скачать книгу бесплатно
S?hrizad
Vahid M?mm?dli
Milli kimliyi unutdurmagin ?n effektiv ?sulu m?d?ni kimliyi d?yism?kdi. M?d?ni kimliyi d?yism?yin ?n sinanmis yolu dili d?yism?kd?n ke?ir. ??nki h?r bir xalq ?vv?lc? ?z dilinin ?vladidir, sonra ?z torpaginin. “S?hrizad” romaninin “xalqi” da eyni aqib?tl? ?zl?sir; ?z varligini qorumaq ???n birc? yolu var, milli kimliyini ona t?klif olunan m?d?ni kimliyin? qurban verm?k. Aqsin YeniseyVahid M?mm?dlinin “S?hrizad” romaninda m?xt?lif kulturoloji ?n?n?l?rd?n yaranan, biri dig?rini g?zg? kimi ?ks etdir?n folklordang?lm? v? m??llifin yaradici fantaziyasini ?ks etdir?n artefaktlar eklektik v?hd?t deyil, milli-m?d?ni yaddasin ilkin m?nalarini d?rk etm?y? y?n?lmis polifonik b?t?vl?kd?r. N?tic? etibaril?, zahir?n repressiyadan b?hs edirmis kimi g?r?n?n “S?hrizad” romani milli-m?n?vi ideallarla yanasi, t?bi?tin qadin baslangici v? s?n?t qarsisinda t?zim aktina ?evrilir. M?tan?t Vahid
Vahid M?mm?dli
S?hrizad
1
Qirmizi faci? Bakiya yaxinlasmisdi. Bolsevikl?r q?dim s?h?ri isgal etdil?r. Qara buludlar Qarabaga dogru ir?lil?yirdi… Paytaxtdan sonra ?yal?tl?r? ?z tutan g?z?qanlilar Soranlini ke?misdil?r…
?miraslan b?y Haqverdiyev Amanb?ylid?ki m?lk?nd? idi. Qisi-yazi burda qalir, yayda Susadaki m?lkl?rin? k?? edirdil?r. T?rt?r ?ayinin K?r? qovusdugu, ada adlanan ?razid? yerl?s?n Amanb?ylid?n basqa ?traf b?lg?l?rd? d? xeyli torpaq sah?l?ri, m?lkl?ri, mal-qarasi vardi ?miraslan b?yin…
?lk?d? qurulus d?yisir, proletar ?sul-idar?si ?z diktaturasini qururdu. B?zi tacirl?rd?n basqa he? kim yurdunu t?rk etmirdi…
G?l?n x?b?rl?r is? qorxunc idi. Qirmizilar m?qavim?t g?st?r?nl?ri qilincdan ke?irirdil?r…
?miraslan b?y t?mkinl? hadis?l?rin gedisatini g?zl?s? d? narahat idi… Alti d?liqanli oglu sonbesiyi, d?nyalar g?z?li, qizi S?hrizadi nec? qoruyacaqdi…
Bolsevikl?r qiz-g?linl? pis r?ftar ets?l?r oglanlarini saxlaya bilm?y?c?kdi.
G?z?lliyi dill?rd? ?zb?r olan S?hrizadi bir d?f? g?r?n yenid?n g?rm?k ???n h?yatini ver?rdi. ?misi Ziyanin oglu Talib il? nisanlansalar da qardaslari S?hrizadi g?z b?b?yi kimi qoruyurdular.
G?norta ?st? Talib b?y t?srif buyurdu:
– D?d?m deyir ki, onsuz da yaylaga g?lm?yin vaxti ?atib.
G?lm?yinizi ist?yir. Susa h?l? ki, t?hl?k?sizdir. H?m d? ki, bir yerd? sonraki addimlarimiza q?rar ver?rik.
?miraslan b?y ki?ik qardasi ?kb?r b?y? g?st?ris verdi:
– S?n burda qal. K?ndlil?rd?n, n?k?r-qaravasdan mugayat ol. Onlari
bassiz qoymayaq. Ara s?ngisin, biz d? qayidariq…
Artiq k?? hazirlanirdi. S?bh tezd?n yola d?s?c?kdil?r…
Meht?r oglu Ismayil ilxinin ?n g?z?l atini S?hrizada saxlamisdi. Bu atin Qarabagda ?n g?z?l at olacagini h?l? day?a vaxtindan hiss etmisdi. O zamandan da ?z?n? s?z vermisdi ki, bu at S?hrizadin olmalidir…
Bunun da s?b?bi vardi… S?hrizada asiqdi… Bu sevgisinin n? q?d?r imkansiz oldugunu bils? d? ?z? il? bacarmirdi. Qizin Talib b?y? nisanli oldugunu bil?-bil? onu x?yalindan ?ixara bilmirdi…
S?daq?tl? xidm?t edib s?cd? etdiyi b?yinin qarsisinda ?z?n? g?nahkar bilirdi. Basqasinin nisanlisi, ?z b?yinin qizi bar?d? fikirl?sm?yi bel? g?nah sayirdi.
Bu ati sevgi il? b?y?tm?sd?. ?miraslan b?yin oglanlari bu ati g?rc?k, – N? g?z?l atdir, kimindir? – dey? x?b?r aldiqlarinda, – bu at S?hrizadindir, – dedi.
Qardaslar da S?hrizadin adi g?l?nd? geri ??kildil?r. ?n g?z?l n? vardisa S?hrizadin olmali idi…
Alti qardasdan sonra d?nyaya g?ldiyind?n onlarin t?siri altinda g?z?l at minir, qorxmazligi il? qardaslarindan geri qalmirdi S?hrizad…
?miraslan b?yin ail?si, n?k?r-qaravas hamisi at belind? idi. ?nd? ?miraslan b?y v? oglanlari, nisanlisi Talib b?yl? birg? S?hrizadi d?vr?y? alib ir?lil?yirdil?r. Zil qara, ag qasqali Qarabag atinin belind? S?hrizad daha da cazib?dar g?r?n?rd?.
Xeyli ir?lil?dikl?rind?n bir q?d?r dinc?lm?y? q?rar verdil?r. N?k?rl?r s?h?ngl?rd?n par?lara su doldurub, b?yl?r?, qiz-g?linl?r? uzadirdilar.
Arxadan at ayaqlarinin s?sl?ri g?ldi. H?r k?s, s?s g?l?n t?r?f? boylandi. Meht?r oglu Ismayil g?r?nd?. Atini ?apib onlara yaxinlasdi. T?svis v? t?lasla dedi:
– B?y bolsevikl?r k?nd? girdil?r. Muzdur H?seynqulunun oglu Q?dsi
onlarin arasindadir. K?nd ?hlini divara d?z?b sizin hara ?z tutdugunuzu sorusdular. Bizimkil?rd?n cavab ver?n olmadi. Onda Q?dsi dedi ki, "?, m?ni tanimirsiniz? Q?dsiy?m d?". – D?d?m Q?dsinin ?z?n? t?p?r?b, "Q?dsis?ns? bu s?r?fsizl?ri bura niy? g?tirmis?n? D?d?n sag olsaydi bagri ?atlardi", – dedi. Onlardan biri atami g?ll?l?di. ?kb?r b?y m?ni g?nd?rdi ki, siz? x?b?r verim.
?miraslan b?y, t?mkinli g?r?ns? d?, ati sanki Ismayilin s?zl?rind?n qeyzl?nib sah? qalxdi:
– Biziml? g?l, Allah atana r?hm?t el?sin. ?kb?rgil onu torpaga tapsirarlar …
Atini mahmizlayan ?miraslan b?y isar? etdi ki, yollarina davam
etsinl?r. Lakin atlarin kisn?rtisi, ayaq s?sl?ri yaxinlasirdi…
On-on bes n?f?rlik qizil ordu d?st?si onlari d?vr?y? aldi. Bolsevikl?r arasinda muzdur H?seynqulunun oglu Q?dsini g?r?b taniyan ?miraslan b?y dill?ndi:
– N?di, g?lmis?n sag ol dey?s?n?
– B?y vaxti ?atanda sag ol dem?yi d? bacaririq.
– N?di? H?l? vaxti ?atmayib?
Bu zaman Q?dsinin yaninda dayanmis bolsevik komandir ?lini qaldirib barmagini S?hrizada t?r?f uzatdi v? Q?dsiy? sakit s?sl?, "bu qiz kimdir?" – dedi.
Q?dsi qirmizi komandirin sualina cavab verm?y? macal tapmamis Talib b?y t?f?ngini ??kib at?s a?di. Qirmizi komandir atindan yer? s?rildi. Atisma baslandi. Q?dsi g?y? at?s a?ib h?r iki t?r?fi sakitl?sdirm?k ist?s? d?, g?ll?l?r s?ngimirdi. Agaclarin arxasindan ?miraslan b?yin s?si g?ldi:
– Talib S?hrizadi da g?t?r, gedin Susaya, – dedi v? ki?ik oglu M?mm?dr?sula s?sl?ndi ki, – arvad-usagi, n?k?r-qaravasi K?r?n qiragina apar. Biz bunlari durdurariq…
…Atisma s?sl?ri getdikc? azalirdi. Agacin arxasinda gizl?n?n Q?dsi ?miraslan b?yi s?sl?di:
– B?y, bir m?n qalmisam. Bax, silahi atib ?ixiram.
?miraslan b?y oglanlarina s?sl?ndi:
– G?ll? atmayin. G?r?k h?l? bu n? deyir.
Oglanlarindan s?s ?ixmayan ?miraslan b?y adbaad oglanlarini
?agirdi: – Abbasqulu, Allahyar, Imamyar, Ramazan, H?seyn…
Amma oglanlarindan s?s g?lm?diyini g?r?n ?miraslan b?y yasil otlu t?p?nin arxasina dogru addimladi.
Bu vaxt g?z yaslarini sil?r?k onun ?n?n? ?ixan Ismayil:
– Aga, haqqin d?rgahina qovusdular… – deyib, h?nk?rd?.
Sarsintidan s?ndirl?y?n ?miraslan b?y ir?li addim atmaq ist?yirdi
ki, arxadan atilan g?ll?l?r onu k?r?yind?n tutdu.
Yaralanmis bolsevikl?rd?n biri ?l?m ayaginda onu vurmaga macal tapdi. Q?dsi Ismayilin arxasi ?st? uzatdigi ?miraslan b?y? dogru qa?di:
– B?y axi Talib niy? bel? etdi. Qirmizi komandir S?hrizadin kimliyini sorusdu. M?g?r m?n imkan ver?rdim ki, kims? S?hrizada artiq s?z desin. He? qan da t?k?lm?zdi.
– S?n artiq sag olunu dedin. M?g?r m?n s?ni bunun ???n oxumaga g?nd?rmisdim? – deyib ?miraslan b?y g?zl?rini yumdu.
Q?dsi: – Ismayil, ?ap k?nd?. ?kb?r b?y? de, adam g?nd?rsin, meyitl?ri g?lib aparsinlar, – dedi.
Q?dsi ?z? d? k?nd? getm?k ist?s? d? bilirdi ki, ?kb?r b?y qardasi
v? ogullarinin ?l?m?n? ona bagislamayacaqdi…
Q?dsi M?mm?dr?sulun ?l?nl?r arasinda olmadigini g?r?b bildi ki, o ?lm?yib. Indi lap t?laslandi. M?mm?dr?sul ?miraslan b?yin ogullarindan ?n d?liqanlisi idi. Qisasini Q?dsid?n alacaqdi…
***
F?vq?lad? Komissiyanin s?dri Mirc?f?r Bagirovun kabinetind?
ikisi idi:
– Yoldas Haciyev, Kirov maraqlanir ki, iki g?n ?vv?l bas vermis hadis?nin s?b?bi n?dir? Inqilab?i silahdaslarimizin q?tl? yetirilm?si azginliqdir…
Q?dsi Haciyev qanli olaylardan sonra Bakiya qayidark?n yol boyu bilirdi ki, Bakida bu suallar ona h?l? ?ox veril?c?k. ?sas sual da bu olacaqdi ki, b?s s?n niy? sag qaldin…
?miraslan b?y Haqverdiyev onu, adi muzdur oglunu t?hsil almaga g?nd?rdiyind?n, bu xeyirxah b?y? ehtirami vardi. ?slind? indi ?lk? r?hb?rl?rind?n biri olmasina g?r? d? dolayisi olaraq ?miraslan b?y? borclu idi. O qanli olayda ?miraslan v? oglanlari ona t?r?f bir g?ll? d? atmamisdilar…
– Yoldas Bagirov, qirmizi komandirl?r? t?limat verilm?lidir ki, onlar da
?sg?rl?ri m?lumatlandirsinlar. Qiz-g?lin, ana-baci s?hb?tl?rind? bu mill?tl? ehtiyatli davransinlar…
– Q?dsi, m?n s?ni ?oxdan tanimasaydim y?qin ki, indi ?zb??z oturmazdiq. M?n Kirova lazimi qaydada m?ruz? ed?c?m. Amma s?n d? ehtiyatli ol. Deyirl?r ki, qovgani baslayan ?sas adam da qa?ib…
Q?dsinin basqa yolu yox idi. ?mr? boyu S?hrizadi sevmisdi. Indi des?ydi ki, qirmizi komandiri Talib vurdu, S?hrizad da, el-oba da onu ?mr? boyu bagislamayacaqdi. Hami d?s?n?c?kdi ki, Q?dsi S?hrizada g?r? Talibi ged?r-g?lm?z? g?nd?rir, Talibi inqilab c?lladlarina t?slim etm?kl? S?hrizada yiy?l?nm?k ist?yir…
– Yox, yoldas Bagirov. Qirmizi komandiri vuran da, g?ll?barani
baslayan da ?miraslan b?yin ki?ik oglu M?mm?dr?sul idi. Hansi ki, qa?ib. Harda oldugu da b?lli deyil…
Bagirov razilasmaq m?cburiyy?tind? qaldi:
– Oldu, yoldas Haciyev. H?r halda Qarabag revkomuna v? f?vq?lad?
komissiyasina tapsiriq ver?c?yik ki, quldur M?mm?dr?sul Haqverdiyevi tapib m?hv etsinl?r…
2
Ziya b?y ?l?m yataginda idi. Arvadi Hurinis? onun yaninda g?z yaslarina hakim ola bilmirdi. Var-d?vl?tinin ?lind?n ?ixmasi Ziya b?y? o q?d?r t?sir etmirdi. Onu ?l?m yatagina salan qardasi ?miraslanin v? ogullarinin q?tl? yetirilm?si idi. Ne?? vaxtdan b?ri Hurinis? xanim Talib v? S?hrizadi da g?t?r?b Arazin o tayina ke?m?l?rini israr ets? d?, ata-ogul bu bar?d? esitm?k bel? ist?mirdil?r:
– Bu g?z?l yurdu, babalarimizin q?birl?rini atib hara ged? bil?rik? Ondansa basimiza bir g?ll? ?axmaq daha s?r?flidir.
Talib b?y h?m d? onu deyirdi ki, – Ana, q?rb?t bizi q?bul ed?r… Amma s?dd?nyaniq quzular kimi g?z?m?z daim bu t?r?fd? qalar, k?nl?m?z d? od tutar… Qurulus d?yisib, var-d?vl?timiz gedib, amma b?yliyimiz ged? bilm?z, ana…
Oglu Taliba g?r? qorxu ke?ir?n H?rinis? xanim h?r g?n, h?r an d?s?n?rd? ki, g?z?n?n agi-qarasi olan ciy?rparasini g?lib aparacaqlar. Qirmizi komandirin ?l?m?n? Talib b?y? bu h?kum?t bagislamayacaq. Geci-tezi vardi…
Ziya b?y oglunu v? g?linini yaninda g?rm?k ist?di. S?hrizad bas vermis olaylardan sonra ne?? g?n idi ki, istahadan da k?silmis, ?z?nt?s? s?ngim?k bilmirdi. O bir an ?nc? Amanb?yliy? qayitmaq ist?yirdi. Ata-anasinin, qardaslarinin q?brini ziyar?t etm?kl? t?skinlik tapa bil?rdi. Indi ?misi Ziyani da ?l?m yataginda g?rm?si onun son ?midini d? alt-?st edirdi. D?nyalar g?z?linin xosb?xt v? qaygisiz g?nl?ri basa ?atmisdi. Bir daha ?z? g?l?c?yin? inanmirdi S?hrizad… Yegan? sag qalmis qardasi M?mm?dr?sul ???n dua edirdi. M?mm?dr?sulun is? n? ?ld?s?, n? d? qaldisi b?lli idi…
…Ziya b?yin yasinin ???nc? g?n? Talib q?rar verdi. S?hrizadin g?nd?n-g?n? ?riy?n v?cuduna sad?c? baxib ?z?lm?kl? sevgilisin? yardim ed? bilmirdi. N?yin bahasina olursa-olsun Amanb?yliy? qayitmaliydilar. Ata yurdu S?hrizadin yaralarini b?lk? d? bir q?d?r ovudardi…
***
Atlilar Soltanbud mes?sinin ?n qalin yerind? dayandilar. ?nd? ged?n M?mm?dr?sul b?y atini durdurub baslarini bir-birin? s?yk?mis bes ?inar g?rd?. Bu ?inarlarin budaqlari qol-boyun olub bir-birin? sarilmisdi. Yarpaqlar yuxarida c?rg?l?nib birl?s?r?k ??tirl?nmis, bu ??tirin altinda s?rin k?lg?lik yaratmisdi.
Atini agaclarin ortasina s?rd?. Yol?ular da atdan enib ??tirin altinda ?zl?rin? yer el?dil?r. M?mm?dr?sul b?y basini qaldirib agaclari s?zd?. Aman Allah, bu bes ?inar ne?? g?n ?vv?l q?tl? yetiril?n qardaslari idi. Agaca ?evrilib bas-basa ver?r?k, ki?ik qardaslari M?mm?dr?sulu g?n?sin qizmar s?f?ql?rind?n qorumaga ?alisirdilar. Yanindakilar g?rm?sin dey? i?ind? aglayan M?mm?dr?sul ?ll?rini basinin altinda c?tl?yib yuxari, yamyasil yarpaqlara baxdi…
Yeni h?kum?td?n narazi olan daha d?rd b?y oglu da ona qosulmusdu. H?r zaman qu qusu t?k?nd?n olan d?s?kl?rd? yatan b?yl?r q?rar vermisdil?r, ?traflarina daha ?ox insan toplayib bolsevik h?kum?ti il? m?bariz? aparacaqdilar. Onlarin qa?aq h?yati baslamisdi. Bu d?st?nin basinda duran M?mm?dr?sul b?yin fikri q?ti idi. "Bacimizi Q?dsiy? verm?dik dey? bizd?n qisas aldi. Atamin, qardaslarimin ?l?m?n? o bais oldu. N?d?n o bolsevikl?ri birbasa bizim k?ndimiz? g?tirdi… Q?dsini ?ld?r?b qisasini almayinca m?nim m?sk?nim bu mes?l?r olacaq…"
F?rrux K?r?n qarsi sahilind?n, “quru” b?yl?rin n?slind?n idi… F?rruxu bu k?nd? m?kt?b qurmaga g?nd?rmisdil?r. Realni m?kt?bd? oxudugu vaxtlardan bolsevikl?r? qosulan F?rrux ?slind? Bakidan bu k?nd? g?nd?rilm?sind?n narazi idi. Amanb?yli adindaki “b?y” k?lm?sini d? ?z?n? qarsi y?n?lmis s?y?s kimi hiss edirdi.
B?y sinfin? nifr?t edirdi F?rrux. O, usaqliqdan b?ri t?miz v? yarasiqli b?y ?uxasina, b?y balalarinin qizil k?m?rl?rind?ki x?nc?rl?ri h?yatinin kabusu sanmis, g?z?l, inc? belli b?y qizlarina ?l ?atmaz x?lya kimi baxmisdi. G?d?d?n b?y olmaz m?s?li indi bolsevikl?rin qorxusundan gizli s?yl?nilirdi. Amma lap ?vv?ld?n bu z?rbi m?s?li esid?nd? ona el? g?lirdi ki, “g?d?” s?z? birbasa onun ?nvanina s?yl?nilir…
Bu nifr?t onda h?l? k?rp? vaxtlarindan yaranmisdi…
Atasinin h?r s?h?r t?miz b?y paltarinda K?r?n sahilin? g?ldiyini, burda ?ynind?ki paltarlari ?ixarib qamisin basina baglayaraq K?r? ke?diyini g?rm?sd?… O biri sahild? k?hn? paltar geyin?n atasi Amanb?ylinin pambiq sah?l?rind? muzdurluq edirdi. G?n?muzd qazandigi pula fayton tutub b?y paltarlarini geyin?r?k ?z k?ndl?rin? qayidirdi ki, desinl?r bu kisi b?ydi…
Onu v? dig?r ?vladlarini ac-yalavac b?y?d?n atasi ?z k?ndl?rind? muzdurluq ets?ydi, bundan yaxsi dolanardilar…
Varli-halli, torpaq sahibi olan b?yl?rin birind?n o birin? s?z aparib-g?tirm?kl? bas girl?y?n atasinin burnundan firt el?yib d?sm?yi q?d?r ona b?nz?y?n F?rrux buna g?r? d? daxil?n ?z?n? nifr?t edirdi…
Atasi ugursuzlugu il? barisa bilm?diyind?n anasini gec?-g?nd?z d?y?b incidir, hirsini onlardan ?ixan analari da F?rruxu v? dig?r qardaslarini h?r addimbasi sill?l?yib ?irpir, bu evin usaqlari n?vazis n?dir bilmirdil?r…
Artiq Amanb?yliy? qayitmis Talib v? S?hrizad g?z?ranlari ???n gec?-g?nd?z ?alisirdilar. Sovet h?kum?ti onlarin b?t?n var-d?vl?tini ?ll?rind?n alsa da m?nbit Qarabag torpagi, bir d? h?r ikisinin isg?zarligi onlarin g?z?ranini g?n?-g?nd?n artirir, bir-birini h?l? d? d?lic?sin? sevirdil?r. Bir yasinda olan ogullari Turqaydan sonra, dig?r ogullari Ilyas d?nyaya g?lmisdi.
Meht?r oglu Ismayil, n?k?rl?ri Umud, onun arvadi Xeyransa, ?obanlari H?mb?t d? yanlarinda idi. Onlara h?r isd? yardim?i olurdular…
Ismayilin evl?nm?k yasi ?oxdan ?ts? d?, bu bar?d? he? d?s?nm?rd?. S?hrizad kimisi bir daha olmayacaqdi… ?r?yind? b?y qizina qarsi n? q?d?r m?h?bb?ti olsa da, S?hrizadin ?z?n? baxmazdi. S?hrizad onun ???n nam?hr?m idi…
Xaniminin varligi, onun xosb?xtliyi meht?r Ismayil ???n yet?rli idi.
Qanli xatir?l?r yaddan ?ixmasa da, yeni ?sul-idar?y? uygunlasan k?nd S?hrizad v? Talibi, onlar da k?ndi qoruyurdular.
F?rrux S?hrizadi ilk d?f? g?r?nd? d?nya basina firlandi. Q?rib, qonaq olduguna g?r? Talib F?rruxu h?y?tl?rin? g?tirib yem?k vermisdi. Onun qarsisina yem?k d?z?n S?hrizadi F?rrux m?l?k hesab etmisdi. ?mr? boyu dogru-d?zg?n qadin n?vazisi g?rm?y?n F?rrux sanki g?z?l v? m?lah?tli qadinin n? dem?k oldugunu indi anlamisdi.
?hm?d?li k?? zamani M?mm?dr?sulun K?r?n sahilin? apardigi n?k?r-qaravaslardan idi. K?nd m?kt?bind? g?z?t?i isl?yirdi. O, F?rruxu g?r?nd? ikiqat ?yilir, h?tta su qoyub ayagina kimi yuyurdu. K?ndlil?r onu sevm?s?l?r d? ?hm?d?li F?rruxu ?z?n? ??tir el?misdi. Onun dedikl?rini qeyd-s?rtsiz yerin? yetirir, bu bolsevik agasinin h?r z?lm?n? d?z?rd?.
F?rrux yol boyu, yasadigi ev? addimladiqca fikirl?sirdi ki, b?y oglu Talib nec? d? xosb?xtdir. Onun S?hrizad kimi bir xanimi var. N?d?n bu q?d?r inqilab etmisik. ?zablarla, ?ziyy?tl?rl? qurulusu devirmisik ki, bu b?y oglu kef el?sin…
