьэрэлийэн к?ст?р буолбут кэмэ. Миитэрэй мунааран турбахтыы т??ээт, суолун салгыы батыста. Сотору, били, бу кы?ын ойууннуун к?рб?т ииннэригэр кэллэ. Сорохторо, намы?ах сиргэ ха?ыллыбыт ?тт?лэрэ, уунан туолбуттар. Атыттара син кураанах эрээри айахтара си?нэн т???тэлээн эрэллэр. Миитэрэй биири аты?ырыы к?рд?. Били, бугул-бугул са?а хаарынан сабыллан сытар ч?м?х буордара суох буолбуттар. Ханна гыммыттара буолуой? Со?уччу таабырынныы, саарбахтыыр санаан кини ?й?гэр кылам гынна. Арба, былырыын кэпсээтилэр этэ дуу, к?м?с сууйуутугар ?лэлээбиппит, манна к?м?с сууйсан к?р??хп?т?н ба?арабыт диэн. Ол аата били ииннэртэн хостоммут буордары сууйар эбит буоллахтара. Тууй-сиэ, хайдах маа?ы??ыттан таайбата?ай? Бу кинилэр сууйбут буордарыттан ?р?йэ уута будулуйбут эбит дии. Оксиэ, уу бачча киртийиэр диэри буору суурайар диэн, дэлэлээх элбэх ?лэттэн тахсара буолуо дуо? Бээ, бээ, хата, баран к?м?стэрэ диэни хайдах сууйалларын к?р??ххэ. Аны хойутаан хаалыам диэбиттии, Миитэрэй тиэтэйэ бы?ыытыйда. Аараа??а диэри уонча ха?ыллыбыт иини аахта. Буордара сууйуллубут. ?р?йэ то?ойун у?уортан буруо унаарыйан к???ннэ. Миитэрэй ?р гыммата. То?ойу эргийэ к?тт?. ?р?йэ кытыытыгар ыраастаммыт к?н? сиргэ таас, кумах булкаастаах инчэ?эй буор ч?м?хт?мм?т. Ол та?ыгар Борискалаах Сафейка кэккэлэ?э чохчо?он олороллор. Миитэрэй кэннилэриттэн чуга?аан кэлбитин к?рб?т?лэр. Са?ата суох ?лэлии олордулар. Миитэрэй к?рд???нэ, мас хорууданы ортотунан куо?аахтыы ха?ыллыбыт дьо?ус и?иккэ толору кутуллубут буору ууга тимирчи олордон баран, кыра к?рдьэхтии суоруллубут мастарынан, ?т?кт?сп?т курдук и?иттээх буордарын т?гэ?иттэн т??рэ эргитэн харса суох булкуйа олороллор эбит. Балайда булкуйан буорун, бадараанын суурайан баран, ?рд?нээ?и б?д?? таастары ха?ыйталаан кэбистилэр. Итинник хаста да хатылаатылар. Ол аайы анныларыттан болоорхой уу будулуйа с??рдэр. И?иттэрин ортотунан кумах былаастаах бытархай кырылас таас хаалбытын, дьон боччумуран олорон, хоруудаларын икки кырыытыттан тутан хардарыта и?нэ?нэтэн, т?тт?р?-таары ууну сомсон эйэ?элэтэн сууйан бардылар. Сотору-сотору мастарынан булкуйан т?гэ?ин к?б?тэн биэрэллэр. То?олохторугар диэри ньыппарыммыт илиилэрэ кытара то?муттар. Онно кы?амматахтыы имигэстик бэгэччэктэрин эрэ хамсатан ?лэлии олордулар. Тохтоло суох кыра-кыратык сомоон ылар ууларынан хачайдаамахтаат, долгун ара?атынан кумахтарын ?рд?нээ?и таастары и?ит та?ыгар ыыталлар. Ти?э?эр а?аардас кумах с???н хаалбытын сиксийэн и?иттэрин т?гэ?ин кичэ?эн одууластылар. Онтон уларыты?а сылдьан к?рб?хт??т?лэр. Тугу эрэ ботур-ботур кэпсэттилэр. Кумахтарын барытын и?иттэриттэн сай?аан кыракый ылта?ын хамыйахха с??кээн ыллылар, уоттарыгар куурда уурдулар. Туран тыылла?настылар, Миитэрэйи к?рд?лэр.
17
Сиридикээн ба?а атырдьах салба?ыныы туора арахсар кылгас салаатын сырыынньа хочотун устун, суол сыыйа сис хайа?а дабайар. Айанньыттар субуру?ан дабааны бытааннык ?р? тахсан и?эллэр. Ындыылаах аттар к?хс?лэрин тыа?а ти?иргэс буолбут. Тыыннарын былдьа?ан, т?б?л?р?н умса быра?ан бокуойа суох дь?кк??эллэр. Сотору-сотору б?д?р?йэн умса хоруйбахтыыллар. Ыраахтан к?ст?б?т, ы?ыыр оло?ун курдук, ортотунан кэдэгэрдээх сис хайа ар?а?а чуга?аата. Суоллара инчэ?эй муох ?ктэллэнэн барда. Аттар бадарааннаталаан ылаллар. Хочолорун ба?ыгар кэллилэр. Манна хара ма?а баранан, онно-манна хапта?ан сытар бэс болбукталарынан солбулунна. Дьон тыын бы?а?а?ынан тыынан, атахтарын ти?илэ?ин ат туйа?ыттан куоттаран, суолу ойо?олуу хаамсан, к?нт?ст?р?н кылгастык тутан, умса-т?нн? т??эллэр. Эппэ?нэс гына а?ыластылар. К?л???ннэрэ сарт т?сп?т. Т??? да сылайдаллар, тохтоон сынньаналлара сатаммат. Дабаан кэмигэр ыарахан ындыылаах ат тохтоото?уна к?хс? сааллар.
???эттэн ха?ан да у?араабат хайа с?р??н тыала аргыйда. Дьон умсугуйбуттуу уолуктарын арынан, бэргэ?элэрин устан итииргээбит эттэрин салгы??а о?устардылар. Сотору кэтэ?иннэриилээх кэдээллэригэр та?ыстылар. Манна тохтоон сынньана т??эргэ бы?аарыннылар. Ындыыларын т??эртээтилэр. Аттар с?р??к??хтэригэр диэри, туруохтаа?ар Бориска кэдээли баты?а чугас турар хайа оройун диэки хаамта. Ар?а?ы баты?а чубукулар ыллыктара болбукта быы?ынан эрийэ-буруйа тыргыллар. Ыллык устун хаамарга сирэ дэхси, тирэхтээх. Килбэчигэс хара ??н??х тырыы?каламмыт чараас таас бытархайдарын дэхси дьаптал?атын быы?ынан, т??н?к курдук, к?рэ? муох ??мм?т. Сылгы дьогдьо?ор саалыгар майгынныыр сыыйа ?рд??р ар?ас оройугар та?ыста. Уйаара-кэйээрэ к?ст?бэт мэ?э?ик-мэ?э?ик сал?анан бара турар кэрискэ хайалары, ахсаана биллибэт ?рэхтэр, ?р?йэлэр хайыта солоон т?сп?т хаспах хочолорун эргийэ сылдьан с?хп?т хара?ынан дуо?уйа к?рд?. Туохха да уолу?уйбат холку, улуу к?ст??. Оол, ар?аа ?тт?нэн ки?и хара?а ыларын тухары Халыма салааларын э?эр хайалара, кирээдэ курдук, туора кэккэлээн ыраах к??х тумарыкка тиийэн сыыйа симэлийэн хаалаллар. Улуу ?р?с киэ? хочото, с?д? улахан мо?ой кыыл хамсаабакка б?г?ллэн сытарыныы, онон-манан ???ллэ?эстэнэн хоту диэки нэлэ?ийэн т??э турар. Илин диэки эргиллибитэ хаарынан сабыллыбыт адаардаах сис хайалар кылааннаах ?рг?ст?р? м????рэ ???нэн к?л?мнэ?эллэр. Ок-сиэ, киэ?, кэрэ да дойду!.. Ама маннык бэйэлээх баара?ай сир к??рэлэммит кураанах сымара таастарынан эрэ му?урданыа дуо? Бу ?л?гэрдээх с?д? кыраай ахсаана биллибэт ?г?с ?р?йэлэригэр, дири? хаспахтарыгар айыл?а к?нд? баайын араас к?р??нэриттэн биирдэстэрэ эмэ хайаан да кистэнэ сытар буолуохтаах. Хайаан да баар, ону Л?к?й Л?г?нт?й булбут сомо?о к?м??э туо?улуур. Би?иги быйыл саас Му?ур ?р?йэттэн мэлийдибит эрээри, атын ?рэхтэри, ?р?йэлэри билбэппит эбээт. Ханан эрэ элбэх, б?д?? к?м?стээх сир баар буолуохтаах. Ону к?рд??ххэ, булуохха эрэ наада. Туора салаа ?рэххэ кы?ын хаспыт уонча ииммитин быыс булан сууйбакка хааллыбыт. Кинээс тиэтэппитин кэннэ ?р?л??? сылдьар кэлиэ дуо?! Ол кэриэтин ?лэ тохтууругар тиийэр. Бостуой холдьохсо, хайыы сылдьыа. Кэнники т?нн?н кэлэн да сууйуллуо. Бориска ар?ас оройун эргийэ барда. У?уктаах, кырыылаах ?р?т ?тт?лэрэ т??н?г?рб?т таастар бэрээдэгэ суох к??рэ-ла?кы дьапталана сыталлар. Т??нэри сирэйгэ ситэ ууллубакка хаалбыт хаар лоскуйун алын ?тт?гэр эмиэ да ма?ан, эмиэ да са?архайды?ы боро? ??н??х к????? таастары ылан к?рб?хт??т?. Б?д?? ку?уоктары бэйэ-бэйэлэригэр ?лт?р?тэ быра?ан, дьэбин сиэбитин курдук боро? ??н??х таас бытархайдарын сирийэн кы?астаста. Кы?ыл к?м?с ?р?? таастарга баар буоларын ту?унан кини истэр этэ да, урут т?бэ?эн к?р? илигэ. Бодойбо?о да?аны маннык таас баарын ?йд??б?т. Арай иллэрээ саас Дьокуускай бириистэнигэр к?рс?б?т инженерин этиитин санаан кэллэ. Кини ?л??х?мэ бириискэлэригэр баран и?эрэ. Борискалаах ?йм?к??н? хайдах баран булуохтарын билбэккэ муна-тэнэ сырыттахтарына, к?рс??э т?сп?тэ. Кинилэр к?м?с к?рд??р ба?алаахтарын олус сэргии истибитэ. Уонна с?бэлиир кэриэтэ этэн турардаах: «?йд???, кы?ыл к?м?с уот сиэбитин курдук боро? ??н??х кварц тааска баар буолааччы. Оттон бытархай к?м??? намы?ах хайалардаах нэлэгэр хочолоох ?рэхтэргэ к?рд??ххэ наада», – диэн. Бориска кыра ку?уок таа?ы илиитигэр ылан, эргитэ-урбата тутан к?р?-к?р?, дьонун диэки барда. Бу и?эн ???эттэн к?рд???нэ, Сиридикээн хочото, кырдьык да?аны, ?рг??? кылаана суох, м?л?ркэй т?б?л??х хара тыанан саба ??мм?т, с?б?гэр сырыынньа ?рд??р хайаларынан кэрэ?илэммит, киэ? нэлэккэй к?р??нээх эбит.
Дьоно ындыыларын к?т???н хомуна сылдьаллара. ?ст?? аты кутуруктарыттан холботолоон ми?э аттарыгар сэтиилэммиттэр. Тойон Сиидэр кинээс эрэ атын сулумахтыы сиэтэн аллара диэки хаамта. Бу сис хайаттан со?уруу диэки та?наран, Буйунда ?р?с ха?ас салаатын туту?ан Хобочоон диэн ?рэх хочотугар киирдилэр. Бу ?рэх т?рд?ттэн биир к?с аллара Буйунда со?отох ыала Л?к?й Л?г?нт?й оло?о баар. Сиидэр кинээс Л?г?нт?йг? сылдьар наадалаах буолан, хотугулуу-илин иэ?илиннилэр. Онон кэлэ-бара икки к?с сири с?тэрэр буоллулар. Л?г?нт?йд??хх? хонуохтаахтар. Кинилэргэ хайата да биир. Хата, бу т??н Л?г?нт?й? кытта кэпсэтиэхтэрэ. Ону-маны ыйытала?ар да санаа баар. Ыаллара киэ?э а?ылыктарын а?аан утуйаары олордохторуна тиийдилэр. Хоно?олор кэлбиттэригэр, ордук тойоннорун к?р?н уот оттор, к??с бу?арар т?б?гэр т?ст?лэр. Кинээс дьиэ?э киирдэ. Дьоно ындыыларын т??эрэ, аттарын сыбыдахтыы хааллылар.
– Хайа, бу кэпсээ??ит? – тойон киирэн у?а оро??о олорон с???д?йдэ.
– Суох. Эн кэпсээни?? – Л?к?й улахан талах олоппо?угар олорон симиттибиттии хоруйдаста.
– Кэпсээн кэмчи. Хайдах олоро?ут, туоххут кэллэ-барда?
– Кэммитинэн олоробут, кэлии-барыы суох.
– Быйыл от хайдах буолсунуй? Бачча бэдиктэрдээх ки?и оту ба?ас курулаамахтаата?ы? буолуо, – кинээс чороччу улаатан эрэр уолаттары ордук санаабыттыы ?т?р?тэ-батарыта к?рд?. – Арба кы?ыл к?м???нэн эргинэр ки?и оттоо?ун, с???? иитэр бары?а суох диэн эрдэ?и? буолуо. Ол да буоллар быйыл биир эмэ ына?ы уостатар инигин, – кинээс тыла-??? чи?ээн, кыйаханан барыах курдук буолла.
Л?к?й тугу да?аны са?арбата. Тойон ки?и хайыай, ?гэргээн эрдэ?э. Дьи?ин баран эттэххэ, ол босхо?о кэлбит табаар кини ына?ын уо?угар биэрбит малынаа?ар холооно суох элбэх этэ. Таба?ы бу били??э диэри тарда олордо?о. Хайа уонна оттон бэйэтигэр, уолаттарыгар тиктэрбит суккун сонноро са?аларынан сырыттахтара дии.
Та?ыттан Борискалаах Сафейка, Миитэрэй киирдилэр. Бориска Л?к?й? мичээрдээбитинэн кэлэн илии туту?ан дорооболосто.
– Л?г?нт?й, туох кэпсээн?
– Суох. Э?иэхэ туох баарый? – Л?г?нт?й сэргэхсийэ бы?ыытыйда.
– Суох. Бу Уола?а баран и?эбит.
– Ээ… Б?тэн баран эрдэххит дии.
– Дьэ, биллибэт. Ба?ар, т?нн??хп?т, ба?ар, сир уларыйыахпыт, – Бориска икки саары икки ардынан хоруйдаата.
– Тугу эмэни буллугут дуо? – Л?к?й тойонуттан толуннар да?аны, билиэх ба?ата батарбакка, к?м?с ту?унан ыйытта. Туран к????н булкуйбута буолла.
– Мэлийдибит. «Суолун» сибикитэ баар эрээри, ки?и ту?анара суох.
– Ок-сиэ, таах эрэйдэнээхтээбиккит. Суох бэйэкэтэ эбит буолла?а.
– Дьэ, туох да билбэт. ?сс? эбии атын ?р?йэ?э к?рд??б?т ки?и хайыа эбитэ буолла? – Бориска атын ?р?йэ?э хайыы-?йэ?э уонча иин ха?ыллан баран сууйуллубакка сытарын ту?унан кинээстэн мэ?эйдэтэн Л?г?нт?йг? эппэтэ.
Алааппыйа эмис тайах этин кырбастарын улахан мас кытыйа?а хоторон остуолга уурда. Дьон олоро т??эн, а?аабытынан бардылар.
– Бу ха?ан бултаабыт кыылгыный, бэрт эмис тайах эбит ээ? – кинээс сыалаах эти ытыра-ытыра сытыы бы?а?ынан элийбэхтээтэ.
– Быйыл быстар саас то?окко охторбутум. Байта?ын ты?ы бэйэтэ этэ.
Л?к?й бы?аас Борискалаахтан т?нн??т, б?р?л?р? эккирэтиспитэ. Киэ? сиринэн сылдьар ыырдарын хайан, эргиччи айа тардыталаабыта. Кини сытыы ырбаларыттан т??рт адьыр?а сы?ыйбыта, иккини хааннаан ыыппыта. Онно таарыччы бу кыылы бултаабыта.
Хоно?олор тото-хана а?аан, аттарын ыыталыы та?ыстылар. Л?к?й чэпчэтинэ таарыйа кэннилэриттэн батыста. Кинээс а?ылыгын ситэрэ Алааппыйаны утары остуолга олорон хаалла. Сайы??ы к?н ырдьаччы киирбит. Уу-чуумпу нуурал т??н аргыый саба халыйан, сылаас суор?анынан сир ийэни итииргээбэтин диэбиттии сэрэнэн сэгэччи сабан эрэрэ. К?л? к?р??чч?лэр аттарын атах тардыталаан ыыталаатылар. Бориска Л?к?й та?ыгар кэллэ.
– Би?иги Туора салаа?а уонча иини ха?ан баран сууйбакка хааллардыбыт, онон т?нн?рб?т буолуо. Тугу ?лэ?э?ин? А?алыахпыт.
– Ээ, т?нн?р эбиккит дии, – Л?к?й хайдах эрэ ??рэ и?иттэ. – Тугу ?лэ?иэм буолла?ай? Арай хотуур к?ст?р? буоллар бэрт этэ.
– С?п, була сатыахпыт.
Сарсыарда эрдэ туран айанньыттар хо?нубутунан бардылар. Л?к?й кыра уола Уйбааскы эмиэ соруктаах курдук эрдэ турда. Эргэ чабыча?ы толору хааламмыт элбэх араас таастары хасы?ан биир хара ??н??х ку?уогу булла. Онтун быы?ыгар, кыбыталаан кэбиспит курдук, т??рт муннуктаах хара?аты?ы са?архай ??н??х элбэх кыырпахтар килэбэчи?эллэр. Уйбааскы ат холунун тарда турар Бориска?а с??рэн кэллэ.
– К?р эрэ, бу маны, туох буолуой, ээ? – диэн синньигэс ыраас куола?ынан ча?аарыйда. О?олуу симиттигэс мичээринэн кэтэ?эрдии к?р?н турда. Бориска чобуо уолчааны дьиибэргээбиттии к?рд?. Таа?ын ылан эргим-ургум туппахтаата. Дьиктиргээтэ. Били кинилэр Сиридикээ??э сууйбут кумахтарыгар маннык килэбэчигэс эттиктэр олус элбэх этилэр. Ол аата кинилэр маннык хара тааска ??скээбит эбит буоллахтара.
– Тукаам, маны хантан ылбыккыный?
– Бу ?рэх кытыытыттан булбутум.
– Но, дьэ, дьиибэ эбит, – Бориска тугу эрэ толкуйдуурдуу са?ах диэки мэндээриччи к?р?н турда. Бу кыракый эттиктэр кы?ыл к?м?с аргы?а буолалларын Бориска уруккуттан билэр этэ. Кинилэр пирит диэн ааттаналлар. ?ск?т?н Сиридикээ??э к?м?с к???ннэ?инэ, манна эмиэ баар буолуон с?п эбит дии. Уолчааны т?б?т?ттэн имэрийдэ, мичээрдээбитигэр хойуу бытыктарын и?иттэн б?д?? ма?ан тиистэрэ биир тэ? лэчигирээн к???нн?лэр.
