скачать книгу бесплатно
Хотира саодати
Тоҳиржон Иминов
Ушбу китоб муаллифнинг аждодлари, у мансуб бўлган сулоланинг ўтмиши, шажараси ҳақида келажак авлодларга бир мактуб тарзида битилган. Сулола ўтмиши эса аждодларнинг ҳаёт йўли, улар яшаб ўтган даврнинг қувончли ва қайғули онларига боғлаган ҳолда ёритиб берилган. Китобда сулола жамиятнинг бир бўлаги сифатида қаралган, шу сабаб унинг давомийлиги, маънавиятининг юксаклиги жамият қувватининг асоси эканлиги кўрсатиб ўтилган. Шу нуқтаи назардан сулолани мустаҳкамлаш йўллари баҳоли қудрат қаламга олинган. Китоб сулола вакиллари ва келажак авлодлар учун мўлжалланган.
Тоҳиржон Иминов
Хотира саодати
Боболар дунёдан ўтдилар шундоқ,
Биз ҳам етукликка бўлмадик тимсол,
Лекин сен бўларсан бокира мутлоқ,
Лекин сен яшарсан фаришта мисол.
Каҳкашон сайрида ҳур қуёш билан
Кезарсан то абад шодумон, ҳуррам.
Лабда табассуму кўзда ёш билан
Сенга талпинаман, буюк набирам…
Абдулла Орипов
ДЕБОЧА
Асли, вақт топиб сулоламиз шажарасини тузишни ният қилган эдим. Шу мақсадда қўлимга қалам олдиму онгимнинг туб-тубидан жой олган аждодларим ҳақидаги хотираларим уйғона бошлади. “Хотира уйғонса гўзал”, дейдилар. Уларга яқинларим хотиралари ҳам қўшилди-да, оқибат шажара аждодларим ҳақидаги лавҳалар тарзида қоғозга туша бошлади.
Машойихлар айтган, – хотира шундай сифатки, у инсон боласини инсон қилиб тарбиялайди, шундай мулкки, у инсонда тафаккур, маънавият ва дунёқарашни шакллантиради, онгини чархлайди. Бу шундай сифатки, бизни олға чорлайди, жамият бўлиб яшашга, ватанни севмоққа, аждодлар хислатларини кейинги авлодларга янада бойитиб етказиб беришга ундайди. Хотира йўқолса, инсон онгсиз бир манқуртга ёки унданда тубан махлуққа айланади. Ҳар инсон бошқаларникига ўхшамайдиган ўз хотира мулкига эга. Биз бу мулкни асраймиз, авайлаймиз, кенгайтирамиз. Аслида ҳар биримизнинг дунёқарашимиз, инсонлар билан ҳар қандай мулоқотимиз савияси, эришаётган ютуқларимиз даражаси, ҳар ишга лаёқатимиз, шу мулк кўлами ва унинг сифатига кўп жиҳатдан боғлиқ.
Шундай ўйлар асосида пайдо бўлаётган ушбу қўлёзма жиддий бир илмий ёки адабий асар бўлиш ёки панд-насиҳат қилишга даъвогар эмас. Шунчаки аждодларимнинг изи, улар яшаб ўтган ҳаёт тарзи қоғозга тушиб қолиши ва шу орқали уларнинг руҳи авлодларимга янада яқинроқ бўлишини истадим. Авлодларимни бу битикларни ўқиб, тегишли хулоса қилиши ўзларига ҳавола. Сулоламиз давомчиларига бўлган бу мактубни уларнинг вақтини кўп олмаслик мақсадида бус-бутун ҳолда эмас, балки ўтмиш аждодлар ҳақидаги айрим лавҳалар тарзида баён этишга қарор қилдим. Аммо бу лавҳалар бир сулола ҳақида, шу сабаб улар бир-бирини тўлдиради, давом эттиради.
Ниятим, ҳар авлод ўз аждодлари ҳақида бунданда тўлиқ битиклар яратса, ҳар бир хонадоннинг кутубхонасида бундай битиклар бўлими ташкил топса, авлоддан-авлодга у кўпайиб, мазмунан бойиб борса, бу ишга сулоланинг ҳар бир аъзоси баҳоли қудрат ўз ҳиссасини қўшса. Бу сулолани, демак миллатни жипслаштиради, унинг маънавиятини янада юксалтиради.
Ушбу битик пайдо бўлишида ўз хотираларини мен билан баҳам кўрган барча қариндош-уруғ ҳамда дўст-ёронларга, айниқса, Салимжон акам, Махбубахон опам, турмуш ўртоғим Мавлудахон, укаларим Азимжон, Алишер, Одилжон, Эркинжон, сингилларим Лолахон, Фаридахон, аяларимиз Армияхон ва Муҳаббатхон, куёвимиз Абдурашид, бўлаларимдан Исҳоқ акам, Мўйдинжон акам, Ҳамрохон опам, Ёқубжон, Патилахон, Турсунбой, Темиржон, Умри холам қизи Махпиратхон, Абдураим тоға ўғли Қобилжон акага, қўлёзмани оққа кўчиришда ёрдам берган котибам Саидахонга ўз миннатдорчилигимни билдираман.
Ушбу қўлёзма ҳақида ўз қимматли фикр ва мулоҳозаларини билдирган таниқли шоир Минхожиддин Мирзога ҳам самимий ташаккур изҳор қиламан.
Китоб сулоламиз вакиллари ҳамда келажак авлодлари, барча ҳаммаслакларимиз ва қадрдонларимиз учун мўлжалланган. Нега сулолага урғу бердик, чунки сулола жамиятнинг бир парчаси, у қанчалар мустаҳкам, қанчалар давомий бўлса, жамият ҳам шунчалик бақувват бўлади.
ТЎРАХОН ДОМЛА МАКТАБИ
1950 йил Андижон туманидаги Хокан қишлоғидан турар жой сотиб олиб кўчиб келган, ҳали йигирма бешга ҳам кирмаган, ёшлиги Украинада ўтган, у ёқдан келиб эса бир неча йилни дарбадарликда у ҳовлидан-бу ҳовлига кўчиб ўтказган ота-онамнинг маънавий камол топишида, оила фарзандларининг дунёқарашлари шаклланишида маҳалла аҳлининг, айниқса унинг пешқадамларидан бўлмиш Тўрахон домланинг таъсири сезиларли бўлган. Шу сабаб, хонадонимизнинг бу зотга чуқур хурмати ва миннатдорчилигини ҳисобга олиб, сўзимни шу инсон номини хотирлашдан бошлашни ният қилдим.
Дадам атроф маҳалладошларининг ўзаро мулоқотларида иштирок этишга доимо интиларди. Бундай мулоқотлар ўша даврларда газета ва радиодан бўлак воситалар йўқлигидан ўзаро ахборот алмашувининг муҳим воситаси ҳисобланарди. Бироқ ҳовлимиздан сал нарида яшовчи, ёши саксонларни қоралаб қолган Тўрахон домла иштирок этган суҳбатлар мазмуни бутунлай ўзгача бўлар эди. Умуман, Тўрахон домла қатнашган ҳар қандай давра ўз-ўзидан шундай бир маънавият мактабига айланар эдики, бу зиё мактабида муҳокамага тушадиган мавзулар жуда ранг-баранг бўлиб, Муқаддас Китобимизда битилган, ҳадислар ҳамда буюк алломаларнинг асарларида таърифлаб берилган соф инсоний муносабатлар, ахлоқий камолотга эришиш йўлларининг нозик томонларини ўзида қамраб оларди. Албатта, бундай суҳбатларда у зот асосан мударрис ўрнида бўлар, қолганлар эса тингловчилик ёки нари борганда сомелик сифатига ярардилар.
Олдиндан эслатай, Тўрахон домла ва у каби зотлар ўз даврининг ахлоқ, эътиқод ва маънавият бобида жамиятнинг энг юқори поғонасида турувчи вакиллари, халқнинг пешқадамларидан бўлган. Шу сабаб ҳам, улар ҳақида бир сўз айтишнинг юки ўта залворли ҳамда масъулиятлидир. Бу юк таъсирида кишилар кўнглига ўтирмайдиган фикрнинг битикка ўтиб кетиши ҳеч гап эмас. Бундай ҳолда ўқувчим мени маъзур тутар, деган умиддаман.
У кишига маҳалламизнинг ёши улуғлари “Тақсир” ёки “Тўрам” деб мурожаат этишар, ўзаро эслаганда эса “Тўрахон домла” деб, ҳурмат билан тилга олишар эди. Биз болалар ва ёшлар учун эса бу улуғ зот “Домла почча” эди. Чунки барча маҳалла аёллари ўртасида шу ном тарқалиб, кўпроқ она қаноти остида бўлган биз учун у хотирамизга ўрнашиб қолган эди.
Тўрахон домла 1881 йил туғилиб, 97 йил умр кўрди, икки ўғил ва икки қиз фарзандни катта қилди. Катта қизлари Лазофатхон домланинг акаси Отахон тоғанинг ўғли Акрамхонга турмушга узатилган, катта ўғиллари Ҳабибулло урушда ҳалок бўлган, иккинчи ўғиллари Ҳамидулло эса 1940 йил туғилиб, 74 ёшида вафот этган.
Ёшим бироз улғайгач, айниқса миллатга хос маънавий-маърифий ҳамда диний тушунча ва дунёқарашлар мазмунига ета боргач, бу зот ва шу каби инсонларнинг миллат, халқ олдидаги хизматлари нақадар беқиёс, нақадар буюк бўлганлигини тушуниб бордим.
Мактаб ёшида "эски домлалар дин вакилларидир, дин эса халқ учун афъюндир" деб онгимизга сингдирилар эди. Аслида эса Тўрахон домла каби инсонлар миллат ва жамиятнинг пешқадам вакиллари эканлигини аста-секин англаб бордик. Бу зотлар ислом маданияти, ақоидлари кўмагида маънавият, маърифат асослари, миллатнинг энг илғор фикрлари ва урф-одатларини, руҳий-жисмоний покликка эришиш қоидаларини бир авлоддан-иккинчи авлодга олиб ўтишдек энг масъулиятли вазифасини ўз зиммаларига юклаган инсонлар экан.
Ҳозирги кунда жамиятнинг ўша пешқадам зотларини, бир улуғ инсон таъкидлаганидек, “маънавият жонкуярлари”, “инсонийлик, ахлоқ, эътиқод посбонлари” бўлган деб айтсак, тўғри бўларди. Шу сабаб ҳам тарихимизда ўтган барча аждодларимиз, ҳаттоки амирлар, хонлар ёки султонлардан тортиб, бундай зотларни ўзларига маънавий раҳнамо деб билганлар, “пир” деб қўл берганлар. Ҳар бир инсон вақти-вақти билан пирини зиёрат этиш баҳонасида ўз маънавий дунёсини янгилаган, янги руҳ олган. Катта ишларни бошлашдан олдин улардан дуо олган, яъни бу ишларни амалга оширишнинг энг тўғри йўллари ҳақида маслаҳатлар олган. Афсус, мустабид тизим бундай инсонларни рад этди. Оқибати, яъни маънавиятдаги узилиш ва емирилишлар барчага аён.
Тўрахон домла билан дадам ўртасида маълум бир яқинлик бўлиб, бизникида тез-тез бўлар, дадам билан кўп масалаларни ўртоқлашар, маслаҳатлашар эди. Дадам вилоят комфирқаси лекторлар гуруҳи аъзоси ҳамда “Билим” жамиятининг тажрибали нотиқларидан бўлганлигидан Домла почча ўзининг омма олдида айтадиган маърузалари мазмунини у кишига гапира туриб, “Сиёсатга тегиб кетмаймизми” деб қўярди. Болалигимда дадам билан бирга у зотнинг уйида тез-тез бўлардим. Дадам, “юр, Тўрахон домлани зиёрат қилиб келамиз”, деб ўғилларидан бирини олиб кетарди. Дадамнинг бу иши мазмунини катта бўлгач, англаб етдим. Уларнинг даврасида биз кўпроқ хизматда эдик, шу билан бирга суҳбатдан баҳраманд бўлардик, ёшимизга монанд равишда унинг мазмунидан маъно терардик.
У зот ҳақидаги хотиралардан шу нарсани биламанки, дадам билан бўлган суҳбатлари жуда кенг қамровли бўлган. Бу суҳбатлар мавзуси дам тарихдан, дам адабиётдан, дам исломдан, дам маърифатдан бўларди. Умуман, мавзунинг ўгайи бўлмас эди. Шеърхонлик, айниқса, классик шоирлар ғазалларидан ўқиш суҳбатга жон киритарди. Шеърхонлик, бу суҳбатларда дадамнинг яқин дўсти, Акрамхон ака қатнашганида авжга чиқар эди. Акрамхон аканинг Навоий ва Фузулий ғазалларидан бир соатдан ортиқ ёддан ўқиганини дадам сўзлаб бергани ёдимда.
Умуман, Тўрахон домла ва Отахон акалар бир ота-онадан тўрт ўғил бўлган. Уларнинг таги Қўқондан бўлиб, боболари бир пайтлар Қўқон хони иродаси билан Шаҳрихонга келиб қолган экан. Тўртала ўғил ҳам ўқимишли бўлиб, Андижондаги мадрасада таълим олишган. Уларнинг ичида Тўрахон домла билимдонроғи бўлгани сабаб, дадаси у зотни Тошкентдаги Кўкалдош ва бошқа мадрасаларда ҳам илм олдирган экан. Ўғилларининг тўртови ҳам Андижоннинг турли масжидларида имомлик қилишган.
Тўрахон домла ҳар қандай давранинг тўрига чиқарилар ва унинг пешқадамига айланарди. У киши иштирокидаги бундай давралар одоб, ахлоқ, маданият, маърифат ҳақидаги суҳбатга айланар эди. Қизиғи, у зотнинг ташаббуси билан бундай давраларга, агар жойдан имкон бўлса, биз хизматдаги ёшлар ҳам таклиф қилинар эдик. Айтмоқчиманки, бундай давра қатнашчилари нафақат уй эгасининг меҳмони сифатида таомланар, балки Тўрахон домла мактабидан сабоқ ҳам олар эдилар. Бу сабоқ эса турли йўналишларда бўлар эди. Эсимда, бир даврада у зот оддий қўлга сув қуйишдан ҳам ўтирганларга катта сабоқ берган.
Андижонда бир одат бор, меҳмондорчилик тугагач, меҳмонлар ўринларидан қўзғалишидан олдин ёш йигит қўлида сочиқ, обдаста ва чилопчин билан меҳмонлар қўлини айлантириб, ювдириб чиқади, чунки улар таомни қўллари билан олганлари сабаб ташқарига тоза қўл билан чиқишлари лозим. Шундай давраларнинг бирида, ўтиришга дуо қилиниб, дастурхон йиғиб олингач, бир йигит қўл ювдиргани хонага кирди ва энг юқоридан жой олган Тўрахон домла қаршисига борди. У зот шошилмай қўлини ювди-да, сув қуювчига юзланиб:
– Тўхта болам, мен ҳам савобга дахлдор бўлай. Обдастани менга бер, бир қўлингни ювдириб қўяй, – деб мурожаат қилди.
Бу илтифот хонада ўтирган барчанинг эътиборини тортди. Йигитнинг ийманиб, эътироз билдиришига қарамай, у зот обдастани қўлига олдида йигит қўлига сув қуйди. Йигит эса “ваҳ” деб қўлини тортиб олди. Шунда ҳамма билдики, сув қайноққина экан. Домла почча чидаб қўлини ювгач, ўтирганларга сувни олиб кираётиб, уни ҳар томонлама текшириб олиш лозимлиги ҳақида сабоқ берган экан. Бу сабоқ менинг онгимга бир умрга михланиб қолган.
Ҳазрат ҳазил-мутойибани ҳам жойига қўяр эди. У кишининг фақат жағларида бир неча мўйдан иборат ўта сийрак соқоллари бўлган. Бир кун дадам эрталаб туриб соқол олаётган эди, эшик тақиллаб қолди. Мен 10 ёшлар атрофидаги бола, югуриб бориб очсам Домла почча турибдилар. У киши дадамни сўрадилар. Мен бола, дарров уйга таклиф қилиш ўрнига;
– Дадам соқол олаяпти, – дебман. У киши бир жилмайиб қўйдида:
– Ҳай-ҳай, қандай бағритошлик, Дадангизга кириб айтинг, биз соқолнинг янги бир мўйи пайдо бўлишини сабрсизлик билан кутамиз, у киши эса қаҳри қаттиқлик билан бор соқолни қириб юбормоқда экан, денг. Қани нима дейсиз?
Мендан ўз сўзларини такроран эшитгач,
– Энди шу ҳақда дадангизга етказинг, – деди.
Мен ҳам у зот топшириқларини айтганидек бажардим, дадам эса соқол қиртишлаш ҳам у ёқда қолиб, тиззасига урганча мазза қилиб кулиб олди.
Биз болаларга, у зотнинг эътибори алоҳида эди. Айниқса, бола тарбияси борасида катталарга кўп панд-насиҳатлар қиларди. Бу йўналишда у зот ҳатто ёлғиз ўғлини тарбиялашда йўл қўйган хатоларини кўрсатиб ўтишдан ҳам қайтмасди. Бу ҳолни у зотнинг ўз фарзанди ҳақидаги армони талқинига бағишланган кичик бир ҳикояда кейинроқ баён этаман.
У зотнинг болаларга муносабатини қуйида келтирилган оддий бир мисолда ҳам кузатиш мумкин. У замонлар тўкин-сочинлик эмас, шу сабаб тўйларда эрталаб иссиқ мастава ҳамда пешинда ош тарқатиш тўйнинг энг жозибадор нуқтаси бўлар ва бу дам тўйхонага тўйиб таом тановвул қилиш мақсадида эл-юрт оқиб келарди. Халқ шу даража кўп бўлардики, биз болаларга таом етмай қолиши одатий бир ҳол эди. Ош тарқатиш катта тадбир ҳисобланар, маҳаллалар отда юриб, ёппасига тўйга айтилар, узоқ маҳаллаларга эса тўйга таклиф этилган хатлар жўнатиларди.
Тушлик ошга халқ кўп йиғиларди. Чунки тўй баҳона атроф далаларда, корхоналарда ишловчилар учун яхшилаб тушлик қилишга имкон бўларди. Тўйга келганларнинг биринчи давраси йиғилгач, маҳалла улуғлари ошга барака тилаб дуо қилар, сўнг ош олдидан кураш тушиб, элни хушнуд қилиш учун икки полвон аниқланар эди. Одатга кўра, ғолиб чиққанига оддий улушга нисбатан икки ҳисса кўп солинган, сергўшт “полвон товоқ” берилар ва уни полвон бир ўзи тановвул қилиши ёки дуррага ўраб бола-чақасига олиб кетиши мумкин эди.
Ош тарқатишни маҳалла оқсоқоли бошқарар ва айтилган барча маҳаллалар келиб бўлгачгина, ош ейиш навбати аёллар ва болаларга келар эди. Шунгача биз болалар қозонга яқин жойда оч қоринларимизни чангаллаб, кутиб ўтирар эдик. Баъзида шундай ҳолатлар ҳам бўлардики, ош нафақат болаларга, ҳатто кечикиб келган меҳмонларга ҳам етмай қоларди. Шунда биз сўнгги гуручларни табоққа жойлаётган ошпазга термулганча, умидсиз тарқалар эдик.
Аммо Тўрахон домла набираси суннат тўйини қилиб берганида, болаларга муносабат бутунлай бошқача бўлган. Аввало набираларнинг яқин ўртоқлари ва атроф маҳаллаларда яшовчи болалар тўйга алоҳида таклиф этилди. Бизга катталардан бир чеккада жой қилинган экан, ҳамма қатори эрталаб иссиқ нон ва мастава олдик, пешинда эса ош едик. Афсус, болалар учун бундай тартиб бошқа тўйларда одат тусига кирмади. Ўша тўйда ичган маставанинг ширин маззасини кейин ҳеч топмадим. Балки мастава ўзи ширин бўлгандир, балки биз болаларга бўлган эътибордан таом ўта мазали туюлгандир. Хуллас калом, бу тўй ҳақидаги хотираларни биз, маҳалла болалари узоқ вақт эслаб юрдик.
Домла почча вафот этганларида жанозага одам сиғмай кетди, Дадам ва Акрамхон ака томонидан таъзияга келганларнинг таърифи кўп келтирилар эди. У зотнинг ўлимларидан бир неча кун кейин, тонг саҳарда жуда мўътабар бир зот фотиҳага келиши муносабати билан дадам мени ва акамни уйғотиб, домла почча ҳовлисини тартибга келтиришга юборди. Айтганларидек, соат бешлардан ўтганда икки машинада бир талай одам кириб келди. Улар олдида кирган оппоқ саллали, савлатли, юзидан нур ёғилиб турган одам алоҳида ажралиб турар эди.
Ўша пайт мен учун бир қизиқ воқеа рўй берди. Домла поччанинг куёви, биз учун юқори даражадаги “коммунист” ҳисобланган, вилоят комфирқаси раҳбарларидан бири бўлган Акромхон ака ўша ажралиб турган киши эшикдан кириб келгани ҳамоно югуриб бориб тиззасига энгашди-да у зотнинг этагини ўпди. Бу пионер ва комсомол мактабини ўтган мен учун кутилмаган ҳол эди. Таъзияга келганлардан бири Қуръон тиловатини бошлади. У кишининг юрак-юрагидан чиқаётган тиловат шу даражада ёқимли эдики, мен ўз-ўзидан ўтирган жойимга михланиб қолдим.
Тонг саҳар, атроф жим-жит, энди осмон оқармоқда. Шундай паллада ўта маҳорат билан чиройли ва ширали овозда ўқилган Қуръон оятлари вужудимга сингиб кетаётгандек эди. Ўша пайт барча таъқиқларга қарамай, дадамиз бизга Қуръоннинг айрим сураларини ўргатаётган эди. Шу сабаб мен ўқилган сурани топиш ва ёд этишга ўзимга сўз бердим. Кейинроқ бошқа бир таъзияда бу сурани такрор эшитиб, унинг “Ар-раҳмон” сураси эканлигини сўраб олдим. Аммо, афсус, бу суранинг айрим қисмларини ёд олсамда, тиловатини, оҳангини ўша кунги оҳангга етказа олмадим. Шундан билдимки, бундай суралар тиловати учун алоҳида мактабни ўтиш, алоҳида устоздан сабоқ олиш лозим экан.
Фотиҳа тадбири тугаб, меҳмонлар ўрнидан қўзғалгач, уйга қайтаётиб, Акромхон ака билан боғлиқ юқоридаги воқеага дадамдан изоҳ сўрадим ва келган меҳмоннинг кимлигини билмоқчи бўлдим. Дадам узоқ сукутдан сўнг:
– Эй болам, таъзияга келган одам Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний назорати раиси шайх Зиёвуддинхон бўладилар. У зот машҳур муфтий Эшон Бобохоннинг ўғиллари. Бу икки зотнинг халқимиз олдидаги хизматлари жуда буюк. Улар юртимизда 20-йилларда большовойлар амалга оширган “дин қатағони”дан сўнг 40-йилларга келиб ислом динини қайта жонлантиришга, унинг ташкилий тизилмасини оёққа қўйишга бош-қош бўлганлар. Келган одам ҳозирги кунда юртимизда ислом динининг тутқиларидан бири бўлиб турибди. Шулар сабаб у зот ҳар қанча ҳурматга лойиқ, – деди.
Шу ўринда китобхонга маълум бўлсинки, юқорида айтилган идора 1943 йил Иккинчи жаҳон уруши авжи қизиган палла ўша пайтдаги мамлакат раҳбари Сталин рухсати билан “Диний назорат” шаклида, ташкил топган бўлиб, бу ишга шайх Зиёвуддинхоннинг оталари, ўз даврининг етук уламоларидан бўлган Эшон Бобохон ибн Абдумажидхон раҳнамолик қилган.
Ватан урушининг ўта оғир кечган дастлабки икки йили давомида СССР раҳбариятининг инсоний қадриятларга нисбатан муносабати бирмунча ўзгарган. Чунки мамлакат бошидан ўтказаётган ўта оғир синов маънавият масалаларининг жуда кўп йўналишларини қайта кўриб чиқишни тақозо этар эди. Бу айниқса динга муносабатда яққол сезила бошлаган, давлат сиёсатида жангари атеизм ўрнини динга нисбатан бирмунча лоқайдлик эгаллай бошлаган. Албатта, бўлаётган даҳшатли уруш ҳар қанча габри-тарсо (ғайридин) бўлган Сталинни ҳам “дўпписини олиб қўйиб” ўз фъел-атворини бу борада қайта кўриб чиқишга мажбур этган бўлса керак. Бундай ўзгаришларга, албатта халқнинг, дин вакилларининг ҳаракатлари, уларнинг урушга, ватанга, қолаверса, шундай жангга раҳбарлик қилаётган Сталинга муносабатларининг очиқ-ойдин намойиш этилиши ҳам туртки бўлгани аниқ. Бунга бир мисол.
Мусулмон халқларида юрт бошига ташвиш тушса, айниқса бошқа бирор давлат билан уруш бошланса, биринчи жума намозидаёқ масжидларда бу борада муносабат билдирилар, ўз подшоҳига урушда омад тиланар, халқни урушга сафарбар қилиш учун чора-тадбирлар белгиланар экан. Қўшни Қозоғистоннинг “Ислам в СНГ” интернет журнали 2013 йил 16 октябрдаги “К 70-летию Духовного управления мусульман Средней Азии и Казахстана (САДУМ)” номли мақоласида ёзилишича, Ватан урушининг бошланиши халқнинг бу урушга ҳақиқий муносабатини бирдан очиб берган, уруш бошланишининг биринчи жумасидаёқ (27 июнь) Ўзбекистоннинг йирик Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Андижон каби шаҳарларида халқ стихияли тарзда, ҳеч қандай чақириқларсиз беркитиб қўйилган масжидлар олдидаги майдонларга келиб, ўша қадимги одатини такрорлаган – давлат раҳбари, яъни “подшоҳи” бўлган Сталинга, унинг қандай инсон бўлганидан қатъи назар, бу буюк жангда ғалаба тилаган, сафарбарлик ҳамда фронтга ёрдам бўйича чора-тадбирлар белгиланган. Қолаверса, дин пешволари фронтга сафарбарлик бўйича ишларни амалга оширишда давлат вакилларига доимо мададкор бўлган.
Юқоридаги чиқишлар хақида мамлакат раҳбариятига турли мазмунларда “хабарлар” борган, зеро, масжидларни беркитган, қатағонларни ташкил қилган тузум бундай садоқатни кутмаган эди. Аммо, хабарларнинг кўпчилигида, ҳатто, НКВД ҳам, бу чиқишларни, охир – оқибат, “халқнинг даҳшатли жангга кирган совет ҳукуматига садоқатининг белгиси” деб тан олган. Албатта, бу ҳолатлар Сталиннинг эътиборидан четда қолмаганлиги аниқ.
Фронтга уммат кўрсатадиган ёрдамни бир тизимли асосга солиш мақсадида унинг тарқатиб юборилган бошқарув тузилмасини қайтадан шакллантириш, динга нисбатан бир қадар эркинлик бериш лозим эди. Яна бир ҳолат, СССРда ислом дини вакилларининг таъқиб қилиниши, динга нисбатан таъқиқ жорий этилганлиги сабабли у мусулмон, айниқса араб давлатларидан узилиб қолган эди. Оғир муҳораба олиб бораётган давлат ташқи сиёсатида бу катта бир кемтик бўлиб, мамлакат у давлатларнинг ёрдамига муҳтож бўлган. Ислом дини бошқарувини бир изга солмай, бу динга бир қадар эркинлик бермай туриб, у давлатлар билан мулоқот олиб бориш айтарли самара бермасди. Бу ҳолатлар ислом динига нисбатан давлат муносабатларидаги ўзгаришларни юзага келтиргани сир эмас.
Бу ўзгаришларни сезган Эшон Бобохон 1943 йил бошида Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари жамоаларига бирлашиш таклифи билан мурожаат қилган. Ўша жамоа вакилларидан Эшон Бобохон бошчилигида ташаббускор гуруҳ тузилиб, у 1943 йил июль ойида СССР Олий Совет президиуми раиси Калининга мурожаат билан чиққан. Тез кунда бу мурожаат маъқулланиб, шу ойнинг ўзидаёқ Эшон Бобохон Москвага чақирилган ва Сталин билан учрашган. У Эшон Бобохон олдига Тошкентда мусулмонлар қурултойини ташкил қилиш, Ўзбекистон ва Қозоғистон учун диний бошқарма тузиш ҳамда энг асосийси, мусулмон халқининг бошини бир қилиб, немис фашистларига қарши жангга амалий ёрдамни бир неча бор кенгайтиришни қўйган. Бу учрашувда Сталин қилинадиган ишнинг кўлами ва вазифалар билан бирга, албатта ислом динига нисбатан давлат сиёсати ўзгараётганлигини ҳам уқтириб ўтган бўлса, ажаб эмас.
Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонларининг 1-Қурултойи 1943 йил 15-20 декабрь кунлари Тошкентда Эшон Бобохоннинг шахсий ҳовлисида бўлиб ўтган. Қизиғи шуки, бу ҳовли давлат томонидан 1928 йил тортиб олинган бўлиб, 1943 йил Эшон Бобохонга қайтариб берилган экан. Шу ҳовли кейинчалик диний идоранинг асосий резиденцияси бўлиб қолган. Бу қурултойда 160 делегат қатнашган.
Шу жойда эслатиш лозимки, большевикларнинг дин борасидаги зулми ислом дини каби бошқа динларга ҳам бир хил бўлган. Масалан, Сталин 1943 йил 1918 йилдан бери ўтказилмай келаётган Рус Православ черковининг Архиерий Соборини ташкил этишга рухсат берган ва унда митрополит Сергий биринчи бор Москва ва бутун Русь Патриархи этиб сайланган.
Юқоридаги қурултойда “Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмон-лари диний назорати” номи билан диний марказ ташкил этилган. Ушбу марказ раиси этиб Эшон Бобохон ҳазратлари сайланган. Бу улкан ишни бажаришда оталарига ўғил Зиёвуддинхон яқин мададкор бўлган. Шу сабаб, марказнинг масъул котиби этиб у киши тайинланган. Шу билан бирга, Қурултой минтақадаги беш жумҳуриятнинг ҳар бирида Диний назоратнинг Қози бошчилигидаги ваколатхонасини тузиш ҳақида ҳам қарор қабул қилган. Шу асосда Шайх Зиёвуддинхон Ўзбекистон қозиси этиб сайланган.
Идора олдида Сталин белгилаб берган қурултойни ўтказиш, Идора ташкил этиш ва фронтга ёрдамни ташкиллаштириш вазифаларидан ташқари, йўқ бўлишга маҳкум этилган диний таълимот, диний маърифат ҳамда диний маданиятни янгидан жонлантириш, масжидлар тармоғини яратиш, уларни тегишли миқдорда имомлар билан таъминлаш, умуман, большевиклар зулми остида йўқ бўлай деган исломий муҳитни қайта тиклаш вазифаси турар эди. Эшон Бобохон раҳбарлигидаги идора олиб борган зукко сиёсати натижасида бу вазифалар баъзи давлат идораларининг ортиқча эътирозига ўрин қолдирмай ҳал этиб борилди. Дастлабки йиллардаёқ бир йўла 200 масжид очилиши учун рухсат олинди, уларга имомлар тайёрлаб бериш учун эса Бухорода Мир Араб мадрасаси қайта тикланди. Бу борада ушбу сулола вакили Шамсиддин Бобохонов ўзининг 2001 йил “Шайх Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон” номли “Ўзбекистон Миллий Энциклопедия”си томонидан нашр этилган китобида атрофлича фикр билдирган.
Албатта, Эшон Бобохон ва ўғиллари бошчилигидаги Диний идора олдиларидаги ислом дини ва ислом маданиятини жонлантириш каби ўта мураккаб ва улкан аҳамиятга молик вазифани бажариш борасида республика ҳудудларидаги Тўрахон домладек етук уламои алломаларга таянган бўлиши керак. Зеро, Тўрахон домла 40-50 йилларда камолотга эришган ёшда эдилар. 1943 йилдаёқ Ўрта Осиё ва Қозоғистон Диний бошқармасининг жойларда маслаҳатчилари тайинланган. Андижон вилоятига шу вазифага набираси Абдурашитнинг берган маълумотига кўра, Тўрахон домла таклиф этилган. Бу йўналишда у зот бир мусулмон сифатида ўз салоҳияти, билими ва тажрибасини намойиш этган. Кейин ҳам у зот Диний бошқарма фаолиятининг илғор иштирокчиларидан бўлган. Муфтий ҳазратларини Тўрахон домла фотиҳаларига келишларининг сабаби жамиятнинг пешқадамларидан бири, Бошқарма ишини ташкил этишдек улкан вазифани ҳал қилишда биргаликда ҳаракат қилган ҳамкори, сафдошини хотирлаш, руҳини шод этиш истаги бўлган бўлса ажаб эмас.
Тўрахон домланинг билим савияси кенг қамровли бўлгани сабабли бутун Фарғона водийсида халқ ичида нафаси ўткир уламо, дин, мафкура, инсонларнинг ўзаро муносабатларга хос мураккаб муаммолар ечимини топиб берувчи “масалачи домла” сифатида донг таратган эди. Шундай ҳал этилган масалалардан бирига гувоҳ бўлганман.
КАМБАҒАЛНИНГ ТЎЙ ОШИ
Домла поччанинг икки қиз ва бир ўғли бор эди. Аммо, хонадон юмушлари кўпроқ у зотнинг аёллари ҳамда атроф маҳалла аҳли ва тез-тез келиб турувчи тўрамларга қўл берган муридлар зиммасида эди. Айниқса, аҳли аёли вафотидан кейин, қизлари турмушга узатилиши, ўғли ёш хотини билан кўп қаватли уйга кўчиб кетганлиги сабаб, домла почча умрининг охирги йилларида ёлғиз кун кечирадиган бўлиб қолди.
Ёз пайти эди. Бир кун дадам эрталаб домла почча узумлари тартибсиз бўлиб кетганини айтиб, уларни хомток қилиб келишни топширди. Бир дўстим билан у зотнинг уйига бориб, одатдагидек дуосини олгач, ишга киришдик. Соат чамаси бирлар эди. Кўча эшикдан уч киши кириб келиб, супада китоб ўқиб ўтирган домла почча ёнига чўкдилар. Меҳмонлар узоқдан келган экан. Айтишларича, улардан бири, касби деҳқон, ўғилли бўлган. Шу сабаб, суннат тўйи қилиб, юртга ош бермоқчи бўлган. У пайтлар тўй ошини пешинга, деҳқонларнинг тушликка чиқишига тайёрлаганлар. Ошга атроф далалар ҳамда корхоналарда ишлаётган, яқин маҳаллалар аҳли айтилар эди. Шу сабаб юз килодан кам бўлмаган миқдорда гуруч дамланар, ош эса ердан кавлаб қилинган ўчоққа ўрнатилган улкан қозонларда тайёрланар эди.
Тўйга жамоат жам бўлган, “полвонтабоқ” олиш учун майдонга тушишга шай курашчилар аниқланган. Юрт улуғининг дуоси билан ош устига ёпилган мато кўтарилган. Бирдан ҳамма анграйиб қолган. Не кўз билан кўришсинки, дамтовоқлар устида бир бақа чўзилиб ётган эмиш. Жамоа дарҳол иккига бўлинган. Бири ошни ҳалол деган, чунки бақа сувда яшайди, сув эса қайнатилмасдан ҳам ичилиши мумкин. Иккинчи гуруҳ ошни ҳаромга чиқарган, чунки бақа ошга қандай тушгани номаълум. Шунда маҳалла оқсоқоллари масалани ойдинлаштириш учун водийда энг машҳур уломалардан бири Тўрахон домлага вакиллар юборишган, жавоб келгунча ошга тегмасликка қарор қилишган.
Масаланинг моҳиятини эшитгач, биз ҳам хомтокни тўхтатиб, масала ечимининг қандай бўлишини энтикиб кута бошладик. Чунки, аввало, бу ечимга бир камбағал уюштирган суннат тўйининг тақдири боғлиқ эди. Қолаверса, тўйга келган шунча жамоанинг тушлик овқатланиши масаласи ҳал бўлаётган эди. Ўшанда Тўрахон домладек инсоннинг ҳар бир сўзи нақадар нозик маъно касб этишини, бу масалани тўғри ҳал этиб бериш учун у зотнинг тафаккури, ақлу-заковати қанчалар ўткир бўлиши лозимлигини ҳис этганман.
Тўрахон домла даст ўрнидан туриб, супа устидаги ток ишкомига симда осиб қўйилган тахта-токчага териб қўйилган китобларни бир-бир варақлай туриб, аста меҳмонларга сўз қотди:
– Сизлар арабчани биласизларми, арабча ёзувни ўқий оласизларми?
Бу бечоралар арабча сўзлаш ёки ўқишни қаёқдан билсин. Ахир уларнинг ёшлиги исломий битик сифатида ҳар қандай арабча алифбода ёзилган китобларни қатағон қилиш йилларига тўғри келган-ку.
– Йўқ тақсир, биз арабча ўқиш ва ёзишдан бутунлай бехабармиз,– деди ўтирганлар.
Домла почча:
– Мен бақанинг овқатга яқинлашиш ҳолатини яқинда бир китобда ўқиган эдим, ахир бу тез-тез содир бўлиб турадиган ҳодиса-ку, дедида китоблардан баъзи жумлаларни арабча ўқий бошлади. Жумла ўқир ва аста, йўқ бу эмас, деб қўяр эди.
Ниҳоят учинчи ёки тўртинчи китобдан кейин “Мана топдим, топдим”, деб хитоб қилдида, арабчада бир қанча жумла ўқиди. Вакиллар эса “топдим” деган сўздан хурсанд бўлишни ҳам, бўлмасликни ҳам билмай, карахт бир ҳолатда домла почча сўзларидан ечим кутар эдилар. У зот ўқишдан тўхтади-да, савол берди:
– Айтингларчи, ўчоқ яқинидан сувли ариқ ўтганми?
– Ўтган, тақсир, ўтган.
– Ўчоқ билан ариқ оралиғи неча қадамча бор?
– Уч-тўрт қадам, тақсир, уч-тўрт қадам.
Домла почча хурсанд ҳолда хитоб қилди:
– Ана масаланинг ечими шунда экан, дея китобдан арабча узун жумлаларни ўқий бошлади, яъни ариқдан тоза ҳолда чиққач, бақа ўн қадамдан ортиқ йўл босса, оёғига бирор ганда илаштириб улгурар экан. Ўн қадамнинг бу ёғида бундай бўлмас экан. Чунки қозон атрофи беш-олти қадамгача қиртишлаб тозаланган бўладида. Шу сабаб уч-тўрт қадам сакраб бориб, қозонга тушган бақа бутунлай тоза бўлар экан.
Сўнг ўтириб, узундан-узоқ дуо қилди ва тўй эгасининг топган-тутгани ҳалол эканлигини таъкидлаб, тарқатилажак таомга барака тилади. Бирдан келган вакилларнинг юзлари ёришиб, кўзлари ёниб кетди. Тўй эгаси эса югуриб, кўчага чиқиб кетди ва машинадан домла поччага яхши ният билан олиб келинган каттакон тугун билан қайтиб кирди. Дуо қилиниб, оқ йўл тилангач, барчалари ошни тезроқ тарқатиш учун шошиб қайтиб кетишди.
ФАРЗАНД ФОЖЕАСИ
Тўрахон домла каби уламоларнинг мактаби улуғ мактаб бўлиб, бундай мактабларнинг ўрни халқимиз учун беқиёс даражада юқори эди. Афсус, домла мактабининг илдизи домла поччадан сўнг қуриди, ёлғиз қолган ўғлини мактаб ва жамоатчилик қўли билан динсизликка етакладилар. Оқибат у на отаси, на оиласи ва на ота-боболари удумларига садоқат кўрсатмади. Сабаб, у ҳам коммунистик ғоя қурбони бўлди. Бу тузум Тўрахон домлани қилмаган гуноҳлари учун кенжа ўғли маънавиятини бошқа изга солиб юбориш орқали ҳам қаттиқ жазолади.
Тўрахон домла жанозасида хонадон ва атроф кўчаларга одам сиғмай кетган эди. Шу тадбирда имомликка ўтган мулланинг сўзлари ҳеч ёдимдан чиқмайди.
– Аҳли биродарлар, – деган эди у, – Тўрахон домла бамисоли минг шамлик чироқ бўлиб, бутун атрофни ёритар эди, унинг нури узоқ-узоқларга етарди. У билим берувчи оддий маълумотли зиёлилардан жуда юқори савияда турувчи, Оллоҳнинг ўз бандалари учун белгилаб берган ҳаёт ўлчов ва мезонлари, ахлоқ ва маънавият тамойилларини кенг тарғиб этувчи чин маънодаги зиёкор эди. У зот аввало, Оллоҳ белгилаб берган ҳаёт қонунларига ўзининг чин садоқати билан кишиларни тарбиялаб келди. Бутун борлиғи билан сизу бизга ўз маслагига, ўз динига, ўз Китобига садоқат кўрсатишнинг намунаси эди. Бугун у кишининг ўлими биз учун улкан йўқотишдир, афсус, Тўрахон домла чироғининг ёқувчиси, у зотнинг давомчиси қолмади.
Имомнинг бу сўзлари узоқ вақт хотирамда михланиб қолган эди. Ҳақиқатда, ўтган йиллар давомида бу зотнинг ишини давом эттириб кетувчи инсон бизнинг ҳудудда пайдо бўлмади. Шу ҳам сабаб бўлган бўлса керак, кишилар ўртасидаги аввалги оқибат, бирликка путур етди, ёшлар тарбиясида ўзига хос дағаллашув сезила бошлади.
Маънавий тарбияда шундай жабҳалар борки, уларнинг фақат давлат томонидан тўғридан-тўғри бошқарилиши жуда мушкул, бунинг учун Ислом маданияти билан боғлиқ тарбияни қўшиб олиб бориш зарурати туғилади. Большевиклар бу вазифани коммунистик маърифат орқали ҳал этмоқчи бўлдилар, аммо бу йўл шармандаларча барбод бўлди.
Умуман, бир улуғ зот номлагандек, “Дин, эътиқод, маънавият посбонлари” бўлмиш тўралар, эшонлар, шайхлар каби давлат билан халқ ўртасидаги мафкура ва маънавият қатламининг мавжудлиги жамият аъзоларидан ҳалол билан ҳаромни фарқлашни талаб этар, ахлоқий ҳамда маънавий бузуқ, дўзахий шахслар пайдо бўлишлигининг олдини оларди. Аммо большевиклар мафкураси бу “посбонлар” таъсирини имкони борича камайтириш, агар иложи бўлса, бутунлай йўқотишга ҳаракат қилди. Тўрахон домла ҳаёти бунга ёрқин мисолдир, у зот ўтгач, ишини давом эттирувчи топилмади. Ўз фарзанди отасига ўхшамади, “тўрамлик” занжирининг кейинги халқаси бўла олмади.
Тўғри, Тўрахон домла икки ўғлини ўз йўлидан олиб бориб яхшигина тўразода қилиб етиштириши мумкин эди, улар ота ишини давом эттириб, халқ хизмати учун ўз оталаридек яроқли шахсга айланармиди. Аммо Тўрахон домланинг бутун фожиаси ҳам, баъзида ич-ичидан отилиб чиқадиган армони ҳам шу ҳолат билан боғлиқ эди. Катта ўғли фронтда ҳалок бўлган, кичиги эса совет тузуми таъсирида ота тарбиясидан бутунлай узиб қўйилган эди. Совет мактабида, умуман, совет тарбия тизимида у йиллар дин пешволари фарзандларига, айниқса, хўжазода, эшонзода, шайхзода ва тўразодаларга алоҳида эътибор қаратилар, уларнинг келиб чиқиши, ота-боболарининг қилиб келган ишлари ўқувчилар ўртасида алоҳида кулгига сабаб бўлар, мазах қилинар, намоз ўқиш, рўза тутиш каби диний тадбирларда қатнашиш қаттиқ назоратга олинарди.
Тўрахон домлага ўхшаган дин пешволари дастлаб қулоқлар рўйхатига киритилган, аммо ўз юртидан бадарға қилинмай, қолиб кетган. Сабаб, большевиклар оддий қора халқни осойишта ушлаб туришга кўзлари етмаган. Шунинг учун НКВД бошлиғи Ягоданинг1931 йил махсус буйруғи чиқарилиб, уларни сургун қилиш бекор қилинган. Бунинг оқибатида 30-йиллар қулоқлаштириш даврида “ҳақсизлар” қаторига киритилган, экин майдонлари ва боғ-роғлари тортиб олинган Тўрахон домла каби уламолар колхозга ишга кириш, сайлаш, сайланиш ҳуқуқидан маҳрум қилинганлиги сабабли халқдан келадиган назр-ниёз орқали кун кўрувчига айланган эди.
Отасининг бундай аянчли аҳволи, қолаверса, Ҳамидуллога мактабдаги муносабат қўшилиб, уни ўз отаси таъсиридан узоқлаштириб юборганлиги табиий. Большевикларнинг мақсади, нима қилиб бўлса-да Ҳамидулло каби ёшларда қизиллар маслагини шакллантириш, бу маслак йўлида ҳар қандай ишни қилишга тайёр манқуртларни етиштириш эди. Ўз отасини сотган Павлик Морозовга ўхшаганлар шу сиёсат маҳсули бўлган. Худди шунингдек, Ҳамидулло пешонасига ҳам ўз аждодлари маслагидан четга кетиш, Тўразода бўлишни ор деб билиш битилган экан.
Ҳамидуллони ўлимига яқин бир неча бор уйлари яқинидан ўтган канал бўйида олдига бир шиша ичимлик қўйилгани ҳолда ёлғиз чўнқайиб ўтирганини кўпчилик гапирганди. Уни кўпроқ шу ҳолда эслайдилар. Ҳақиқатда ҳам у ёлғиз, дўст-биродари йўқ, қариндошлар узоқлашиб кетган эди. Вафот этганидан сўнг ҳам жуда кам одам унга қайғурди. Бу унинг фожиаси эди. Аслида бу унингина эмас, балки уни етиштириб берган тузумнинг фожиасидир. Балки шундай фожиалар сабаб бўлиб ўша тузум патарат топгандир, балки шу сабаб Тўрахон домла жамиятга ўзи каби бир тўразодани етиштириб бера олмагандир. Бу ҳам у зотнинг қайғую алами, битмас армони эди.
Мен Ҳамидуллони оқлаш ниятидан йироқман. Аммо унинг худбинсифат бўлиб қолиши ва фарзандлик бурчларини етарли уддаламаганида унинг феъл-атворидаги нуқсонлари сабаб бўлган. Уларнинг шаклланишида эса ташқи омиллар, унинг ёшлиги кечган муҳитнинг таъсири кучли бўлганлигини эслатиб ўтмоқчиман, холос. Бу эса ота билан фарзанд ўртасида чуқур жарлик пайдо қилдики, фарзанд бу жарликдан нарига ўтишга ўзида ҳеч имкон топа олмади. Оқибат бундай фарзандни большевиклар мафкураси ҳам инкор этди, ўғил ичкиликка берилди, умрини ёлғизликда якунлади.
Яна бир фикрим, жамиятнинг покланишида, мамлакатнинг замонавий Ислом маданияти, ахлоқий қадриятлари, мезонлари устувор бўлган жамиятга айланишида халқни ўз ортидан илғор мақсадлар сари етаклаб борувчи, адашганларни тўғри йўлга сола оладиган, маънавият, маърифат, эътиқод ривожи борасида авлодлар ўртасида бир кўприк вазифасини ўтай оладиган инсонлар қатламининг етишиб чиқиши зарурлигини таъкидламоқчиман. Акс ҳолда “маънавий инқироз” белгилари кучаяверади, бу эса охир-оқибат “жамият инқирози”га олиб келиши мумкин. Қачонки халқ Оллоҳ ҳаром қилган жонзот гўштини сотганга, фоҳишаликни “сабаби тирикчилик” деб ўтганга, очиқ равишда лўттибозлик, алдоқчилик қилганга бефарқ қараб турмайди, ўшанда бу халқнинг ахлоқий ва маънвий поклиги таъминланади. Ўшандай салбий ҳолатлар кўриниш берганда “маънавият посбонлари” дарҳол ўз сўзларини айтади, бегона маслакнинг илдиз отмаслиги учун зудлик билан чора кўрилади.
Тўғри, “маънавият посбонлари”ни қисқа муддатларда шакллантириб бўлмайди. Улар узоқ муддатда халқ орасидан сайқалланиб етишиб чиқади. Бунинг учун эса халқимизда керакли имконият мамлакатимизда эса зарур муҳит мавжуд.
Яна шуни таъкидламоқчиманки, юксак маънавиятга эга янги қатламни етиштириб бериш, аввало, ўша юқорида санаб ўтилган “манавият посбонлари”нинг яшаб келаётган авлодларининг ҳам вазифасидир. Зеро, уларнинг томирларида буюк аждодларининг қони оқмоқда, ирсий белгилари (генлари) ҳаёт кечирмоқда, айнан ўшалар биринчи навбатда, бундай вазифани бажаришга маънавий жиҳатдан бурчлидирлар.
Домла почча ҳақида гап кетганда, 20-30-йилларда республикамизда большевиклар томонидан амалга оширилган “маърифий қатағон” ҳақида тўхталмай бўлмайди. Сўз тузум томонидан режали ҳамда чуқур мақсадни кўзлаб амалга оширилган алифбони алмаштириш ҳамда араб имлосида битилган ҳар қандай босма асарни йўқ қилиш жараёнлари ҳақида бормоқда. Мен бу жараёнларни “маърифий қатағон” деб номлашимга сабаб, уларнинг мазмунан бошқача аталишига имкон йўқлигидан бўлди.
Тўрахон домла, айниқса, 1929 йил Ўзбкистонда араб имлосидан лотинчага ўтишни оғир қабул қилди. Ҳам араб ёзувида келиб турган ахборот манбаининг тўхтаб қолиши, ҳам арабий имлога ўрганган юртдошларининг бирдан саводсизга айланиб қолганини кўриш бу инсон учун жуда азобли эди. Жуда қисқа муддатда, ўн йил ҳам ўтмай, имлода яна бир ислоҳот – лотинчадан кирилчага ўтилди. Бу энди маърифат бобида халқ учун янада кучлироқ фожиа эди.
Шу ўринда қайнотам билан бўлган бир суҳбатимизни эсладим. У зот бизга Тошкентга кўп мактуб йўллар, хатида эса учала имло аралашиб келаверарди. Бир кун бирга ўтирганимизда бошидан ўтган кўп изтиробли дамларни эслаб туриб, мактабда фанларни жуда яхши ўзлаштирганини, ўша мактабда ёзувчи Комил Яшин билан бирга ўқиганини айтиб қолди. Қайнотам ҳақиқатда ақли тийрон, зукко инсон эди. Мен эса у кишининг кенжа фарзандига уйланган, яъни эркароқ куёв бўлганман.
– Дада, – дедим мен, – нега хатларингизда турли имлолар аралаш келади, ўша имлолар ўзгарган кунлар ҳақида бир кундалик ёзиб қўймайсизми?
