скачать книгу бесплатно
...............................................................................
...............................................................................
3. Uilyam Ceyms vərdiş haqqında hansı önəmli nüan-sı vurğulayıb?
...............................................................................
...............................................................................
4. Arzuedilməz vərdişlərdən azad olmanın yollarını bəndlər şəklində yazın.
...............................................................................
...............................................................................
Cavablarınızın doğruluğunu yoxlayın.
1. Vərdiş psixologiyada çox az düşüncəyə yer qoyan, yaxud heç düşünməyə gərək qalmadan nizamlı olaraq təkrarlanan və anadangəlmə olmayıb, sonradan qazanılan davranış kimi təsvir edilir.
2. Qalstuk və ayaqqabını bağlamaq.
3. Vərdişlər yüksək zehni proseslərin daha əhəmiyyətli və təcili işlər üçün saxlanma vasitələri olaraq faydalıdırlar; amma az təkrarlanan davranışların kodlaşmasına da səbəb olurlar.
4. Fərdi reaksiyanı doğuran xəbərdaredicidən tədric etmək məqsədilə əhatə dəyişdirmək, ya da o davranışı doğuran simulyatoru yavaş-yavaş həyata keçirmək, cəzalan-dırmaq.
Doğru sayı 25-ə vuraraq qavrama səviyyənizi tapın (Məsələn, iki tam, bir yarımçıq cavabınız varsa, iki tam üçün 50, yarım üçün 12,5 62,5 edər).
13
Eyni şəkildə aşağıdakı “Osmanlıda zanbaq dövrü”
başlıqlı parçanı vaxt quraraq oxuyun. Bitirəndən sonra neçə
söz oxuduğunuzu sayın.
14
Osmanlıda zanbaq dövrü
Zanbaq dövrü Osmanlı tarixində 1718-1730-cu illər arasında yaşanan ziddiyyətli, keçici və yenilikçi dövrdür.
Müəyyən məşhur tarixi axın tərəfindən çox sonradan qoyulan adı bu dönəmdə sarayda və İstanbulun varlı təbəqəsi arasında başlayan zanbaq yetişdirmə marağına işarəni ifadə edir. İlk dəfə Yəhya Kamal Bayatlının istifadə etdiyi
“zanbaq dövrü” birləşməsi Əhməd Rafiq Altınayın sözügedən dövrü incələyən əsərinə eyni adı verməsilə tarixi terminologiyaya əlavə edilib.
Bu dönəm, məsələn, yenilənmə axtarışı kimi yeganə
axın deyil, bir-biriylə iç-içə əlaqəli olan ən azı üç prosesin kompleks məhsulu sayılmalıdır. İnkişaf edən kapitalizmin təməlində müasirləşən Avropa dövlətlərinə qarşı bir müddət mühafizəkar tərzdə diqqətəlayiq dəyişiklik aparmadan müqavimət göstərməyə çalışan Osmanlı İmperiyası XVII əsrdə ortasına sürükləndiyi hərbi və siyasi rəqabət girda-bından ağır məğlubiyyətlərlə çıxmağa başlayanda böyük özünəinam böhranına uğramışdı. Bu, ilk dəfə Qərbin açıqca nümunə kimi götürülməsi meylini doğurmaqla yanaşı, elit təbəqənin öz içərisində islahatçı və mühafizəkar cəbhələrə
ayrılmasına yol açdı. Digər tərəfdən eyni məğlubiyyət, uğursuzluqlar zənciri, xanədanın, eləcə də böyük fiqurların artıq savaş meydanlarında zəfər və qəhrəmanlıqlar yoluyla legitimlik axtarışından daha xüsusi, şəxsi bir ruh aləminə
çəkilməsinin də səbəbi oldu. İctimai təməldəysə kadr hazır-lığı sisteminin təkmilləşdirilməsi, əhali artımı, o cümlədən, düzənlik ərazilərdə yoxsullaşma işarələrindən dolayı şəhər-lərə, xüsusilə, İstanbula köçdə və vəziyyəti sarsılan kəsim-15
lərin yaşadığı narahatlıqda artım aydın göründü. Bu fakt elit təbəqə daxilində mübarizənin taleyinə təsir edərək, ilk yenilikçi cərəyanın ömrünü qısaldan rol oynadı. Sədrəzəm Nevşəhirli Kürəkən İbrahim Paşa Pojarevats müqaviləsini
(1715-1718 Osmanlı-Avstriya-Venedikt müharibəsinə son
qoyan, yuxarı Serbiya, Belqrad, və Banat yaylasının Avst-
riyaya, Dalmatiya, Bosniya, Albaniya sahillərinin Vene-
diktə verilməsi, Moranın Osmanlılarda qalması kimi mad-
dələrdən təşkil edilmiş 21 iyul 1718-ci ildə imzalanan mü-
qavilədir. C.Q.) fürsət bilərək Osmanlı dövlətində müəyyən bir sülh dövrü bərqərar etdikdən sonra ilk növbədə orduda quruculuq həyata keçirdi, dövlət heyətlərində ixtisarlar apardı və yeni vergilər qoydu. Ardınca Paris və Vyanadan gətirdiyi proyektlərdən ilhamlanaraq İstanbulun abadlığına diqqət ayırdı. Halicin rekonstruksiyası üçün öncə Kağıtha-nədə padşah üçün bir köşk (Sadabad qəsri) tikdirdi. Rəngarəng saray həyatından xoşlanan III Əhmədin də razılığını verdiyi Kağıthanə dərəsi və Halic çevrəsi yeni görünüşə bü-ründü. Sadabad qəsri çevrəsindəki zanbaq bağçaları İstanbul əhalisinin varlı qismləri arasında sürətlə yayılan zanbaq yetişdirmə dəbinin yaranmasına yol açdı. Geniş və kübar gəzinti yerləri açılaraq müharibə illərinin gətirdiyi pessimist, durğun mühitin yerini hərəkətli və əyləncəli şəhərli aristokrat həyatın almasına çalışıldı. Köhnə yanğın yerləri təmizlədilərək buralarda modern məhəllələr quruldu. Səh-ralardan köçüb gələnlərin doldurduğu tarixi yarımadanı yavaş-yavaş tərk edən elit təbəqənin idarə etdiyi Üsküdar, Bəylərbəyi, Bəbək, Fındıqlı, Əlibəyköy, Ortaköy ilçələrində
köşklər və bağlar salındı. Şəhərin yanğından mühafizəsi üçün Yeniçəri Ocağından ayrılan bir birliyə yanğınsöndür-mə təlimi verildi. Bundan başqa, ticarətin inkişafı üçün ix-16
racatı asanlaşdıran addımlar atıldı. Çini qabların istehsalı, çuxa və qumaş toxunması üçün emalatxanalar açıldı. Yalo-va Kağız Fabriki, 1727-ci ildə İbrahim Mütəfərrika tərəfindən ilk Osmanlı mətbəəsi quruldu. Mədəniyyət və incəsənət həyatına təsir edən cəhdlərlə, salnaməçilik, şeir anlayışı və təməl elm sahələrinə baxış dəyişməyə başladı. Qərbdən və Şərqdən olan önəmli müəlliflərin əsərləri türkcəyə tərcümə edildi. Alimlər, sənətçilər, eləcə də şairlər dövlətdən dəstək gördülər. Yad ölkələrə qarşı kompromis və dostluğa söykənən xarici siyasət yürüdülməyə başlandı. İngiltərə, Fransa və Fələmənglə diplomatik əlaqələr yaradıldı.
Zanbaq dövründəki yeniliklər, xüsusilə, mühafizəkar dairələrin böyük etirazına yol açdı. Bu arada saray ətrafıyla İstanbulun varlı əhalisinin əyləncə və istehlak xərcləri ölçü-süzlüyə üz tutarkən xalqın getdikcə yoxsullaşması, Anadoludakı tayfaların yerləşdirilməməsi, artan quldurluq hadisələri, yeni vergilərin yaratdığı etirazlar, İranla davam edən münaqişələr, xüsusilə də qeyri-müsəlmanlara verilən imtiyazlar, elit təbəqənin mühafizəkar qisminin əl altından qı-zışdırıb, təşkilatlandırdığı Patron Xəlil Üsyanı üçün uyğun mühit yaratdı. Zanbaq dövrü 1730-cu ildə bu qiyamla ömrünü başa vurdu.
Saatınıza baxın. Neçə saniyəyə bitirdiyinizi qeyd edin. Bu mətndə 528 söz var. Eyni formuldan istifadə edərək sürətinizi təyin edin, daha sonra aşağıdakı qavrama suallarına cavab verin.
1. Zanbaq dövrü hansı illəri əhatə edib? Mətndə necə
bir dönəm kimi qiymətləndirilib?
...............................................................................
...............................................................................
17
2. Bu dövr bir-biriylə kəsişən hansı üç fərqli prosesin kompleks məhsulu sayıla bilər?
...............................................................................
...............................................................................
...............................................................................
3. Elit təbəqə bu dövrdə hansı bölgələrdə yerləşmişdi?
Hansı səbəbdən dolayı şəhərin bu qismlərində yaşayır-dılar?
...............................................................................
...............................................................................
4. Patron Xəlil qiyamına yol açan səbəblər hansılar idi?
...............................................................................
...............................................................................
Cavablarınızın doğruluğunu mətnlə tutuşduraraq yoxlayın:
1. Zanbaq dövrü Osmanlı tarixində 1718-1730-cu illər arasında yaşanan ziddiyyətli, keçici və yenilikçi bir dövrdür.
2. Qərbin nümunə olaraq götürülməsinin nəticəsi kimi dominant sinfin daxilində islahatçı və mühafizəkar qa-nadlara bölünməsi, xanədanın, böyük nüfuz sahibi olan-ların şəxsi ruh aləminə çəkilməsi, eləcə də İstanbula köçdə
və əhalinin maddi dayanıqlığı sarsılan qisminin narazılı-ğının zirvəyə çatması.
3. Düzən ərazilərdə köç ucbatından əhali sıxlığı ilə
qarşı-qarşıya qalması ucbatından elit təbəqə şəhərin Üsküdar, Bəylərbəyi, Bəbək, Əlibəyköy, Ortaköy səmtlərində
imarətlər ucaldaraq orda yerləşdilər.
4. Saray ətrafı ilə İstanbulun varlı əhalisinin əyləncə
və istehlak xərclərinin ölçüsüz dərəcədə artması, xalqın 18
getdikcə yoxsullaşması, Anadoludakı tayfaların yerləşdiril-məsinin yolunda getməməsi, quldurluğun artması, yeni vergilərin doğurduğu etirazlar, İranla davam edən münaqişələr və xüsusilə, qeyri-müsəlmanlara verilən imtiyazlar, aristokrat təbəqənin mühafizəkar qisminin əl altından qızış-dırıb təşkilatlandırdığı Patron Xəlil Üsyanı üçün uyğun mühit hazırladı.
Doğru cavab sayını 25-ə vurub, qavrama səviyyənizi tapın (Məsələn, bir tam və iki yarım cavabınız varsa, bir tam üçün 25, iki üçün də 25, edər 50).
Son olaraq iki sürət səviyyənizi toplayıb, ikiyə bölün və orta hesabla dəqiqədə neçə kəlmə oxuduğunuzu təyin edin. Eyni şəkildə iki qavrama faizini də toplayıb, ikiyə bölün (Məsələn, mətnləri 187-150 kəlmə sürətiylə oxumusu-nuzsa (187+150)/2=169). Bax, bu rəqəmlər sizin hazırkı, yəni sürətli oxuma kursu keçməzdən öncəki mütaliə sürətinizi və qavrama səviyyənizi göstərməkdədir.
Effektiv sürətli oxuma kursunu tamamladıqdan sonra geriyə baxdığınızda nə qədər irəlilədiyinizin fərqinə varacaqsınız.
19
İKİNCİ FƏSİL
SÜRƏTLİ OXUMA NƏDİR?
FUNKSİYALARI NƏLƏRDİR?
20
21
Sürətli oxumanın tarixçəsi
İkinci Dünya müharibəsi vaxtı Lüftvafe (Alman Hərbi Hava Qüvvələri) təyyarələri Londonu gecə-gündüz bomba-layırdı. İngiltərə səmasında ingilis və alman qırıcıları dö-yüşür, bir-birilərinə hücum edirdilər. London ətrafında qül-lələrdə gözətçilər yaxınlaşan təyyarələrin emblemlərini görüb, dostmu, düşmənmi deyə, anlamağa çalışırdılar. Düşmən simvollarını görər-görməz həyəcan siqnalını işə salır, əhalinin vaxtında sığınacağa yetişməsinə yardım edirdilər.
Oxşar şəkildə ingilis pilotlarının yaxınlaşan təyyarə-nin emblemini çox tez görmələri həyati önəm daşımaq-daydı. Bəzən gözətçilər, yaxud pilotlar təyyarə emblemlərini seçməkdə gecikir, bombalar düşməyə başlayırdı. Bunun qarşısını almaq üçün ingilislər Ohayo Universitetindən doktor Renşovun ixtirasıyla indi “takistoskop” dediyimiz cihazı patentləşdirdilər. Göz sürətini çoxaldan bu bəsit cihaz böyük ehtimalla bir çox ingilisin həyatını qurtarıb. Mər-cəyi saniyənin, 25, 50 və 100 faizi sürətində açılıb-bağlanan bu alətlə pilot və gözətçilər yetişdirilirdi. İngilis və alman təyyarələrinin olduqca böyük şəkillərini göstərərək başla-nan təlimlərdə şəkillər get-gedə kiçildildi; şəklin görünüb-yox olma vaxtı getdikcə qısaldıldı. Nəticə etibarilə müda-vimlərin idrak sürətləri təəccübləndirici şəkildə yüksəldi.
Beləliklə, bombardmançı təyyarələr daha erkəndən nəzərə çarpır, pilotların reaksiya sürətləri artır, gözətçilər əhaliyə daha tez xəbər verə bilirdilər.
Sonralar bu icaddan Amerika Birləşmiş Ştatları Quru Qoşunları və Dəniz Qüvvələri pilotları da yararlandı.
22
Amerikada təlimçilər bundan xəbər tutduqda aləti söz seçməyi sürətləndirməkdə yoxladılar və beləliklə, sürətli oxuma yarandı.
Gözün vücudun hər hansı orqanı kimi məşq sayəsində daha effektiv olmağa başladığını isbat etdilər. Beləcə,
“tənbəl göz” daha çevik davranmağa və gördüyü şəkli (rəsmi, emblemi, sayı, yazını) daha sürətli şəkildə beynə (əsl görmə funksiyasını yerinə yetirən mərkəzə) yollamağa alışdı.
Əllinci illərdə Amerikada sayları kifayət qədər çox olan təşəbbüskarlar tezliklə kurslar yaradaraq sürətli oxumağı tədris etməyə başladılar. Müəyyən qəbuletmə müddətindən sonra məktəblər də sürətli oxumanı mənimsədi-lər. Hazırda Amerikada ibtidai sinifdən universitetə qədər hər səviyyədə “Speed reading” dərsləri verilməkdədir və
tələbələr bu texnikanın dərsini alırlar.
Sonrakı elmi araşdırmalar göstərdi ki, göz bir silueti, yəni bilinən bir sözü saniyənin yüzdə biri sürətiylə görür və anlayır. Hətta kəlmə pozuq olsa belə! Nəhayət, son 2-3
ildir sağ beyin ilk olaraq hərəkətə keçərsə, sonrakı sol be-yinli sürətli oxumanın daha cəld olduğu önə sürüldü.
Digər yandan daha bir tapıntı da
Oxuma: Gözün
mətn üzərində
sürətli oxuya yeni səviyyə qazandırdı.
sürüşərkən
Kino ilk çıxanda pərdə çox kiçik idi və
kəlmələrin şəklini
çəkilişlər o kiçik sahəyə sığacaq şəkildə
çəkib beynə
aparılırdı. Çünkü gözün başı çevirmə-
yollaması, beynin
bu simvolları
dən ancaq bu qədər sahəni görə biləcəyi
anlamlandırması
