скачать книгу бесплатно
– Э?иги бу табаары барытын ылар ???г?т, оттон кини ити э?иги тааскытын к?рд??р, – дьиэлээхтэр тугу да?аны ?йд??м?нэ к?рс?н кэбистилэр.
– Бээрэ, ол туох айылаах таа?ай, ити? – эр ки?и бэркэ мунааран ыйытта.
– Кы?ыл к?м?с.
– Эс, суох, ама, бу дойдута кы?ыл к?м?с ??ск?? ??? дуо? – Л?к?й истибитин итэ?эйиминэ, эмискэ хамсаабытыгар, олоппо?о ы?ыллан хаалыахтыы, улаханнык тыа?аан хаадьах гынна.
– Дьэ, ха?аайын, туох диигин? – тойон ыйытар.
– Ээ, оттон ыллын. Би?иги туохпут к?м??эй… – дьиэлээх ки?и со?отохто байбытыттан долгуйан куола?а титирэстээн ылла. Остуолун, онтон дьонун диэки итэ?эйбэтэхтии к?р?тэлээтэ. Тойон ки?и ??рэн Л?к?й? санныга таптайбахтаата. Хапта?ай дьаа?ыгыттан биир и?ит арыгыны кылба?ытан та?ааран остуолга туруоран кэбистэ. Дьиэлээхтэр, дьэ к??-дьаа буолан, остуолларын тардан дьоннорун ы?ырдылар. Эмис кус этин сиэн, кыратык холуочуйан и?нигэ?э суох кэпсэтэн-ипсэтэн бардылар. Ааттарын-суолларын билси?эн, олохторун-дьа?ахтарын, кы?ал?аларын кэпсэтистилэр. А?аан б?т??лэригэр Бориска кэпсэтиини аты??а уларытта, бэйэтин наадатын Л?к?йт?н туруору ыйытта.
– Л?г?нт??й, эн к?м?с булбут сиргин би?иэхэ к?рд?р??? этэ дуо? Би?иги манна эмиэ дьол к?рд???н к?р??р? гынабыт ээ, – дьиэлээх ки?и саараабыттыы дьахтарын диэки хайыста. Алааппыйа кэргэнин са?а к?рб?тт??, с?хп?т, хай?аабыт бы?ыынан тонолуппакка одуула?а олорорун к?р?н а?арда. Бу эриттэн уонча сыл балыс, орто у?уохтаах, сытыы-хотуу дьахтар билигин да?аны нарын м?рс??н?н с?тэрэ илик. Л?к?й кэргэнэ ?т?р?нэн к?нд?лээбэтэх сымна?ас к?р??т?ттэн с?рэ?э хайдах эрэ минньигэстик н??л?йэн ылла.
– К?рд?р??, к?рд?р??… Л?г?нт??й, оттон ынаххын илдьэн биэрэ таарыйа сирдээ ээ, – Алааппыйа т?ргэн му?утаан дьа?алымсыйа о?уста. Онон кэпсэтиини бы?аарыллыбытынан ?йд??н, дьон исти?ник к?лсэн кэбистилэр.
4
– Мантан булбутум. Оччо?о уута олох кыра, ки?ини бэрбээкэйинэн эрэ этэ. Билигин, араа?а, сатыы туоратыа суох, – Л?к?й ?рэх кытыытыгар туран дьиримнэс т?ргэн с??р?г? чарапчыланан к?рд?.
– Ортотугар сытара дуу, кытыылыы со?ус этэ дуу? – Бориска ?рд?к эрэ?иинэ саппыкытын туруорунан, сэрэнэн тирэ?ин булуна-булуна, ?рэх ортотун диэки киирдэ.
– Ортотугар… арыый ?р? со?ус. ?сс? кыратык бар. Ситинэн, ситинэн. Ууну курдаттыы кылбачыйан к?ст?р этэ.
– Ок-сиэ, будулуйан т??эн, билигин ки?и тугу да к?р?? суох ээ, – Бориска т?тт?р? тахсан саппыкытын т??эриннэ. Аттыгар турар орто у?уохтаах, чачархай баттахтаах, кэтит киппэ ки?иэхэ ту?аайан салгыы са?арда.
– Сафи, бу эргин тохтоон са?алаан к?р?рб?т дуу?
Бу Бориска а?ыйах са?алаах аргы?ын Л?к?й бы?аас к?рб?тэ. ?ч?гэйдик ирэ-хоро кэпсэтэ илик да, к?рд?хх? сымна?ас, ?лэ?ит киэптээх ки?и эбит. Сафейка «эй» да, «ээх» да диэбэтэ, лаппаакыларын с?гэн, икки хойгуону илиитигэр ылан, до?орун кэтэ?эн турда. Л?к?й атын сиэтэн, хамсатын уоппутунан дьонун баты?а сырытта.
Бастаан то?оостоох сир к?рд??н ?р?-та?нары хаамсымахтаатылар. Оломтон биэс уонча са?аан ?р?, ?рэх то?ойунаа?ы кэ?эс алыыга тохтоотулар. Лаппаакыларын батарыта астылар. Хойгуоларын тутан туран балайда у?уннук тугу эрэ ботугурастылар. Онтон биэтэ?нэтэн баран иннилэрин диэки ?р? бырахтылар. Л?к?й дьиибэргээн, хамсатын соппойорун тохтотон, са?ата суох к?р?н турда. Дьоно кинини умнан кэбиспит курдук аахайбакка т?тт?р?-таары быра?аттана сырыттылар. Сотору Сафейка хойгуота угар диэри инчэ?эй муохха батары т?сп?т?гэр эрэ тохтоон, уоскуйбуттуу табаары?ын диэки эргилиннэ. Ки?итэ хаста да?аны у?аты-туора быра?аттааммахтаан баран, киниттэн уонча хаамыы тэйиччи сиргэ уу чуга?ыгар тохтоото. Халы? бири?иэн плащтарын устан маска ыйаатылар. Батарыта т??эн сытар хойгуоларын угун баты?а устата а?ыс, туората биэс чиэппэрдээх сири кээмэйдээн ыллылар. Лаппаакыларынан муо?у бы?ыта ?ктээн ?лэлээбитинэн бардылар. Тимир лаппаакы хайыр таа?ы хадьырыйара, хойгуо чи? буорга тобулута т??эр б?тэй тыа?а к??стээх с??р?к биир к?дь?с куугунугар ураты дор?оон буолан холбо?он и?илиннэ. «Кы?ыл к?м?стэрин итинник к?рд??р эбит буоллахтара» дии санаат, Л?к?й айаннаары атын холунун чи?этэ турда. Ону к?р?н Бориска тохтотто.
– Л?г?нт??й, тиэтэйимэ. Билигин би?иги уурайыахпыт. Ма?найгы к?н сири баа?ырдыллыахтаах эрэ. Хата, уотта отун, чэйдэ ?р. Бу э?иги дойдугут буорун дьуккуруппуппутун бэлиэтиэх кэри?нээхпит.
5
– Иллэрээ саас Бодойботтон к?рээбиппит. Ол муус устардаа?ы ынырыктаах к?н? ха?ан дэ умнуо суохпун бы?ыылаах. Хаста да?аны баттатан т??лбэр к?р?н эрэйдэммитим. Би?иги дьон у?ун субур?атын кэннигэр испиппит. Саалар дэлбэритэ барар тыастарын, дьоннор ?л?р ха?ыыларын бастаан ?йд??м?нэ д?й??рэн турбутум, Онтон дьон т?тт?р? суулан Сафи би?игини ол алдьархайдаах сиртэн ?т?р?йэн та?аарбыттара. Кэлин ?й ылан бараахпытыгар куоппуппут. Ол к?н биэс с??стэн тахса ки?ини кэйгэллээбит этилэр. Норуот олус аймаммыта. Ытаа?ын-со?оо?ун… ки?и тулуйбат ?л?гэрэ буолбута. ?г?стэр кэргэттэрин илдьэ бириискэлэртэн барыталаабыттара. Сафи би?иги с?бэлэ?эн, Дьокуускайдыырга бы?аарыммыппыт, – Бориска санньыардык ?р? тыынна. Киэ? харахтара тыйыс, тымныы ???нэн килбэчистилэр.
– Дьэ эрэ, ?йд??н кэлбиччэ ?лб?ттэри кэриэстиэ?и?. Туох да буруйа суох дьон, ол и?игэр о?о, дьахтар сэймэктэммиттэрэ. ?йд??н кэллэрбин эрэ с?рэ?им ытырбахтыыр, санаам оонньуур.
Ки?и ах барда. ?тт?гэстээн сыппытын кубулуппакка тугу эрэ санаан уо?ун ньимийэн, ?р?-та?нары к?р?тэлээн эрили?нэттэ. Ол аайы салгын сиэбит ?рд?к с????н мырчыста?астара, сытыы бы?а?ынан бы?ыта баттаабыттыы, синньигэс дири? сураа?ын буолан кэккэлэ?э с??рэлэстилэр. Л?к?й Борисканы саллыбыттыы к?р?тэлээтэ. Кини маннык дьулаан кэпсээни истэ илигэ. «Бодойбо?о дьону ытыалаабыттар ???» диэн к?нн?р? ???йээн курдук сура?ы Сэйимчээ??э сылдьан былырыын истэн турардаах да, ону ымпыгын-чымпыгын ким да билбэт этэ.
– Тыый, до?оор, ол туох буруйдаах дьону кимнээх кыргаллар?
– Буруйдара диэн му?нарын-сордорун туона, тойотторго тылларын и?итиннэрээри тиийбиттэрин, анараа??ылар ыраахтаа?ы саллааттарынан ытыалаттарбыттар. Билигин ки?и оло?о биир алтан харчыга турбат буолла. Оттон би?игини ууруммут таба?ы ?стэ-т??ртэ э?ирийбэт кэм и?игэр ны?ыйбыттара. Аны билигин сэрии буолбут дииллэр. Онно т???л??х ки?и сэймэктэнэрэ биллибэт. Туох кырыыстаах ?йэтэ са?аланна буолла? Ыраахтаа?ыбыт бэйэбитин кыргар. Ол ???т?гэр би?иги кинини к?м?скээн сэриигэ ?л??хтээх ???б?т. Би?игини эмиэ саллаакка ы?ыраллара буолуо. Дьэ, ы?ыран к?рд?ннэр. Бэйэлэрэ сэриилэ?э сылдьыахтара ээ. Туох и?ин онно баран ?л??хтээхпиний? Бу кырыыстаах оло?у к?м?скээн дуо? Суох! Ол кэриэтин бу хайалар быыстарыгар к???л сылдьан хоргуйан дуу, то?он дуу ?лб?т?м ордук.
Бориска быыппастан олоро т?стэ. Икки то?оно?ун тобуктарыгар ?й??н, хатырыктыйбыт модороон тарбахтарынан будьурхайды?ы хара батта?ын ?р?-та?нары имэриммэхтээтэ. Умса т??эн олорбохтоото. Уоскуйа бы?ыытыйда. Л?к?й ха?ан да истибэтэ?ин истэн, улаханнык долгуйда. Бу эрэйи-кы?ал?аны э?эрдэринэн тэлэн, т?р??б?т-??скээбит сирдэриттэн бачча ыраах кырыы дойдута тэбиллибит эдэр дьону а?ына санаата.
– Дьулаан дьыаланы кэпсээти?, до?ор. Хата, тыыннаах орпуккут. Туох сибикини, сылта?ы булан би?иги дойдубутугар кэлээхтээбиккит буолла?
– Кырдьык, ол кырыктаах к?н тыыннаах ордубуппутунан бэйэбитин дьоллоо?унан аа?ынабыт. Бастаан барыах-кэлиэх сирбитин бэйэбит да?аны билбэт этибит. Дьону кытта куотан Витим?э кэлбиппит. Онно ?лэ?ит дьон олорор бараахтарыгар хоно сытан, биир о?онньору кытта кэпсэппиппит. Кини «Саха сиригэр бары?. Онно ?йм?к??н диэн сиртэн чугас к?м?стээх ?рэх баар. Мин табаары?ым суруйбута», – диэн с?бэлээбитэ. Би?иги, атын ханна да барар сирэ суох дьон, ол о?онньор с?бэтин ылынан, саас ма?найгы пароходунан Дьокуускайы булбуппут. Онно кэлэн муна-тэнэ сырыттахпытына, Дьокуускай биир улахан атыы?ытын бирикээсчигэ Шпак диэн ки?и бириистэ??э киирэн, ?йм?к????? диэри ындыы?ыттар наадалар диэн ыйытала?а сылдьарыгар т?бэ?эн, ??р??нэн с?б?лэммиппит. ?йм?к??н? бэрт ?р айаннаан булбуппут. Онно к?м?стээх ?рэх ту?унан ыйыталаспыппытын ким да билбэт этэ. Ааспыт кы?ын кыстаан баран, саас т??лээх ы?ырдан Уола?а киирбиппит. Уолаттан Шпакпыт т??лээ?ин пароходка тиэнэн, со?уруу барбыта. Би?иэхэ хамнаспыт оннугар айа??а сылдьыбыт аттарын хаалларбыта. Онтон, хата, Ян Юльевич Розенфельд диэн, били, эн к?м?ск?н атыыласпыт ки?ини к?рс?б?пп?т. Кини Халыма?а диэри сирдьит дьо??о уонна к?л??? наадыйар буолан биэрбитэ. Онон т?нн?р буолбуппут. Таарыччы к?м?с к?рд??хп?т диэн сэп-сэбиргэл, та?ас-сап ылыммыппыт. Хата, аспытынан татым со?успут. Кыстык а?ылык булуннарбыт, ?лэлиэх этибит.
– Дьол-соргу к?рд???н диэхтиигин да, бу ?л?гэрдээх д?й? то?мут тымныы дойдуга хайдах ?лэлиэххитин ?й?м хоппот ээ, – Л?к?й умуллан хаалбыт хамсатын кураана?ынан соппойо олордо.
– Би?иги сааспыт тухары к?м?с ?лэтигэр мискиллибит дьоммут. Эрэйбит тиллэрин биллэхпитинэ, сырабытын харыстыахпыт суо?а. Оннук буолбат дуо, Сафи?
Баччаа??а диэри са?ата суох, до?орун кэпсээнин с?пт??х миэстэлэригэр т?б?т?н кэ?и?нэтэн бигэргэтэ олорбут Сафейка со?уччу ыйытыыга тута булан хардарбата. Ыстаабытын ыйыстан дь?кк?йбэхтээтэ. Онтон кэ?иэ?ирбит куола?ынан:
– Оннук… Биллэр дьыала, – диэтэ.
– Ол эрэйгит тиллэрэ саарбах ээ.
– Бастаан саарыыр этим. Онтон эн к?м?ск?н к?р?н баран эрэлбит улаатта. Бу ?рэх салааларын барыларын да с?ргэйэн туран к?м??? булуохпут дии саныыбын. Оччо?о эн ?????н саныахпыт.
– Мин ???м диэхтээн туох кэлиэй, ал?аска к?ст?б?т т?бэлтэ буолла?а дии.
– Ити т?бэлтэ баар буолан би?иги манна кэлэн сыттахпыт эбээт. Онтон атын би?иги Балыгычаа??а барар санаалаах этибит.
– Арба, били, бы?ааскы тойо??ут ханна барбытай? Барахсан бэрт сымна?ас ки?и бы?ыылаа?а.
– Сэрии буолбут сура?ын истэн, со?уруу барбыта. Онтон атын манна, би?игини кытта баар буолуо этэ. Атыы?ыт аймахтан кини эрэ ки?и бы?ыылаах, сирэйэ-хара?а суох албыннаабат. Оттон Шпак диэн дьи?нээх адьыр?а диэтэ?и?. Былырыын би?иги ы?ырдан а?албыт табаарбыт улахан а?аара наар испиир этэ. Дьону итирдэн баран, т??лээхтэрин босхо кэриэтэ хомуйталыыра.
– Ол былыргыттан идэлэрэ. Би?иги дьоммут эрэйдээхтэр бу аска умса т??эллэр, – Л?к?й эппитин бигэргэтэрдии куруускатын т?гэ?эр оппут арыгыны сыппайан кэбистэ.
– Кырдьык, бу хотугу дьон арыгыга олус хоттороллор эбит ээ. Туох дьиибэтэ буолла? – Сафейка ыйытардыы дьонун диэки к?р?тэлээтэ. Бытыылка?а баар тобо?у тэ??э ?ллэрэн кутуталаата.
– Арыгы диэн ордук кыра омуктарга олус кутталлаах ас бы?ыылаах. Киин сирдэргэ к?рд?хх?, боростуой норуот ?тт? т??? да испитин и?ин олус балык буолбаттар ээ. Эттэрэ-хааннара арыгы дьаатыгар утарсар ?р?ттээх буолуон с?п. Оттон маннаа?ы норуоттары? диэн айыл?а о?олоро буоллахтара дии. Урут а?аабатах астарын ыыра-дьаара кинилэргэ содуллаах, кэбирэхтик и?имтиэ буолара чахчы.
Л?к?й ти?эх ?л??т?н дьонун иннинэ т??эрэн кэбистэ. Бориска кэнники тылларын ?йд??б?т?. Кураанахтаммыт бытыылка диэки хомойбуттуу к?р?н ылла. Онтон санаа булан куруускатыгар уокка турар чаанньыктан итии чэйи кутунна. ?р???сп?тт?? бокуойа суох сыпсырыйбахтаата. Т?б?т?гэр ситимэ суох сылаас, на?ыл санаалар, туман курдук устан киирдилэр. Кини хатырыктыйбыт халы? уостарын ыттатан, т?р??тэ суох ?р?т?н-???э ыма?ныы олордо. Ону к?р?н Сафейка хара?ынан Бориска?а имнэнэн кэбистэ.
– Да, буолла?а… Бопсуохха наада. Бу ас дэлэйдэ?инэ алдьархайы эрэ а?алыа?а, б?т?н норуоту э?эр кыахтаах, – Бориска бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэрдии уо?ун и?игэр ботугураата.
– Хайдах тохтотуоххунуй, атыы?ыттар ымсыылара улаатан и?эр буолтун кэннэ? – до?оругар Сафейка сибигинэйэн эрэрдии хардарда.
– С?пк? этэ?ин, арыгыны ха?ан да суох о?оруо? суо?а. Олохтоохтор бэйэлэрэ ?йд??ллэрэ наада, бу алдьатыылаах ас содула кинилэргэ тус бэйэлэригэр эрэ буолбакка, ??нэр к?л??нэлэрин дьыл?атыгар кытта кутталлаа?ын.
Л?к?й дьоно тугу кэпсэтэллэрин аахайбата. Кинилэри кэлтэччи хайгыы эрэ саныы олордо. Бэрт сайа?ас, к?н? барахсаттар бы?ыылаах. К?м?с к?рд??хп?т этэ диэн бачча ыраах, билбэт дойдуларыгар кэлэн испиттэрэ баар ээ. Эр с?рэхтээх, хоодуот дьон буолан сананнахтара. Кы?ыл к?м?стэрин сири ха?ан к?рд??ллэр эбит дуу? Оттон мин ?рэх с?ннь?ттэн уу анныгар к?ст? сытарын булбутум дии. Л?к?й устунан былырыын к???н булбут кылбачыгас таа?а хайдах кы?ыл к?м?с буолан хаалбытын аттара саныы олордо.
6
Сиридикээн орто с??р?г?н ха?ас салаатын т?рд?гэр хатырыктаах ма?ынан са?а охсуллубут кыракый ??тээн турар. Дьиэ у?а ?тт?нэн ыраас уулаах ?р?йэ чырылыы с??р?г?рэр. Тулалаан турар са?арбыт мастар к?т???л?р?н тыал ы?ан ?ргэ?нэтэр. Та?ырдьа уот оттуллубут. Сымалалаах хаппыт болбукта умна?а, буора?ы бырахпыттыы, сирилэччи умайар. Хойуу, ???х хара буруо ?рэ?и ?р? унаарар. Уоттан чугас кураанахтаммыт табаар дьаа?ыгын ?рд?гэр тимир курууска, миискэ уонна алтан чаанньык тураллар. Онно-манна лабааларга уонна титириктэр т?б?л?р?гэр ыйаммыт куллукалар, соттордор тыалга тэлибирэ?эллэр. Уот та?ыгар Бориска чуурка?а охсуллубут килиин с?гэ ?рд?гэр кытарбыт хойгуо у?угун чохороон ончо?унан балталаан чы?ыйар. Сойорун ?р?с??эн эргитэ сылдьан балайда ?р сырбаппахтаан баран, аттыгар турар уулаах солуурчахха укта. Уу сырдьыгыныы т??ээтин, сииктээх сылаас туман сирэйигэр илгийдэ. Хойгуотун балайда ?р тутан сойутта. Онтон та?ааран ньилбэгэр соппохтоото уонна игии ылан аалан кикирийэ олордо.
Аттыгар Сафейка мас мастаан бачыр?атар. Охсуутун аайы тыастаахтык к?хс?н этитэн ти?иргэтэр. Халы? с?гэ олуга кыырайан кэлэн, Бориска ха?ас иэдэ?ин ыарыылаахтык дьукку т?стэ.
– Тууй-сиэ, маа?ын хойгуом анныттан таас бытархайа ыстанан чуут харахпын дэ?нии сыспыта. Аны бу мас иэдэспин дьуккурутта дии. Ку?а?аны биттэммиккэ дылы то?о т?бэлтэтэй?
Сафейка хонос гына т?стэ. С????н к?л???нэ бычыгыраан тахсыбытын сиэ?инэн ньухханан кэбистэ.
– Да, Бари (кини Борисканы куруук дьи?нээх аатынан ы?ырара) дьыалабыт ба?а саллайаары гыммытын биттэнэн эрдэхпит буолуо. Ый устата кураанахха сордоннубут дии.
– Алыс мунчаарыма, Сафи, ыстараатал ?лэтэ эгэлгэтин бэйэ? билэ?ин. Сылы сылынан мэлийэн баран, баарт биэрдэ?инэ, биир к?н байыахпыт. Эрэлбитин эрдэ с?тэрдэхпитинэ, кырдьык, дьыалабыт сатарыйарыгар тиийэр.
– Оннугун оннук да, аспыт кырыымчык ээ. Тугу а?аан кы?ыны туоруубут?
– Балтараа куул кэри?э бурдуктаахпыт дии. Чэйбит, табахпыт да?аны син баар со?ус. Сэйимчээ??э баран сор?отун эккэ-аска эргитиэххэ с?п этэ. Эн би?иги дьолбутун, бу ?рэх то? буорун харса суох ха?ыстахпытына эрэ, булар кыахтаахпыт. Атын ханна да барар сирбит суох. Эн дойдугар тала?аргын ?йд??б?н. Т?р??б?т сирбин мин эмиэ ахтабын. Ол эрээри онно тиийэн син биир ?ч?гэй оло?у к?р??? суо?а. Баай хабалатыгар киириэхпит. Ханна да бар – барыта оннук.
Сафейка са?арбата. Абарбыттыы ма?ын харса суох ?лт? барчалаан мастыы тарда. Бари этэрэ олохтоох. Ханна да баран т?птээх оло?у олорор биллибэт. Кини Бориска тылыттан ха?ан да тахсыбат этэ. Кэнники биэс-алта сылга бииргэ сылдьыахтарыттан ыла киниэхэ бас бэринэ ??рэнэн хаалбыт. Т?р?л к?р??нээх, толлуга?а суох сытыы тыллаах-?ст??х Борис Шафигуллины бириискэ ?лэ?иттэрэ бары с?б?л??ллэрэ. Кинини судургутутан Бориска диэн ы?ыраллара.
Кылгастык тохтоон ылбыт сиккиэр тыал эмиэ к????рэн кэллэ. Бориска эргиллэн к?рд?. Киэ?эрбит к?н чараас ?р?мэ былыт быы?ынан ?лб??р?н к?ст?р. «Ма?ын к?т???т?н т??эрдэ, сотору хаарын а?алара буолуо» диэн Бориска сылыктыы олордо. Бу ки?и, омос к?рд?хх?, харса суох тыллаах-?ст??х да буоллар, ис санаата киэ?, олохтоох этэ. Бачча ыраах сир у?уга дойдуга тэбиллэн баран, олохтоох дьону-сэргэни кытта бодоруспакка эрэ тыыннаах хаалар к?ч?мэ?эйин ?йд??рэ. Хаар т????н иннинэ Сэйимчээ??э бара сырыттахтарына сатаныы?ы. Онно билэр ки?илэрэ диэн Миитэрэй эрэ баар. Кини н???? олохтоохтору кытта чэйдэрин, табахтарын дуомун аска эргитэн к?р?? этилэр. Атын билэр ки?илэрэ Л?к?й Л?г?нт?й баар да, со?ото?ун ойуччу олорор. Ойууннаахтар, кинээстээхтэр дииллэр. Олор хайдах сы?ыанна?аллара биллибэт. Кэлии, туора омук дьонун, бука, туораталлара буолуо. Хайа кыалларынан ?ч?гэй сы?ыаны олохтуохха наада.
Сафейка ма?ын дьиэ?э таста. А?ыйах са?алаах, ?лэ?э-хамнаска кыайыгас, судургу до?орун Бориска с?б?л??р. Сафей Гайфулинныын кинилэр эт саастыылар. Отут биэстэригэр сылдьаллар. Дьи?эр, Сафейка курдук ?лэ?ит, киниэхэ бэриниилээх до?оро суо?а буоллар, Бориска бачча ыраах дойдуга со?ото?ун кэлбэтэ?э чахчы. Билигин т??? да быстан-ойдон сырытталлар, кэм иккиэ буоллахтара дии, хардарыта ?й?нс??эн сылдьыахтара. Л?к?й оломун та?ыгар биэс-алта сиринэн дь?л?тэ ха?ан сууйдулар да, мэлийдилэр. Бэрт а?ыйах, ки?и хара?ар к?ст?р-к?ст?бэт к?м?с «суолун» эрэ буллулар. Хомойбуттарын и?ин, хайыахтарай, ол оннугар Сиридикээн бэйэтин хочотугар к?м?с суо?а билиннэ?э дии. Билигин ханна эрэ салаа ?рэххэ т????ххэ наада.
7
Л?к?й хаста да?аны кырынан Тура?наах ?р?йэтин т?рд?ттэн ?л?рб?т икки чубукутун этин таста. К???н аайы хаар эрэ т????н иннинэ ??р чубуку эбэтэр кыыл таба туустаах буору салыыр сирдэригэр кэтэ?эн, ?ст??-т??рт?? кыылы охторооччу. Быйыл хайа да дьыллаа?ар эрдэ бултаата. Ол эмиэ туспа т?р??ттээх этэ. ?н?р нууччаларга сылдьан кэлиэ?иттэн ылата Л?к?й хайдах эрэ уларыйбыт к?р??нээ?э. Санаатыгар санаа, т?б?гэр т?б?к эбиллэн солото суох курдук сылдьар. Бэйэтэ да?аны с???р, олох биир сиргэ тэ?ийэн турбат да, олорбот да буолан хаалла. Ону Алааппыйа бэлиэтии к?р? охсон этэн турардаах:
– Хайа, Л?г?нт??с, туохтан бу туохха?ыйды?? ?р?? аанньа а?аабат, олоро, сынньана да т?спэт буоллу?? – диэн.
Л?к?й ону куолутунан истэн эрэ кэбиспитэ. Бориска кэпсээнэ кини санаатын улаханнык аймаата. Били, сибэтиэй та?ара кэриэтэ санаабыт к?н ыраахтаа?ыта айыыны-хараны кэриэстээбэт ба?айы эбит дии. Хайдах оннук дьон хаанын халытарга хара дьайдаах ыйаахтары биэрэрэ эбитэй? Ки?и итэ?эйиэн айыыргыыр суола. Ол эрээри сиргэ-дойдуга барытыгар тар?аммыт сура?ы суох о?орбоккун. Ити Барыыска диэн уйан с?рэхтээх барахсан эбит. Кэпсииригэр хаана-сиинэ бэркэ алдьаммыта. Эгэ, илэ хара?ынан к?рб?т?гэр дэлэлээх аймаммыта, хараастыбыта буолуо дуо? С?пк? этээхтиир, оннук харыстаабакка кыргар буолтарын кэннэ туох и?ин баран сэриилэ?иэй? Туох и?ин… бээ-бээ, арба ыраахтаа?ы суола диэн харчынан т??ээн т??эрбит сурахтаахтара. Кини ?сс? т?л?? илик ээ. Хайыах ба?айытай? Дьи?э, этинэн, арыынан т?л??р кыахтаах. Ону биэриэн билигин с?рэ?э ба?арбат буолла. Оттон биэримиэн куттанар. Бээ, дьэ, бэйэлэрэ кэллэхтэринэ к?р?лл?? дии саныыр. Кини Сэйимчээ??э барыа суо?а. Ол оннугар Л?к?й билигин Сиридикээ??э бараары тэринэр. Ампаарыгар киирэн ыйанан турар этин астыммыттыы к?р?тэлээтэ. Илии тастаах икки улахан бууту арааран ылан, эр-биир ыара?натан к?рд?. Араа?а, балтараалыы эрэ бууту аннынан тардыы?ыктар. Тахсан бэрэмэдэйин кичэйэн тэбээн киирдэ. Этин угуталаан ти?иликтэрин бэркэ дьаны?ан тистэ. С?ргэтэ улаханнык к?т???ллэн, биир кэм мичээрдиир. Бэрэмэдэйин бэлэмнээн баран дьиэ?э киирдэ. Ол киирбитэ Алааппыйа к?н?ск? чэйин тарда сылдьар эбит.
– Хайа, бу туохтан к?ннь??рэн уо?у? ыпсыбат буолла? Кэл, чэйдээ. Ханна бараары тэринни??
– Били, нууччаларга кыра эт илдьэн биэриэм этэ. Быстардахтара буолуо.
– Ээ, эрэйдээхтэри. Арба ?н?р кэпсээти? этэ дии? Илдьэн биэрдэргин абырыа? этэ буолла?а дии. Хата, били, к?м?стэрин хайдах к?рд??ллэрин к?р??р эрэ.
К?н дьаа?ыгырыыта Л?к?й Сиридикээ??э, урут к?м?с булбут оломугар, кэллэ. Хайдах эрэ бу сирэ кини хара?ар кэрэтийэн к???ннэ. Урут атын мииммитинэн кэстэрэн туоруур бэйэтэ бу сырыыга атыттан т?стэ. То?о сатыылаабытын бэйэтэ да?аны ?йд??б?кк? хаалла. Уу улаханнык т?сп?т. Аатын эрэ сыккырыыр. Ба?ар, эмиэ туох эмэ к?ст??р?й диэбиттии Л?к?й туораан и?эн, уу т?гэ?ин кы?астаста. Ол аайы бу сырыыга туох да кылабачыйары таба к?рб?т?. Атын сиэппитинэн к?м?сч?ттэр хойгуонан быра?аттаммыт алыыларыгар тиийдэ. Ол тиийбитэ чугас-чугас ха?ыллыбыт о?кучахтар ч???р??эн к???нн?лэр. Л?к?й хас да о?куча?ы кэрийэ хаама сылдьан ???й?н к?р?тэлээтэ. Ол кэрийэ сылдьан и?игэр ?лэ да б???н? к?рс?б?ттэр диэтэ. Уот оттон ириэрэ-ириэрэ хаспыттар дии. Чо?ун, ситэ умайбатах мастарын биир сиргэ ч?м?хт??б?ттэр. Бу то?о бачча элбэ?и хаспыттара буолуой уонна то?о дири?нэрэй. Араа?а, балтараалыы, иккилии са?аан баар бы?ыылаахтар. К?м?с булбут буоллахтара дуу? Хайа оттон та?аарбыт буордара ханнаный? Л?к?й муодар?аан тула к?рд?. Суох. О?кучахтар тастарыгар барбах ма?най сыппыт суолларын омооно эрэ баар. Л?к?й ити мунаарбыт ыйытыытыгар кыайан харда булан ылбакка тэпсэ?нээмэхтээн баран, элбэхтэ ки?и сылдьан тэпсиллибит ыллыгын батыста. Барбахтыырын кытта Му?ур ?р?йэ т?рд?гэр са?а ??тээн дьиэ к???ннэ. Турбаттан буруо бургучуйар. Дьиэ та?а им-дьим. Л?к?й атын аан аттынаа?ы тииккэ баайда. Бэрэмэдэйин с?кп?т?нэн дьиэ?э к?т?н т?стэ.
– Дьэ, Л?г?нт?й, оруобуна бараары олордохпутуна кэлли?. Ботуо?кабытын хааланан адьас аттанаары бэлэмнэнэн олоробут. Сарсыарда эрдэ туран Сэйимчээ??э айанныахтаах этибит. Хата, эн бэркэ батта?а кэлли?. Би?иги кы?ал?абытын хантан билли?? – Бориска ??р??т?ттэн хойуу хара бытыгын быы?ыттан айа?а о?ойон к?ст?б?т?н, Л?к?й то?о эрэ били ч???р?сп?т ииннэр айахтарыгар маарынната к?рд?.
– Ээ, оттон ?н?р кэпсээбиккитин истэн, быстаран эрдэхтэрэ диэн сэрэйбитим.
– Дьэ, улахан махтал. Оччо?о Сэйимчээ??э барарбытын тохтотобут. Хата, улаханнык тымныйа илигинэ, бу к?ннэргэ хостообут кумахпытын сууйан кэби?иэхпит.
– Ити с?рдээх да дири? о?кучахтары хаспыккыт. Тугу эмэ буллугут дуо? – Л?к?й хойуу чэйи итиилии алтан куруускаттан сыпсырыйа олорон ыйытта.
– Мэлийдибит. Сиридикээ??э бэйэтигэр, араа?а, ки?и эрэйэ тиллэр к?м??э суох бы?ыылаах. Ол и?ин бу салаа ?р?йэ?э сир уларыйдыбыт.
Л?к?й са?арбата. Куруускалаах чэйин ситэ испэккэ остуолга уурда. Бу дьон мэлийбиттэригэр хайдах эрэ бэйэтин буруйдаах курдук сананна. Сатана таа?а оттон хантан ойо ыстанан кэлэн кини хара?ар к?ст?б?тэй? Туох барыта аргыстаах, ??рдээх-с??р?ктээх буоларга дылы этэ дии. Хайдах кини ала-чуо со?ото?ун сыппытай? Аны атын сири к?рд?рб?т диэн дьонум уорбалыыллара дуу? Л?к?й кыбы?ынна. Мэктиэтигэр с????н к?л???нэ бычыгыраан тахсыбытын ыты?ын тилэ?инэн туора соттон кэбистэ. Мух-мах баран, дьонун хара?ын таба к?рб?кк? олордо.
Бу о?олуу ыраас, к?н? с?рэхтээх, б???-та?а к?р??нээх ки?ини Бориска ма?най билсиэ?иттэн с?б?лээбитэ. Кини сэмэй, холку к?р??э, олохтоох сымна?ас тыла-??? кинини уолу?уйбат, бэйэтигэр эрэмньилээх к?р??н??рэ. Ол бэйэтэ бу би?иги кы?ал?абытын ?ллэстэн, ?сс? бэйэтин сэмэлэнэ олордо?о. Бориска ыалдьытын ис санаатын ?т? к?р?н а?ына санаата.
– Л?г?нт??й, кы?ыл к?м?с ?г?с сырата, ?й-санаа алдьаныыта суох к?ст?бэт. Ону би?иги ?йд??б?т. Ити улахан ?рэ?эр суо?ун и?ин, кини салаа ?р?йэлэригэр хайаан да баар буолуохтаах. Ону биирдэ таба тайанан булар кытаанах буолааччы. Билигин бу ??тээммит турар ?р?йэтигэр ?лэлиибит. Манна булбатахпытына у?уоргу утары салаа?а тахсыахпыт. Онон тулуур, элбэх сыра эрэйиллэр.
– Дьэ, буолла?а. Э?иги идэлээх дьон билэн эрдэххит. Туох ?л?гэр суолталаах таас буолан, дьон-сэргэ к?л???нэ итиччэ тохтон эрдэ?э буолла?
– Суолтата диэн баай, киэргэл эмэгэтэ ини. Атыттар к?дь??стэрэ кэм биллэр ээ. Тимиртэн холобур с?гэ, бы?ах, сэп-сэбиргэл о?осто?ун. Алтаны? и?ит-хомуос, боробулуоха буолар. Оттон к?м???? диэн а?аардас ымсыы, сор-му?, ?л?р??-алдьатыы эрэ э?эрдээх ба?айы. Би?иги эмиэ киниттэн сылтаан тэлэ?ийэн сырыттахпыт эбээт, – Бориска к?лэ-??рэ олорбут бэйэтэ, ?ст????н санаабыттыы хаана-сиинэ ыараан, тыйы?ыран барда. Ону к?р?н Л?к?й ыйыппытын кэмсиннэ. К?рд?хх?, кырдьык, к?н сарда?атыныы килбэчи?нээн, сиэдэрэй таас киэргэлгэ туттуллумуна. Ол эрээри кини бу дьо??о то?о с?рэх баа?а, олох эрэйэ буолан э?эрдэспитин сатаан ?йд??б?т?.
– Кырыыстаах таас сиэдэрэй ???нэн сиртэн хостонор баай хайа да к?р???нээ?эр урут дьон хара?ын абылаабыта, – Бориска Л?к?й санаатын таайбыттыы салгыы са?арда. – Быдан былыргыта ки?и аймах туттар сэбэ-сэбиргэлэ ?сс? таас эрдэ?инэ, кинини ?рэхтэр кытыыларыттан, таас харгылартан ?г?ст?к булаллара ???. Оччолорго сир ?рд?гэр ы?ылла сытар к?м?с дэлэй буолуохтаах. Кинини бастаан с???? иитэр к?с омуктар булбуттар. Ол ?йд?н?р. Мэччирэ?нээх сирдэри баты?ан, хочоттон хочо?о, ?р?стэн ?р?скэ к??? сылдьан, кинилэр килбэчигэс кэрэ ???нэн оонньуур таа?ы ылан киэргэлгэ тутталлара. Кэнники харчы о?остор буолбуттар. Онон былыр ?йэ?э сир ?рд?нээ?и кы?ыл к?м?с хомуллан б?пп?т. Кэнники сир анныттан хостуур идэлэммиттэр. Нуучча сиригэр кинини хойут булбуттар. Ма?найгы балысхан к?м??? би?иги т?р??б?т дойдубутуттан, Уралтан, хостообуттара. Билигин да?аны хостууллар.
Бориска тохтоон, сойбут куруускалаах чэйин биир тыынынан т??эрэн кэбистэ. Тыастаахтык ?р?тэ тыыммахтаата. Ырбаахытын сиэ?инэн уо?ун сотунна. Л?к?й Бориска номохту?у кэпсээнин би?ирээн и?иттэ. Хамсатыгар табах уурунан мас сыы?ын ылан тимир о?охтон уматынна уонна холкутуйда?ына буоларыныы, о?ох иннинээ?и д?л?? олоппоско оллоонноон олорунан кэбистэ. Л?к?й истэрдии о?остуммутун к?р?н, Бориска кэпсээнин сал?аан барда.
– Кы?ыл к?м?с к?ст?б?т сиригэр олохтоох дьон к?л??нэттэн к?л??нэ аайы му??а-сорго т?бэ?эллэр. Кинилэр саастарын тухары хаатырга ?лэтиттэн итэ?э?э суох хабала?а сылдьаллар. Ону мин бэйэм эппинэн-хааммынан билбитим. Э?эм, а?ам саастарын тухары абаа?ы тыына и?мит ара?ас таа?ын хостуу с????нэн са?аан дири?нээх, си?нэ турар ?р?ттээх, ки?ини тобугунан уулаах, хара?а ии??э киирэн хара сарсыардаттан киэ?ээ??э диэри сыыла сылдьан ?лэлииллэрэ. Ол ыарахан ?лэттэн сыыстаран с?т?л ыарыы буолан эдэр саастарыгар ?лб?ттэрэ. Мин а?ыстаахпыттан ?лэлээбитим. О?олору та?ырдьа ?лэлэтэллэрэ. А?а?ас халлаан анныгар силлиэни-арда?ы аахсыбакка, таачыканан инчэ?эй буору та?арбыт. Та?а?а суох буолан ордук кы?ын иэдэйэрбит. Куруук туос аччык сылдьарбыт. К?ннээ?и сорудаххын толорботоххуна та?ылларбыт. Хамна?ы адьас дуона суо?у аахсарбыт. Ыйга улахан дьон балтараа, дьахталлар биирдии солкуобайы, оттон кыра о?олор биэс уоннуу харчыны ыларбыт. ?лэ?ит илии тиийбэт буолан, т??ннэри-к?ннэри солбу?а сылдьан ?лэлиирбит. Самнархай бараахтарга уончалыы ыал бииргэ симсэн олорорбут. Сыы?калаан, ымынах буолан, ис ыарыытынан ыалдьан дьон сылбах курдук охтоллоро. Оччолорго эмп-томп диэн суо?а. Эгэ, балыы?а диэн кэлиэ дуо?! Ыары?ахтар тымныы бараахха дьахтардыын, эр дьоннуун бииргэ сииктээх муоста?а сыталлара. Бириискэ ?рд?нэн биир эмэ лиэкэр ?лэлиирэ. Сорохторго олох да суох буолара. Улаатан баран, ону тулуйумуна т?р??б?т дойдубуттан атахпынан куоппутум. Атын сиргэ ордук оло?у к?р??м дии саныырым. Онтукам баара, баай ымсыыта икки, дьада?ы ки?и кы?ал?ата икки ханна ба?арар биир эбит, – Бориска санаатыттан кыйаханан тура эккирээтэ. Т?тт?р?-таары хаамыталыы сылдьан, батта?ын ?р?тэ анньымахтаата. Л?к?й ки?итэ аймаммытын аралдьытаары тыл к?т?хт?.
– Э?иги билэн эрдэххит дии, сир ?рд?гэр т??? улахан сомо?о к?м?стэр к?ст?лл?р?н?
Бориска хонос гына т?стэ. Хайдах эрэ сэргэхсийбит к?р??нэннэ.
– С?пк? этти?. Би?иги идэбит буоларын бы?ыытынан, кы?ыл к?м?с остуоруйатын с?р?н ?тт?лэрин син билбэхтэ?эбин дии саныыбын. Былыргы да?аны, били??и да?аны кэм?э сомо?о кы?ыл к?м??? булуу, со?уччу тосхойбут дьолунан, баайынан аа?ыллара. Ол эрээри олоххо куруук оннук буолбат эбит. Хастыы да килограмм, соро?ор уонунан килограмм ыйаа?ыннаах сомо?олор к?ст?б?т т?бэлтэлэрэ а?ыйа?а суохтар. Мин а?ам кэпсииринэн, о?о эрдэ?инэ Урал диэн хайалаах би?иги т?р??б?т дойдубутугар, биир маастар икки буут уон муунталаах сомо?о к?м??? булбут. Ити нуучча сиригэр к?ст?б?ттэртэн саамай улаханнара эбит. Онтукатыгар сокуон бы?ыытынан солуотунньугун аайы 15-тии харчыны биэрэн, 1266 солкуобайы т?л??хтээх эбиттэр. Хайа баай ону толору т?л??й? Онон-манан баайсан барбах дуомун эрэ биэрбиттэр. Ол сордоох онтон хомойон-хоргутан буор и?ээччи буолан хаалбыт. ?лэтигэр тахсыбакка сылдьыбытын и?ин, илиитин-ата?ын кэлгийэн а?алан, тойоттор дьа?алларынан бириискэ ?лэ?иттэрин хара?ын ортотугар оруосканан та?ыйбыттар. Кэлин быста дьадайан ыалдьан ?лб?т, – Бориска эмиэ хараастан тыла-??? чи?ээн барда.
– Итиннээ?эр улахан ыйаа?ыннаах к?м?с к?ст?б?тэ буолуо дуо? – Л?к?й ?р???сп?тт?? лаппыйан ыйытта.
– Атын дойдуларга к?ст?тэлээбит сомо?олор ?сс? баара?айдар, ону ымпыгын-чымпыгын билбэтим, – диэн Бориска кырдьыгын эттэ. Былыр-былыргыттан уос номо?ор сылдьар, сор?отун ки?и итэ?эйиэн да саарыыр эгэлгэ кэпсээннэр элбэхтэр. Олортон иккилии а?аар тонна ыйаа?ыннаах икки олус аарыма кы?ыл к?м?с сомо?ото булуллубута биллэр. Биирдэрэ Бируни диэн или??и дойду былыргы ??рэхтээ?э суруйарынан, били??и Афганистан со?уруу ?тт?гэр, оччотоо?уга ааттанарынан Заруба??а к?ст?б?т. Кини кээмэйэ эргиччи ?тт?нэн то?олох устатын са?а эбит. Иккис аарыма к?м?с сомо?отун 1145 сыллаахха Богомея диэн сиртэн булбуттар. С???мэр улахан сомо?олор ?г?стэрэ Австралия уонна Америка сирдэриттэн к?ст?тэлээбиттэр. Ордук Австралияттан «Холтерман плитата» диэн аатырар. Кини ?рд?гэ, кэтитэ турар ки?и са?а, ыйаа?ына 280 килограмм, халы?а 20 см эбит. Ол гынан баран, кварц таа?ы кытта бииргэ сылдьар буолан, чыыстай к?м??э 100 килограмм кэри?э эбит. Урут Чехословакия, Перу, Куба сирдэригэр 60–70 килограмнаах к?м?стэр булуллубуттарын ту?унан ахтыылар эмиэ бааллар. Били??и кэм?э ??рэхтээхтэр аа?алларынан, 10 килограмтан ордук ыарахан ыйаа?ыннаах сомо?олор ахсааннара 8–10 ты?ыынча кэри?э. Кинилэртэн аарыма улаханнарын ахсаана уонунан эрэ аа?ыллар ???. Маннык сомо?олору ?кс?гэр к?м?с ?лэ?иттэрэ анаан-минээн к?рд?? сылдьан булуталаабыттар. Ол эрээри ал?ас т?бэ?э т??эн булуллубут т?бэлтэлэр эмиэ бааллар. Холобур, «Оливер Марти» диэн Америкаттан к?ст?б?т 36,3 килограмм ыйаа?ыннаах к?м??? биир старатель ?лб?т до?орун к?м??р? иин ха?а сылдьан булбут. Бу олус саталлаах ки?и эбит. Кини к?м???н тиэйэ сылдьан, Америка куораттарыгар харчыга к?рд?р?н 10.000 доллары хомуйбут. Онтон кэлин 22.700 долларга атыылаан кэбиспит.
Бориска итинтэн т???н? билэрин сэ?эргээбитин, Л?к?й бэркэ бол?ойон олорон и?иттэ.
9
Икки ы?ыыр аттаах ки?и Сиридикээни та?нары айаннаан и?эллэр. Инникитэ чоккуруос харахтаах, хара элэмэс акка н?кс?чч? олорбут кыра хаты?ыр о?онньор икки ?тт?н ?лб??д?чч? к?р?тэлиир. Иэдэ?ин этэ уостан, икки омурда хапсыйбыт. Энньэйбит у?ун сы?аа?ын аннынан к?рэ?сийбит сэпсигир бытыктаах. Э?эрин т??тэ б?тэн, ла?ыыр курдук хара сарыы буолбут арба?а?ын, и?ин т?гэ?инэн тирбэ?э быанан бобо тардыммыт. Сотору-сотору куобах чомпойун ?р? анньынан, бакыр у?уох тарбахтарынан т?б?т?н тарбаммахтыыр. Икки?э, Сиидэр кинээс сылгы?ыта Миитэрэй, ма?найгы ат кэнниттэн олук ?ктэ?эн и?эр ма?ан аты мииммит. Хайа тэллэ?инээ?и тумус тыа эргииригэр са?а охсуллубут ??тээн турарын со?уйа к?рд?лэр. Суолтан туораан, дьиэни эргийэ хаамтардылар. Дьиэ та?ыгар ки?и хара?ар быра?ыллыахха айылаах туох да к?ст?бэт. Аан баттатыылаах. Ол кэннигэр истиэнэ?э тимир к?рдьэх ?й?н?н турар. Кыс маска а?ыйах кураанах д?л?? кыстана сытарыттан, биирдэстэригэр тэрээк с?гэ батары охсуллубут.
Салаа ?р?йэни ?р? икки уллу?ах кэтитэ киэ? чигдитийбит орох суол о?ойор. Суолу батыстылар. Толору биэс уон са?аан сири бара иликтэринэ, ?р?йэ кытыытыгар хаарынан б?р?лл?б?т икки ч?м?х буор ?р???л?н? сытарын к?рд?лэр. Аттыгар кэлэн икки дири? иин айахтара о?о?он сыталларын к?р?н, о?онньор ?м?рэн бабыгыраата. Туох суолталаах ииннэр буолалларын таайа сатаан, кыайан бы?аарбатылар. Суолларын салгыы батыстылар. Эмиэ хаарынан б?р?лл?б?т ч?м?хт?р, ч???р??э о?оспут ииннэр к???нн?лэр. Тэйиччи ?сс? икки ч?м?х харааран сытар. Буордара са?а та?аарыллыбыт. Мэктиэтигэр буруолуурга дылылар. Ханна эрэ сир анныгар тугу эрэ охсуолуур б?тэ?и тыас и?илиннэ. О?онньор со?уйан ньолох гынна. Атын тохтотон бэргэ?этин ха?ас кулгаа?ын сэгэтэн, тыас хоту и?нэйэн олорон сэрэхэдийбиттии и?иллээтэ. Иччитэ суох харахтара мээнэнэн килэ?нэстилэр. Ону к?р?н Миитэрэй и?игэр к?лэ санаата да, та?ыгар биллэрбэтэ. Кини бу ииннэри т??? да ма?най к?рд?р, кимнээх ?лэлииллэрин сэрэйэр. Былырыын к??????ттэн ыла татардары к?рс? илик. Бу ойууну кытта аараттан ыла аргыста?ан и?эр. Сиридикээн ба?ыгар Хоболоох т?рд?ттэн к???н тахсыбыт эбээннэргэ Миитэрэй басты? тордохторугар к?т?н т?сп?тэ, о?онньор са?ардыы а?ай кыыран б?пп?т этэ. Ыалдьыбыт дьахтар тыынын ара?аччылаан, маанылатан, а?ыы-сии олороро. Миитэрэй киирбитин к?р?н ??рэ т?сп?тэ. «Аргыста?ыахпыт» диэн бы?аччы с???д?йэн кэбиспитэ. Ойуун и?иллээн к?р?-к?р?, атын аргыый тыас хоту хаамтарда. Чуга?аатылар. ??лэс айа?ын курдук, кытыылара кырыарбыт икки кэккэлэ?э иинтэн итии салгын бургучуйар. О?онньор ыйытардыы Миитэрэй диэки эргилиннэ. Анараа??ыта тугу да билбэтэхтии саннын ыгда?натта. О?онньор чуга?ыан саараата. Бэргэ?этин кулгаа?ын иккиэннэрин а?ан, айа?ын атан, и?иллээн олордо. Ол икки ардыгар б?тэ?и к???с тыа?а ти?иргээтэ уонна тугу эрэ хадьырыйар тыас и?илиннэ. Ойуун хара?ын ???ргэ?инэн ?р? к?р?н кэбистэ. Ата сиргэнэн туора ойуутугар, ку?а?аннык са?а та?ааран к????нээбитинэн тас уор?атынан то?уу хаарга тиэрэ та?ылла т?стэ. Хата, охторугар ата?ын тэ?иинигэр кэтэ биэрэн, ата биирдэ-иккитэ ойоот, тохтоото. Миитэрэй бастаан со?уйан хаалан тугунан да к?м?л????н билиминэ олорбохтоото. Онтон ?й ылан, ойутан кэлэн атыттан ыстанан т?стэ. Б?т?нн?? хаар буолбут, к?л?тт?н м?хс? сытар о?онньору икки окумалыттан туруору тарта. Ойуун кутталыттан са?ата и?иттэн тахсыбат буола б?т??хтээбит. Ити икки ардыгар чугастаа?ы иин и?иттэн сирэйдиин-харахтыын, та?астыын-саптыын б?т?нн?? буор буолбут хара бэкир ки?и ор?остон оронон та?ыста.
– Бабат! Багдайа сытыйбыт ба?айы эбит дуу? К?т?р то?о улаханай?!.. – о?онньор сирэйин хаарын ньиккэринэ туран, туох эрэ аты??а к?т?р?? санаабыта ки?и буолбутуттан кэ?ээбит курдук буолла. Иинтэн тахсыбыт ки?и та?а?ын-сабын тэбэнэ, хойуу бытыгыттан сыстыбыт буору-сыы?ы ыраастана турда. Ол эрэ кэнниттэн кэ?иэ?ирбит куола?ынан дорооболо?он с???д?йдэ. Миитэрэйи билэн, сирэйэ сырдыы т?стэ. Утары кэллэ.
– Кэпсээ??ит?
– Бай, сахалыы са?арар эбит дуу? – о?онньор со?уйан са?а аллайда. Сэргэ?элээбит курдук буолла.
– Туох да суох. Эн тугу сэ?эргиигин? – иккис иинтэн тахсыбыт Сафейка диэки чарапчыланан к?рд?.
– Суох. Хайа, Миитэрэй, хантан и?э?ин?
– Сылгыларбын к?р? сылдьабын. Бу кырдьа?ас эбээннэртэн и?эр.
– Но, ол эбээннэр ханна баалларый?
– Сиридикээн ба?ыгар бааллар, – Борискалаах Сафейка ??рб?т курдук утарыта к?рс?н кэбистилэр. Ойуун Миитэрэйдээх Борисканы уорбалаабыттыы к?р?тэлээтэ. Бу дьон урут билсиспиттэрин к??ппэтэх бы?ыылаах.
– Туох ииннэрин хастыгыт?
– Бу аата, кырдьа?аас, би?иги кы?ыл к?м?с к?рд??б?т.
– Кы?ыл к?м?с да?!. – ойуун истибитин итэ?эйбэккэ икки?ин ыйытта. – Ол сээбэс манна ??скээбитин э?иги хантан билэн бачча элбэх иини хастыгыт?
– Кы?ыл к?м?с сир ?рд?гэр сыппат ээ. Сир анныгар баар. Т??? элбэх иини ха?а?ын да, соччонон элбэх к?м??? була?ын, – Сафейка бу о?онньор тойомсуйардыы туттан-хаптан са?арбытын с?б?лээминэ, хадьар со?устук хардарда.
– Таах сири-уоту алдьаппыккыт. Бу дойду кы?ыл к?м?с ??ск??р-т?р??р сирэ буолбатах.
– Манна кы?ыл к?м??? урут булан тураллар. Ол и?ин ?лэлиибит, – Бориска к?м?скэнэрдии аргыый са?арда.
