Hekayələr

O, sadə və açıq bir səmimiyyətlə öz həyatı barədə belə danışdı: Arqoviyadandı. Hələ uşaq ikən ata-anasını itirib. Heç bir qohumu yoxdur. Heç bir zaman var-dövləti olmayıb. Dülgərlik öyrənib və iyirmi iki il əvvəl əlində sümük çürüməsi əmələ gəldiyindən dülgər işləməkdən məhrum olub. Uşaqlıqdan mahnıya həvəsi olduğundan oxumağa başlayıb. Əcnəbilər hərdənbir ona pul verirlərmiş. O, beləliklə, oxumağı özünə peşə eləmiş və gitara alaraq, on səkkizinci ildir ki, İsveçrəni və İtaliyanı gəzir, mehmanxanaların qabağında oxuyur. Bütün yükü gitaradan və bir pul kisəsindən ibarətdir, onun içində də cəmi bir yarım frank vardır ki, bu axşam yemək yeyib gecələyə bilsin. O artıq on səkkiz dəfədir ki, hər il İsveçrənin ən yaxşı və ən gəzməli yerlərini – Sürixi, Lütserni, İnterlakeni, Şamonini və başqa yerləri gəzir. Oradan İtaliyaya keçir və sonra St.-Qotarddan, ya da Savoyadan geri qayıdır. İndi ona gəzmək çətinləşir, çünki soyuqda hiss edir ki, ayaqlarındakı ağrı ildən-ilə güclənir, gözləri və səsi zəifləyir. Buna baxmayaraq o, indi İnterlakenə, Aix-les-Bains-ə yola düşür, oradan da kiçik St.-Bernardı keçərək xüsusilə çox sevdiyi İtaliyaya keçəcəkdir. Bir sözlə, görünürdü ki, öz həyatından çox razıdır. Mən ondan niyə evə qayıtdığını, orada yaxın adamları, evi-eşiyi, torpağı olub-olmadığını soruşanda dodaqları ucunda oynaq təbəssüm göründü və mənə belə bir cavab verdi:

– Oui, le sucre est bon, il est doux pour les enfants!14 – və ofisiantlara tərəf göz vurdu.

Mən heç bir şey başa düşmədim, lakin xidmətçilər gülüşdülər.

– Heç nəyim yoxdur. Olsaydı, mən belə gəzərdim? – deyə məni başa saldı. – Mən evə ona görə gedirəm ki, necə olsa da, vətəndir, özünə çəkir.

O, hiyləgər, özündənrazı bir təbəssümlə: "Oui, le sucre est bon" cümləsini yenə də təkrar etdi və mehribanlıqla güldü. Ofisiantlar bundan çox razı qalıb qəhqəhə ilə güldülər. Təkcə qozbel qabyuyan arvad mehriban gözləri ilə balaca adama baxaraq söhbət zamanı onun yerə saldığı papağını qaldırıb verdi. Mən bilirdim ki, səyyar müğənnilər, akrobatlar, hətta fokusçular belə özlərini artist adlandırmağı sevirlər və buna görə o öz müsahibinə bir neçə dəfə eyhamla bildirmək istəyirdi ki, artistdir. Lakin o bu keyfiyyətin özündə olduğunu heç də etiraf etmirdi və öz peşəsinə yaşamaq üçün çox sadə bir vasitə kimi baxırdı. Ondan soruşdum ki, oxuduğu mahnıları özümü qoşur? Belə qəribə suala təəccübləndi və cavab verdi ki, oxuduqlarının hamısı qədim Tirol mahnılarıdır.

– Bəs Riqi mahnısı? Mən elə bilirəm ki, o, qədim deyil, – dedim.

– Bəli, bu mahnı on beş il bundan qabaq bəstələnib. Bazeldə bir alman vardı, çox ağıllı adamdı. Sözlərini o qoşub. Əla mahnıdı. Bilirsiniz, onu səyyahlar üçün yazıb.

O, görünür, çox xoşuna gəldiyi Riqi mahnısının sözlərini fransızcaya tərcümə etməyə başladı.

Getmək istəyirsən Riqiyə əgər,Başmaq gərək deyil Veqisə qədər.(Onsuz da Veqisə paroxod gedir)Veqisdə əlinə bir ağac götür,Bir gözəl qızı da vur qoltuğuna,Arada şərabla özünü sına.Ancaq ki çox içmək gəlməsin asan,Halal keflənməkçün hələ nə qədərTər töküb bu haqqı qazanmalısan15.

– Oh, əla mahnıdır! – deyə sözünü bitirdi.

Ofisiantlar, görünür, bu mahnını çox yaxşı hesab etdiklərindən bizə yaxınlaşdılar.

– Bəs musiqisini kim bəstələyib? – soruşdum.

– Heç kim. Elə belə, bilirsinizmi, əcnəbilərə mahnı oxumaq üçün nə isə təzə bir şey lazımdır.

Bizə buz gətirdikləri zaman müsahibim üçün bir qədəh şampan tökdüm, görünür, o bundan narahat oldu və öz stulunda çevrilib ofisiantlara tərəf baxdı. Qədəhlərimizi toqquşdurub artistlərin sağlığına içdik. O, şərabı yarıyadək içərək qaşlarını çatdı və fikirləşdi.

– Çoxdandır ki, belə şərab içməmişəm, je ne vous dis que ça16. İtaliyada d`Asti çaxırı yaxşıdır. Ancaq bu ondan da yaxşıdır. Eh, İtaliya! Orada olmaq necə xoşdur, – deyə əlavə etdi.

– Bəli, orada musiqini və artistləri qiymətləndirirlər, – söhbəti Şveytserqof qarşısındakı axşamkı uğursuzluğun üstünə gətirmək arzusuyla dedim.

– Xeyr, – dedi, – orada mən musiqi ilə heç kəsə həzz verə bilmərəm. İtalyanlar özləri musiqiçidirlər, yer üzündə tayları yoxdur. Mən ancaq Tirol mahnılarından danışa bilərəm. Bu onlar üçün, hər halda, yeni şeydir.

– Orada ağalar daha səxavətlidirlər? – deyə onu da Şveytserqof sakinlərinə olan qəzəbimə şərik olmağa məcbur etmək məqsədilə sözümə davam etdim. – Orada buradakı kimi ola bilməz: dövlətlilərin yaşadığı iri bir hoteldə artistə yüz nəfər qulaq asa və ona heç bir şey verməyələr…

Mənim sualım heç də gözlədiyim təsiri bağışlamadı. Müğənni onlara qəzəblənmək belə istəmədi, əksinə, mənim sözlərimdə özünün mükafata layiq görülməmiş istedadı barədə məzəmmət duyaraq qarşımda özünə bəraət qazandırmağa çalışdı.

– Həmişə çox qazanmaq olmur, – deyə cavab verdi. – Bəzən səsim batır, yoruluram. Elə bu gün doqquz saat gəzmişəm və bütün günü də, demək olar, oxumuşam. Çətindir. Təkəbbürlü kübar ağalar bəzən Tirol mahnılarına heç qulaq asmaq istəmirlər.

– Ancaq yenə də, heç pul verməmək olar? – təkrar etdim.

O mənim sözlərimi başa düşmədi.

– Belə deyil, – dedi, – burada əsas şey on est tres serre pour la police17, məsələ bundadır. Burada respublika qanunlarına görə, oxumağa icazə verilmir, İtaliyada isə nə qədər istəsən gəzə bilərsən, heç kəs də bir söz deməz. Burada əgər istəsələr, adama icazə verirlər, istəməsələr, həbsxanaya da sala bilərlər.

– Necə? Doğrudan?

– Bəli. Əgər sizi bir dəfə görsələr və yenə də oxusanız, sizi həbsxanaya sala bilərlər. Mən də üç ay yatmışam, – deyib gülümsədi. Bu elə bil onun ən xoş xatirələrindən biri idi.

– Bu ki dəhşətdir! – dedim. – Axı nəyin üstündə?

– Onlarda respublikanın təzə qanunlarına görə belədir, – deyə həvəslə sözünə davam etdi. – Onlar heç fikirləşmək istəmirlər ki, axı yoxsul da birtəhər yaşamalıdır. Əgər mən şikəst olmasaydım, işləyərdim. Oxumağımla məgər bir kimsəyə zərər vururam? Niyə belə axı? Dövlətlilər istədikləri kimi yaşaya bilirlər, mənim kimi a un bauvre tiaple18 isə heç yaşaya bilmir. Bu necə respublika qanunlarıdır? Madam ki belədir, onda biz respublikanı heç istəmirik, elə deyil, hörmətli cənab? Biz respublikanı istəmirik, biz istəyirik qanunlar sadə olsun, istəyirik ki… – o azca duruxdu, – biz istəyirik ki, qanunlar təbii olsun.

Onun qədəhinin başını doldurdum.

– Heç içmirsiniz!

Stəkanı əlinə alıb mənə təzim elədi.

– Bilirəm siz nə eləmək istəyirsiniz, – deyə gözlərini qıydı və barmağı ilə məni hədələdi. – İstəyirsiniz ki, məni içirdəsiniz və görəsiniz ki, nə hala düşürəm; yox, bunu eləyə bilməyəcəksiniz.

– Axı nə üçün sizi içirdim, – dedim, – mən ancaq istəyirəm ki, siz kef çəkəsiniz.

O, görünür, mənim niyyətimi pis yozaraq qəlbimə toxunduğu üçün məzlum bir görkəm alıb sıxıldı və azca ayağa qalxaraq dirsəyimdən yapışdı.

– Yox, yox, – deyə nəmli gözləri ilə mənə baxdı, üzü yalvarıcı bir ifadə aldı, – mən elə-belə, zarafat eləyirdim.

Bunun dalınca o, nə isə olduqca dolaşıq, bic bir cümlə işlətdi, gərək ki, mənim mərhəmətli adam olmağıma işarə edirdi.

– Je ne vous dis que ça!19 – deyə sözünə əlavə etdi.

Beləliklə, müğənni ilə birlikdə içir və söhbət edirdik. Ofisiantlar da çəkinmədən bizə tamaşa edir və deyəsən, arabir lağa da qoyurdular. Söhbətimin maraqlı olduğuna baxmayaraq, mən onları sezməyə bilməzdim və düzünü deyim ki, getdikcə daha da qəzəblənirdim. Onlardan biri yerindən qalxaraq balaca adama yaxınlaşdı və onun təpəsinə baxaraq gülməyə başladı. Məndə Şveytserqof sakinlərinə qarşı hazır qəzəb ehtiyatı vardı ki, onu hələ heç kəsin üstünə tökməyə macal tapmamışdım. Üstəlik, bu xidmətçilər də məni lap hövsələdən çıxarırdılar. Qapıçı papağını çıxarmadan içəri girdi və yanımda oturub stola dirsəkləndi. Bu axırıncı vəziyyət mənim qurur və heysiyyətimə elə toxundu ki, daha özümü saxlaya bilməyib bütün axşam içimdə toplaşmış qəzəbi işə salmalı oldum. Nə üçün bu adam qapı ağzında məni tək gördükdə ikiqat qabağımda əyilir, indi isə bu səyyar müğənni ilə oturduğumdan kobudluqla yanımda əyləşir? İçimdə qaynamaqda olan qəzəbli nifrət başıma vurdu. Mən bu qəzəbi sevirəm, hətta dilxor olduğum vaxtlarda özüm onu qızışdırıram, çünki o mənə təskinlik verir, qısa müddətə olsa da, mənə qeyri-adi bir çeviklik, qətiyyət və böyük fiziki və mənəvi iqtidar üçün qüvvət verir.

Mən yerimdən sıçradım.

– Nəyə gülürsünüz? – deyə ofisiantlara çığırdım. Hiss edirdim ki, rəng-ruhum ağarıb və dodaqlarım qeyri-ixtiyari olaraq titrəyirdi.

– Mən gülmürəm, sadəcə, elə-belə, – deyə ofisiant geri çəkilə-çəkilə cavab verdi.

– Xeyr, bu cənaba gülürsünüz. Burada qonaq olduğu zaman nə ixtiyarınız var ki, buraya gələsiniz və əyləşəsiniz! Nə cəsarətlə oturdunuz? – deyə qapıçıya çığırdım.

Qapıçı nəsə mızıldaya-mızıldaya ayağa qalxdı və qapıya tərəf uzaqlaşdı.

– Sizə kim ixtiyar verib ki, xidmətçi ola-ola qonağı ələ salasınız? Nə üçün nahar zamanı mənə gülmədiniz və mənimlə yanaşı oturmadınız? Ona görə ki, o, kasıb geyinib və küçədə oxuyur? Mənimsə əynim-başım yaxşıdır. O yoxsuldur, ancaq min dəfə sizdən yaxşı adamdır, mən buna əminəm. Ona görə ki, o heç kəsi təhqir eləmir, sizsə onu təhqir eləyirsiniz.

– Siz nə danışırsınız, axı mən heç bir şey eləmədim, – deyə özümə düşmən hesab etdiyim ofisiant müticəsinə cavab verdi. – Məgər onun oturmağına mane oluram?..

Ofisiant məni başa düşmürdü və almanca danışığım boşa gedirdi. Kobud qapıçı ofisianta havadar çıxmaq istəyirdi, lakin ona elə gəliş gəldim ki, özünü bilməzliyə qoyub əlini yellədi, guya o da məni başa düşmür. Qozbel qabyuyan qadın mənim qızışdığımı görüb qalmaqaldan qorxduğundanmı, ya da fikrimlə şərik olduğundanmı mənim tərəfimə keçdi; mənimlə qapıçının arasında duraraq onu qandırmaq istəyirdi ki, mən haqlıyam və onun susması yaxşıdır, məndən də xahiş edirdi ki, sakitləşim. "Der Herr hat Recht: sie haben Recht"20 deyə təkrar edirdi. Müğənni, görünür, mənim nədən ötrü qızışdığımı və nə istədiyimi başa düşmədiyindən qorxub çox məzlum bir sifət almışdı. Məndən xahiş edirdi ki, tez buradan çıxıb gedək. Məndə isə qəzəblə danışmaq ehtirası getdikcə qızışırdı. Hər şeyi – camaatın ona gülüşməsini və ona heç bir şey verməyən dinləyiciləri xatırlayıb heç nəyin xatirinə sakitləşmək istəmirdim. Fikirləşirdim ki, əgər xidmətçilər belə yumşalmasaydılar, məmnuniyyətlə onlarla əlbəyaxa olardım, ya da ağacla aciz ingilis qızının başını yarardım. Əgər bu dəqiqədə Sevastopolda olsaydım, qızğın həvəslə ingilis səngərinə atılıb hamını qırıb tökərdim.

– Nə üçün məni bu cənabla o salona deyil, bu biri salona gətirdiniz? Hə? – məndən uzaqlaşmasın deyə qapıçının qolundan yapışıb onu sorğu-suala tutdum. – Nə ixtiyarınız vardı ki, görkəminə görə bu cənabın orada deyil, bu salonda olmasını qərara aldınız? Mehmanxanalarda pul verənlərin hamısı bir deyil? Təkcə respublikada deyil, bütün dünyada belədir. Sizin respublika yaramazdır. Bərabərliyə bir bax! İngilisləri bu salona gətirməyə cəsarətiniz çatmazdı. O ingilisləri ki, bu cənaba pulsuz qulaq asır, daha doğrusu, verməli olduqları pulu ondan santim-santim oğurlayırlar. Nə cəsarətlə bizə bu salonu göstərdiniz?

– O biri salon bağlıdır, – qapıçı cavab verdi.

– Yox, – deyə çığırdım, – düz demirsiniz, salon bağlı deyildi.

– Özünüz yaxşı bilirsiniz.

– Bilirəm, bilirəm ki, yalan danışırsınız.

Qapıçı dönüb məndən uzaqlaşdı.

– Eh! Nə deyəsən! – deyə mızıldadı.

– Yox, "nə deyəsən"-zad yoxdur. Məni bu saat o biri salona apar.

Qozbelin öyüd-nəsihətinə və müğənninin xahişinə baxmayaraq, mən evə getməyib baş ofisiantı tələb etdim və müsahibimlə birlikdə o biri salona keçdim. Baş ofisiant mənim qəzəbli səsimi eşidib həyəcanlı sifətimi gördükdə mübahisəyə girişmədi və əsəbi bir nəzakətlə dedi ki, ürəyim istədiyi yerə gedə bilərəm. Mən qapıçıya onun yalan danışdığını sübut edə bilmədim, çünki biz hələ salona daxil olmamışdan o qaçıb gizlənmişdi.

Salon, doğrudan da, açıq idi, işıqları da yanırdı. Stollardan birinin arxasında bir ingilis öz xanımı ilə birlikdə oturmuşdu. Bizə xüsusi bir stol göstərmələrinə baxmayaraq, kirli müğənni ilə birlikdə ingilisin lap böyründə əyləşərək axıradək içilməmiş butulkamızın buraya gətirilməsini tapşırdım.

İngilislər əvvəlcə təəccüblə, sonra isə qəzəblə, yanımda oturub qorxusundan sarısını udmuş balaca adama baxırdılar: sonra aralarında nə isə danışdılar, xanım boşqabı itələdi və ipək paltarını xışıldada-xışıldada əri ilə birlikdə gözdən itdi. Şüşə qapıların dalından onları görürdüm. İngilis əli ilə bizim tərəfi göstərərək, ofisianta qəzəblə nə isə deyirdi. Ofisiant başını qapıdan uzadıb içəri baxdı. Mən sevinclə gözləyirdim ki, indicə gəlib bizi çıxaracaqlar və mən də, nəhayət, öz qəzəbimi onlara tökəcəyəm. Lakin xoşbəxtlikdən bizi rahat buraxdılar.

Bayaq şərabdan imtina edən müğənni indi buradan tez çıxıb getmək üçün butulkanı tamam boşaltdı. Mənə elə gəldi ki, o, qonaqlıq üçün öz duyğuları ilə mənə minnətdarlıq etdi. Onun nəm gözləri daha da yaşarmışdı və işıldayırdı. Ən qəribə, dolaşıq bir cümlə ilə minnətdarlığını bildirdi. Əgər hamı artistlərə mənim kimi hörmət edərsə, onun razı qalacağını və mənə hər cür xoşbəxtlik arzuladığını bildirən bu cümlə, hər halda, xoşuma gəldi. Onunla birlikdə dəhlizə çıxdıq. Ofisiantlar da, düşmənim qapıçı da burada idi, görünür, məndən şikayətlənmişdi də. Hamı mənə elə bil dəliyə baxan kimi baxırdı. Mən balaca adamın onların bərabərinə çatmasını gözləyib onların yanında ancaq yaxın adamına ifadə edə biləcəyin bir hörmətlə şlyapamı çıxarıb taxta kimi quru əlini sıxdım. Xidmətçilər özlərini elə göstərdilər ki, guya mənə zərrə qədər əhəmiyyət vermirlər. Onlardan ancaq biri istehza ilə güldü.

Müğənni baş əyib qaranlıqda gözdən itdikdən sonra yuxarıya öz nömrəmə qalxdım. İstəyirdim ki, yuxuya gedib bütün bu təəssüratdan və birdən-birə məni bürümüş olan bu səfeh uşaq qəzəbindən xilas olum. Lakin həddindən artıq hirsləndiyimdən yata bilməyəcəyimi görüb sakitləşənədək gəzmək məqsədilə yenə küçəyə çıxdım. Bundan başqa, onu da etiraf edim ki, dumanlı da olsa bu ümiddə idim ki, xidmətçilər, ya da bayaqkı ingilislə tutaşmaq üçün bir bəhanə düşünəcək və bütün amansızlıqlarını və başlıca olaraq ədalətsizliklərini onlara sübut edəcəm. Lakin məni görən kimi arxasını çevirən qapıçıdan başqa heç kimə rast gəlmədim və sahil küçəsində təkbaşına oyan-buyana getməyə başladım.

"Poeziyanın qəribə taleyinə bax, – deyə bir qədər sakitləşəndən sonra fikirləşdim. – Hamı onu sevir, axtarır, həyatda təkcə onu arzulayır, ancaq heç kəs onun gücünü etiraf edib bəyənmir, dünyanın bu gözəl nemətini heç kəs qiymətləndirmir və onu insanlara verənlərə minnətdarlıq etmir. Bütün Şveytserqof sakinlərindən, kimdən istəyirsiniz soruşun: dünyada ən yaxşı nemət nədir? Hamı, ya da yüzdən doxsan doqquz nəfəri istehzalı bir ifadə ilə sizə deyəcəkdir ki, dünyanın ən yaxşı neməti puldur. Sizə deyəcəklər ki: "Bəlkə, bu fikir xoşunuza gəlmir və ali ideyalarınıza uyuşmur, lakin insan həyatı elə qurulubsa ki, orada insan səadətini təkcə pul təşkil edir, nə edə bilərsən". Sonra əlavə edəcəklər: "Mən öz ağlıma imkan verə bilmərəm ki, işığı olduğu kimi görməsin, yəni həqiqəti görməsin”.

Sizin ağlınız miskindir, arzuladığınız səadət miskindir və özünüz zavallı məxluqlarsınız. Özünüz də bilmirsiniz ki, sizə nə lazımdır… Nə üçün hamınız öz vətəninizi, məşğələnizi və maliyyə işlərinizi buraxıb buraya, İsveçrənin bu kiçik şəhəri Lütsernə toplaşmışsınız? Nə üçün siz hamınız bu axşam balkonlara çıxıb balaca dilənçinin mahnısını dərin sükut içərisində dinləyirdiniz? Əgər o, yenə də oxumaq istəsəydi, siz yenə də susub dinləyəcəkdiniz. Pulla, lap milyonlarla olsun, sizin hamınızı vətəninizdən qovub buraya, kiçik Lütsern şəhərinə toplamaq olardımı? Pulla sizin hamınızı balkonlara toplayıb yarım saat ərzində sakit və hərəkətsiz durmağa məcbur etmək olardımı? Yox! Sizi hərəkət etməyə məcbur edən və həmişə də həyatın başqa mühərriklərindən daha güclü hərəkət etdirə biləcək yalnız bir şeydir: poeziya ehtiyacı. Siz onu dərk etmirsiniz, ancaq hiss edirsiniz və sizdə insanlıqdan bir əsər qalanadək əsrlər boyu hiss edəcəksiniz. "Poeziya" sözü sizin üçün gülüncdür, siz onu gülünc danlaq şəklində işlədirsiniz, siz uşaqlarda və səfeh qızlarda nə isə poetik bir şeyə məhəbbəti mümkün hesab edirsiniz, ancaq bununla belə, ona gülürsünüz; axı sizə müsbət şey lazımdır. Bəli, uşaqlar həyata sağlam baxırlar. Onlar insanın sevə biləcəyi və insana səadət gətirə biləcək hər şeyi bilir və sevirlər. Sizi isə həyat elə dolaşdırmış və elə pozmuşdur ki, məhz sevdiyiniz şeyə gülürsünüz, məhz nifrət etdiyiniz şeyi axtarırsınız ki, bu da sizin bədbəxtliyinizə səbəb olur. Elə dolaşmışsınız ki, sizə təmiz həzz verən yoxsul tirollunun qarşısında düşdüyünüz vəziyyəti başa düşmürsünüz və bununla belə, lordun qabağında özünüzü havayı, faydasız yerə alçaltmağı, dinclik və rahatlığınızı nə üçünsə ona qurban verməyi özünüzə borc bilirsiniz. Bu nə cəfəngiyatdır, nə mənasız, boş şeydir?! Lakin məni bu axşam çox sarsıdan bu deyildi. Səadət gətirən şeydən xəbərsiz olmağı, poetik həzzin bu hissizliyini, demək olar ki, başa düşürəm, ya da həyatda tez-tez rast gəldiyim üçün ona alışmışam: kütlənin qaba, hissiz amansızlığı da məndən ötrü təzə bir şey deyil. Xalq fikrinin müdafiəçiləri nə deyirlər desinlər, kütlə – yaxşı adamların birləşməsi olsa da, yalnız heyvani, iyrənc cəhətlərlə təmasdadır və insan təbiətinin yalnız zəiflik və amansızlığını ifadə edir. Ey azad, bəşəri xalqın övladları, xristianlar, ey sadə adamlar, bəs siz niyə təmiz həzz verən, dilənən zavallı adamı soyuq və rişxəndlə qarşıladınız? Lakin yox, sizin vətəndə dilənçilər üçün evlər var, dilənçi yoxdur, onlar olmamalıdırlar da və dilənçiliyin əsaslandığı şəfqət hissi də olmamalıdır. O isə axı zəhmət çəkmişdi, sizi sevindirmişdi, yalvarırdı ki, istifadə etdiyiniz əməyi üçün artıq pulunuzdan ona bir şey verəsiniz. Siz isə öz yüksək imarətlərinizdən soyuq bir təbəssümlə nadir bir şey kimi ona baxırdınız və yüz nəfərədək xoşbəxt, varlı adamdan bir nəfər cənab və xanım tapılmadı ki, ona bir şey tullaya! O xəcalət çəkib sizdən uzaqlaşdı. Düşüncəsiz kütlə də sizə deyil, ona güldü, onu izlədi, onu təhqir etdi. Ona görə ki siz soyuq, amansız və insafsızsınız; ona görə ki sizə verdiyi həzzi ondan oğurladınız, buna görə onu təhqir etdilər.

"1857-ci il iyulun yeddisində Lütserndə ən varlı adamların düşdüyü Şveytserqof hotelinin qarşısında bir nəfər dilənçi müğənni yarım saat gitarada çalmış və mahnı oxumuşdur. Yüz nəfərədək adam onu dinləmişdir. Müğənni üç dəfə xahiş etmişdir ki, ona bir şey versinlər. Lakin bir nəfər də ona heç bir şey verməmiş və çoxu onu məsxərəyə qoymuşdur".

Bu, uydurma deyil, tam bir faktdır ki, araşdırmaq istəyənlər Şveytserqofun daimi sakinlərindən və ya həmin tarixdə Şveytserqofda əcnəbilərdən kimlərin yaşadığı barədə qəzetlərdən məlumat almaq yolu ilə öyrənə bilərlər.

Bu hadisəni bizim zəmanənin tarixçiləri silinməz hərflərlə yazmalıdırlar. Bu hadisə qəzetlərdə və tarix kitablarında yazılan faktlardan daha əhəmiyyətli, daha ciddi və daha dərinmənalıdır. İngilislər min nəfər çinlini ona görə öldürmüşdülər ki, çinlilər pulla heç bir şey almırlar, amma onların ölkələri cingiltili sikkələri udur, fransızlar yenə minlərlə ərəbi ona görə öldürüblər ki, Afrikada taxıl yaxşı bitir, daimi müharibə qoşunların təşəkkülü üçün xeyirlidir. Neapolda Türkiyə səfiri yəhudi ola bilməz, imperator Napoleon Plombierdə21 piyada gəzir və mətbuat vasitəsilə xalqı inandırır ki, o, ancaq xalqın iradəsi ilə hökmranlıq eləyir – bütün bu sözlər çoxdan məlum olan hadisələri ört-basdır edir, ya da açıb göstərir.

Yeddi iyulda Lütserndə baş vermiş hadisə isə, məncə, tamamilə yeni, qəribədir və insan təbiətinin daimi eybəcər cəhətlərinə deyil, bəlkə də, cəmiyyət inkişafının müəyyən dövrünə aiddir. Bu fakt insan fəaliyyətinin tarixi üçün deyil, tərəqqi və sivilizasiya tarixi üçündür.

Nə üçün bu qeyri-bəşəri fakt heç bir alman, fransız, ya da italyan kəndində deyil, burada, sivilizasiyanın, azadlığın və bərabərliyin son dərəcə inkişaf etdiyi, səyyahların, ən mədəni millətlərin, ən mədəni adamların toplaşdıqları bu yerdə baş verir? Nə üçün bu inkişaf etmiş, humanist, bir sözlə, hər cür namuslu, bəşəri işə qabil olan adamlarda öz şəxsi xeyirxah işlərinə qarşı bəşəri, səmimi hislər yoxdur? Nə üçün bu adamlar öz palatalarında, mitinq və cəmiyyətlərdə Hindistanda subay çinlilərin vəziyyəti, Afrikada xristianlığın yayılması və yaradılması, bütün insanlığın islahı üçün müxtəlif cəmiyyətlərin tərtib edilməsinin qayğısına qala bilir, lakin öz qəlblərində insanın insana olan sadə ibtidai hissini tapa bilmirlər? Doğrudanmı, bu hiss yoxdur və onun yerini bu adamları palatalarda, mitinqlərdə və cəmiyyətlərdə idarə edən şöhrətpərəstlik və tamah tutmuşdur? Doğrudanmı, insanların sivilizasiya adlanan məlun və xudbin assosiasiyalarının yayılması instinktiv və məhəbbət assosiasiyalarını məhv edir və ya onlara ziddir? Doğrudanmı, bu, uğrunda nə qədər günahsız qan tökülmüş və nə qədər cinayət edilmiş həmin bərabərlikdir? Doğrudanmı, xalqlar uşaqlar kimi, təkcə bir “bərabərlik” sözü ilə xoşbəxt ola bilərlər?

Qanun qarşısında bərabərlik! Məgər insanların bütün həyatı qanun çərçivəsində baş verir? Bu həyatın ancaq mindəbir hissəsi qanuna aiddir, qalan hissəsi isə onun xaricində, cəmiyyətin əxlaq və əqidəsi dairəsində baş verir. Xidmətçi dilənən müğənnidən yaxşı geyinib və onu alçaldır. Mən xidmətçidən yaxşı geyinmişəm və cəzasız olaraq onu təhqir edirəm. Xidmətçi məni özündən yüksək, müğənnini isə özündən alçaq hesab edir. Mən müğənni ilə birləşdiyim zaman o özünü bizə bərabər hesab etdi və buna görə də kobud hərəkətə keçdi. Mən xidmətçi ilə kobud rəftar etdim və o özünü məndən alçaq hesab etdi. Doğrudanmı, bu həmin azadlıqdır ki, insanlar onu mütləq azad dövlət hesab edirdilər və həmin dövlətdə, heç olmasa, bir vətəndaş var ki, o heç kəsə zərər yetirmədən, heç kəsə mane olmadan, bəlkə də, acından ölməmək üçün bir iş gördüyündən onu həbsxanaya salırlar.

Bədbəxt və zavallı bir məxluq olan insan özünün müsbət qərarlar tələbi ilə daimi hərəkətdə olan, intəhası görünməyən bu xeyir və şər faktlar, mülahizələr və ziddiyyətlər okeanına atılmışdır. İnsanlar bir tərəfdən xeyirxahlığa, o biri tərəfdən bədxahlığa yetişmək üçün əsrlərlə vuruşur, zəhmət çəkirlər. Əsrlər keçir və qərəzsiz ağıl xeyir və şər tərəzisinə haradasa və nəsə əlavə etməsinə baxmayaraq, tərəzinin oxu oyan-buyana əsmir və onun hər tərəfində xeyirxahlıq olduğu qədər bədxahlıq vardır. İnsan kəskin düşünməyi və ona verilən suallara, onların yalnız həmişəlik olaraq sual qalması üçün cavab verməməyi öyrənsəydi! Əgər o başa düşsəydi ki, hər bir fikir həm saxta və həm də ədalətlidir! Birtərəfliliyi və insanın bütün həqiqəti qavraya bilməzliyi ilə saxtadır, insan səyinin bir cəhətinin ifadə etməsi ilə ədalətlidir. İnsanlar əbədi hərəkət edən bu intəhasız xeyir və şər qat-qarışığında özlərinə bölmələr düzəldir, bu dənizdə xəyali xətlər çəkərək gözləyirlər ki, beləliklə də, dəniz bölünəcəkdir. Başqa nöqteyi-nəzərdən, başqa baxımdan milyonlarca belə bölmələr yoxdur. Doğrudur, bu bölmələr yüz illər boyu yaranır, lakin əsrlər keçib, milyon əsrlər də keçəcək. Sivilizasiya – nemətdir, vəhşilik – şərdir; azadlıq – nemətdir, əsarət – şərdir. Bax təsəvvür olunan bu bilik insan təbiətində olan instinktiv, ibtidai xeyirxahlıq tələbini öldürür. Kim təyin edib mənə deyə bilər ki, nə azadlıqdır, nə despotizmdir, nə sivilizasiyadır, nə vəhşilikdir? Bunlardan birinin və ya başqasının hüdudu haradadır? Bu xeyir və şər meyarı kimin qəlbində möhkəmdir ki, onun vasitəsilə bu uzaqlaşan dolaşıq faktları ölçə bilsin? Kimdə böyük bir ağıl vardır ki, heç olmasa, hərəkətsiz ötüb-keçən faktları qavrayıb onları təyin edə bilsin? Kim elə bir vəziyyət görüb ki, onda xeyirlə şər bir yerdə olmamış olsun? Və mən nə üçün bilirəm ki, birini o birindən çox görürəm, ona görəmi ki, lazımi yerdə dayanmamışam? Kim həyatdan, heç olmasa, bir anlığa tamamilə ayrıla bilər ki, ona yuxarıdan müstəqil baxa bilsin? Bizim bircə, yalnız bircə qüsursuz rəhbərimiz vardır, bu da hamımıza birlikdə və hərəyə təklikdə nüfuz edən, hərəyə lazım olan şeyə bir meyil bəxş edən ümumdünya ruhudur. Bu həmin ruhdur ki, ağaca günəşə doğru ucalmağı əmr edir, çiçəyə əmr edir ki, üzü payıza toxum buraxsın və bizə də əmr edir ki, qeyri-ixtiyari bir-birimizə qısılaq.

Təkcə bu qüsursuz, müqəddəs səs sivilizasiyanın gurultulu, sürətli inkişafını zəiflədir. Kim insandır, kim vəhşidir: müğənninin nimdaş paltarını görərək qəzəblə stolun arxasından durub qaçan və müğənninin zəhməti müqabilində ona gəlirinin milyondabir hissəsini verməyən və indi öz işıqlı rahat otağında oturaraq Çindəki vəziyyəti rahatca müzakirə edən, oradakı qatilləri ədalətli hesab edən lordmu, ya da cibində cəmi bir frank olan, həbs edilmək təhlükəsi altında iyirmi il heç kimə zərər toxundurmadan dağları və dərələri gəzərək öz mahnısı ilə insanlara təsəlli verən, təhqir olunan və bayaq az qala mehmanxanadan qovulan, indi isə utandırılıb yorğun, ac halda, harada isə çürük saman üstündə yatmağa gedən müğənnimi?

Bu zaman şəhərdə, gecənin dilsiz sükutu içərisindən, uzaqdan balaca adamın gitarasının və özünün səsini eşitdim.