banner banner banner
Хотира саодати
Хотира саодати
Оценить:
Рейтинг: 0

Полная версия:

Хотира саодати

скачать книгу бесплатно


Низом почча ва Хадича аммамнинг қизлари Муборакхон ва Ҳамрохонлар ҳам қариндош-уруғларга меҳр бобида ота-оналаридан қолишмади. Афсус, Муборак опам эрта дардманд бўлиб қолиб, оламдан ўтиб кетди. Қизлари Раъно ва Муҳайё оналарининг удумларини давом эттирмоқда. Аммо Ҳамро опамга қариндош-уруғчиликни жойига қўйиш борасида гап йўқ, бу кишини кўрсам, Хадича аммамни кўргандек, унинг овозларини эшитгандек бўламан. Бу опам турмуш ўртоғи Назиржон ака билан бирга Нигорахон, Алижон, Аҳмаджон ва Нодирбек исмли тўрт фарзандни тарбиялаб, сафга қўшдилар.

Бобом Исмоилжоннинг кенжа фарзанди Муҳаммад Имин ҳақидаги қиссани дадамнинг она авлоди ҳақидаги ҳикоядан сўнг баён этаман.

КЎТАРМА ВА КЎТАРМАЛИКЛАР

Дадамнинг она авлоди ўзига тўқ дехқонлардан бўлган. Ушбу битикларни ёзиш жараёнида Эркинжон укамнинг хонадонида жамланган фотосуратларни кўрикдан ўтказаётиб, дадамнинг 1992 йил 6 май куни ўз қўли билан бир варақда ёзилган она уруғи ҳақидаги эсдаликларини топиб олдим. Унда келтирилишича, дадамизнинг волидалари Бибиҳожар ҳозирги Хўжаобод туманидаги Кўтарма қишлоғилик Содиқҳожи ва Холчабибининг тўртинчи фарзанди бўлган экан. Бобом Содиқҳожи маймун йилида туғилган бўлиб, 1920 йили, Отикахон аммам олти ойлигида вафот этган экан. Холчабиби бувимиз 1946 йили 104 ёшида қазо қилган. Оилада беш қиз ва икки ўғил бўлган:

1. Мулла Аҳмадали.

2. Тўхтахон (1870–1970).

3. Мулла Нуритдин (1892–1953).

4. Бибиҳожар (Ҳажалхон) (1895, қўй йили – 1945 йил 13 апрель).

5. Хайринисо.

6. Биравохон (Биби Робия).

7. Ҳожихон (1897–1933).

Содиқ ҳожи деҳқончилик билан бирга уйда атлас ва бўз тўқир экан. Бу ишга фарзандлари ҳам жалб этилган. Оила қишлоқда “ўқимишлилар” тоифасига кирган.

Катта фарзанд Мулла Аҳмадали ҳақида дадам ўз ёзувида ҳеч қандай маълумот бермаган, у киши ҳақида бизнинг қидиришларимиз ҳам натижасиз бўлди.

Катта бувимиз опа-сингиллари орасида эса хонадонимизга энг яқини иккинчи фарзанд бўлган Тўхтахон энамиз эди. “Эна” сўзи қадимий туркий тилда онаси ёки отасининг онаси маъносини англатади. Шу сабаб фарзандсиз бўлган бу аёлни аввал аммам Отикахон, сўнг эса онам ўз фарзандларига “Эна” дедирган. Шундан бўлса керак, энам бизларни ўз набираларидек кўрар, авайлаб-асрарди. Энамнинг ўзи айтган ҳикоялардан маълумки, турмушга чиқиб, икки фарзанд кўрган, аммо улар нобуд бўлган, кейинчалик фарзанд кўришмаган, шу сабаб кейинги ҳаётини ёлғизликда ўтказган.

Ҳали-ҳали эсимда, 7 ёшга кириб, мактабга боргунча дадам мени ва баъзида акамни ҳам энам олдига қўйиб келарди. Бу биз учун мазза эди. Уйдаги юмушлар йўқ, емоқ-ичмоқ жойида, чунки энам бизга овқатнинг гулини олиб қўярди. Эсимда, ёз пайтлари болалар билан бирга сойда чўмилишдан тинмасдик. Шунда энам уч-тўрт дона уйғурча таом пўшкал пишириб чиқиб, сой бўйида уни еб олишимни кутиб, чўнқайиб ўтирганлари ҳали кўз олдимдан кетмайди.

Юқорида айтиб ўтган Нуритдинбек тоғамизнинг Холбу исмли аёллари бўлиб, у киши эри Қашқарга, кейинроқ эса Саудия Арабистонига кетиб қолгач, бир фарзанд билан ёлғиз ўтган. Уларнинг ҳовлиси энамникига яқин эди. Бу ҳовлида бир туп нашвати бўлиб, бундай мева атроф ҳовлиларда йўқ эди. Шу нашвати пишганда, энам мени икки-уч бора олиб чиқиб едирар ва бу меванинг фойдаси ҳақида кўп сўзлаб берарди. Катта бўлгач, “Бобирнома”дан “Андижоннинг ношпотасидан яхшироқ ношпоти бўлмас” жумласини ўқиб, бу мевани эсладим, ҳамда у ҳақда кўп адабиётлардан маълумотлар тўпладим. Ҳатто Бобур ҳам таърифини келтирган бу меванинг инсон организми учун жуда фойдалигини, шу сабаб бўлса керак, энам йилда бир бор у билан мени албатта сийлаганининг мазмунини тушундим.

Тўхтахон энам ташкилотчи, атроф маҳаллалар аёлларига етакчи эди. Ўқлоғни миниб туриб, товуқ ёки қўйларни сўяверарди (негадир аёллар жонлиғ сўйишга мажбур бўлиб қолса, шу одатни қилар эдилар). Юраги бутун, қўрқмас эди. Биз, мен Кўтармадалигимда бирга ухлар эдик. Бир кун саҳар энамнинг овозидан уйғониб кетдим. Ўтириб олган, бировни “ҳа жувонмарг кеткир, яна кирволдингми? Мен бошқа кирмагин демодимми?” – деяптилар. Қарасам, ўриндиқ четида бир каттагина илон кулча бўлиб, ўралиб ётибди. Энам илонни думидан кўтариб, ташқарига ташлаб келди. Кейин уйқуда давом этдик. “Эна, илон нега кирибди?” – десам, “сув илон, исингани кирибдида”, – дейди. Бўлам Махпиратхоннинг эслашича, Энам 32 ёшида Андижонда зилзила бўлган экан.

Энам умрининг сўнгги йиллари аммамнинг иккинчи фарзанди Мўйдин акам билан яшади. Аммам, Мўйдин акам, хотини Махпиратхон, Умри холам, қўйингчи бутун маҳалла аҳли энамни қариган чоғи ёлғизлатиб қўймади. Оқ ювиб, оқ тарашди. Энам бизникига, Хокандаги ҳовлимизга келиб, узоқ вақт туриб кетарди. Энамнинг биз учун энг қимматли сифати шу эдики, у зот аммам, дадам, онам ҳамда уларнинг фарзандларига Украинада қолиб кетган Бибиҳожар бувимиздан ололмаган меҳрни берди. Жуда ёш турмуш қурган ота-онамга турмуш сабоқларини, қулоқлик муҳитидан қайтган ёшларга озод ҳаёт қоидаларини ўргатди. Бундай меҳрибон зотнинг борлиги биз учун ҳаётнинг мураккаб сўқмоқларидан ўтишни осонлаштирди. Шу сабаб ҳам қўлимиз дуога очилганда, албатта у кишини эслаймиз, имкон бўлди дегунча қабрини зиёрат қиламиз.

Учинчи фарзанд Нуритдин Холбиби исмли аёлга уйланган, Қумрихон исмли қизлари бўлган. Ўттизинчи йиллардаги қулоқлаштириш билан боғлиқ тўс-тўполонлардан безиб, 1931 йил Қашқарга ўтиб кетган. Бола-чақаси Андижонда қолган. У кишидан хат-хабар келиб турган. Охирги мактуб 1954 йил Маккадан келган. Бу мактубда унинг шу шаҳарда вафот этганлиги маълум қилинган. Дадам икки бор Ҳаж қилиб, Макка ва Мадинадан у кишининг изини кўп қидирди. Аммо у жойдаги ёши улуғ Бухорийларнинг (Ўзбекистондан бориб қолганлар) бирортаси тоғаси ҳақида маълумот бера олмаган. Энам менга бу укалари ҳақида кўп сўзлаб берар, “Нуритдин, қайларда қолдинг?”, – деб узоқ-узоқ хазин овозда йиғлар эди. Фарзандсиз ўтган энам укасини кўп яхши кўрган экан, то қазоси еткунча ҳам унинг номини оғиздан қўймади. Ўлимидан олдин Отика аммамнинг ўғли Муйдин акамга “ўғил кўрсанг “Нуритдин” қўйгин”, деб тайинлаган экан, шундоқ бўлди ҳам. Ҳозирда Нуритдин бола-чақали, иқтисодчи мутахассис, энам яшаган ҳовлини очиб, унинг чироғини ёқиб яшаяпти.

Тўртинчи фарзанд биз учун жуда мўътабар, онам ҳикояларида жуда улуғланган зот, катта бувимиз Бибиҳожар ҳақида бобом Иминжонга қўшиб, алоҳида тўхталаман.

Бешинчи фарзанд Хайринисо ҳақида ҳам маълумотлар жуда кам. Билганимиз у кишининг турмуш ўртоғи Исмонжон исмли йигит бўлиб, улар бефарзанд бўлган.

Олтинчи фарзанд Биравахон (асли Биби Робия бўлса керак/) бўлиб, у Умаржон исмли йигитга узатилган, эри урушда ҳалок бўлган. Биби Робия ҳақида бир хотира топа олдим. У 1953 йили Сталин ўлганида “ҳа жувонмарг, сенга ҳам ўлим бор эканку, шунгача дадам хонадонини обгор қилдинг”, деган экан. Бу сўзлар худди учар қушдек тезда атрофга тарқаб кетган, аммо негадир Биби Робияни жавобгарликка тортадиган, уни таъқиб этадиган кимса бўлмаган. Менимча, Сталин ўлимидан кейин у яратган репрессив ташкилотлар бирдан иккиланишга тушган, улар ўзини ўнглаб олгунча эса қаҳрамонимиз сўзлари уларнинг ёдидан кўтарилган бўлса керак. Уларнинг икки фарзанди бўлиб, каттаси Норҳожидин, Ҳамрохон исмли қизга уйланган, аммо фарзанд қолмаган. Иккинчи фарзанди Ғуломиддин эса уйланмай, фронтга кетган ва жангда ҳалок бўлган.

Еттинчи фарзанд, Ҳожихон ўттизинчи йилларда ўлиб кетган. Ундан Мўминжон ва Умрихон исмли фарзандлар қолган. Мўмин Жўраев ўқимишли бўлиб, Қори Ниёзий сафдошларидан бири экан. Умри холанинг қизи Махпиратхоннинг айтишича, фронтга кетаётиб, синглисига катта китобга ўхшаган қоғозлар тўпламини қолдирган. Кейинчалик акаси фронтда ҳалок бўлгач, Умрихон бу қоғоз тўпламини узоқ хотира сифатида сақлаган, охир-оқибат эса унинг варақларидан ўчоққа тутантириқ сифатида ишлата бошлаган. Умрихоннинг иккинчи фарзанди, ёшлигидан зукко бўлган Махпиратхон саводи чиқибоқ, уйда бор нарсаларни ўқий бошлаган. Ундан тоғасининг қоғозлари ҳам четда қолмаган. У “Қоғозларнинг биринчи бетидаги ёзувдан “тенгламалар” сўзи миямга михланиб қолган”, дейди. Шундан қоғозлар тўплами Мўминжон ёзган бирор монография ёки диссертациянинг қўлёзмаси деб хулоса қилишга тўла асос бор. Мана шу уруш сабил бўлмаганида, Ўзбек фани осмонида Мўмин ака тимсолида яна бир Саримсоқовдек, Сирожиддиновдек ёки Рахматуллиндек ёрқин юлдуз порлаши мумкин эди. Мўминжондан охирги бор 1942 йил хат келиб, у самолётда жанг қилиш сабоғини олгани ва эртасига жангга киражагини ёзган.

Унинг синглиси Умрихонни биз “хола” деяр эдик. Чунки у биз тез-тез борадиган энам хонадони рўпарасида турар ва бизга кўп меҳрибонлик кўрсатар эди. Эрлари, Ҳожибой тоға ҳам бағри очиқ, кўп валломат одам эди. Мен шуларнинг ҳовлисида, Ҳожибой тоға томонидан дадам Тўраободдан Кўтармага кўчиб келганда ажратиб берилган мўъжазгина уйчада туғилганман. Қизиғи шундаки, Ҳожибой тоға ва Умри хола ҳовлисида биринчи ўғил бўлиб, мен туғилган эканман. Шундан кейин тўрт қиздан сўнг, улар хонадонида ҳам ўғил туғилган, исмини Рахимберди деб аташган, ҳозирда у бола-чақали, нафақада. Ҳожибой тоға ўтгандан сўнг, Умри хола мен туғилган уйни “Тоҳиржон туғилган”, – деб узоқ вақт сақлади, эскиргандан сўнг эса бузиб, ўрнига худди шунингдек уйча қурдирди ва унинг битишига бизни меҳмонга таклиф қилди. Умри холамиз 2007 йили вафот этди, илоҳо жойлари жаннатда бўлсин. Фарзандлари: Муҳаббатхон, Махпиратхон, Одинахон, Ҳимоятхон, Раҳимберди ва Ҳидоятхон.

КЎТАРМА ДИЛБАР МАСКАН

Ҳар кимсадан “сен учун энг қадрдон жой, энг гўзал маскан қаер?” – деб сўрсалар, албатта “Киндик қоним тўкилган жой”, деб айтади. Мен Кўтармада туғилганман, шунинг учун мен ҳам ўша жавобни қайтараман. Кўтарма мен учун энг гўзал, энг дилбар маскан.

Андижондан Ўш томон юрилиб, Хўжаобод – Жалолқудук – Андижон уч кўча айрилишига бир километр чамаси етмасдан чапда адирликлар, ўнгда далалар ва Шаҳрихонсой билан чегараланувчи қишлоқ бор. Шу қишлоқ Кўтарма қишлоғидир.

Кўтарма номининг пайдо бўлиши, Шаҳрихонсойнинг Хўжаобод шаҳрига яқин жойидан сув олиб, қишлоқдан шимолроқда ястаниб ётган адирлик ён бағри орқали Андижон шаҳрининг жанубида жойлашган Хоқон қишлоғи ерларини суғориш мақсадида қазилган канал билан боғлиқ. Канални Шаҳрисойдан адирнинг ён бағрига ўтказиш учун сув сатҳини шу жойга келганда, тупроқ тўкиб, анча кўтариш лозим бўлган. Шу сабаб, бу жойлар “Кўтарма” деб номланиб қолган экан

Биз болалар учун катта йўлнинг у томонидаги адирликлар ҳам гўёки қишлоғимизнинг бир бўлагидек эди. Чунки биз у ерларда баҳор чоғлари қизғалдоқ сайлига чиқар, хонадондаги сигир, қўйларни боқар эдик. Андижондан келган меҳмонларни сайрга олиб чиқардик. Энг асосийси, бу адирликлар қишлоқ аҳли учун ризқ макони, яъни буғдой етиштириладиган майдон эди. Бу ишда биз болалар катталарнинг яқин ёрдамчиси бўлардик. Бунинг мазмуни биз эшак етаклардик, катталар орқадан омоч тортарди. Буғдой йилда икки маҳал, кузда ва баҳорда экилар эди. Кузги буғдой ҳосилдор, қор ва ёмғир суви билан кўп таъминланган бўларди. Аммо буғдойзорда бегона ўтлар кўп унарди. Баҳорги буғдойда эса бегона ўт деярли бўлмас, чунки ер ҳайдалганда илдизи қирқиларди. Шу сабабли у кўпроқ экиларди.

Эсимда, катта бўлам Адаҳам акам мени саҳар уйғотар, эшакка омоч, егулик, сув ортиб, мени ҳам унга миндириб, йўлга тушардик. Аввалига Адаҳам акам уруғни қўлда сочиб чиқар, сўнг бу ер омоч билан ҳайдалар эди. Иш кунининг якунида ўзимизга эртасига яна экин экиш учун ер танлардик ва бошқа биров эгаллаб олмаслиги учун атрофини омоч юргизиб, “сол” солардик. Бу ернинг эгалланганлигига белги эди.

Болалик хотиралари кучли бўлади. Мана шундай буғдой экишларни катта бўлгач, кўпчилик ўртасида бир эслашга тўғри келди. 1992 йил март ойида Санкт-Петербургда иқтисод фанлари доктори илмий даражасини олдим ва тезда “профессор” унвонига ҳам сазовор бўлдим. Шу муносабат билан республикадаги кўзга кўринган иқтисодий журналлардан бирининг бош муҳаррири Исмат Хушев (кейинчалик нима сабабдандир, Канадага кўчиб кетганлигини билдим) менга журнал учун мустақилликнинг биринчи докторларидан бири сифатида мақола беришни сўради. Журналда мақола билан бирга сўнгги муқовада катта қилиб расмим ҳам чоп этилди. Расм тагида қисқача ҳаёт йўлим ёзилиб, менинг Кўтарма қишлоғида туғилганлигим алоҳида таъкидлаб ўтилганди. Журналнинг бу сони кўтармаликлар қўлига тушган, у қўлдан-қўлга ўтган. Бир кун қишлоқдаги ўрта мактаб директори телефон қилиб, юқори синф ўқувчилари билан учрашувга таклиф қилди. Тез кунда ташкил этилган бу учрашув жуда жонли ўтди.

Мустақилликнинг дастлабки йиллари, халқимиз ўзлигини англай бошлаган, бундай учрашувларда муҳокама қилиниши мумкин бўлган масалалар, айниқса иқтисодий муаммолар бисёр. Бир томондан кўп маҳсулотларнинг етишмовчилиги, иккинчи томондан “сўз эркинлиги”, “демократия”нинг қарор топа бошлаётганлиги бундай учрашувларнинг жонли, баъзида ўринсиз мунозараларга айланишига сабаб бўлар эди. Зеро, кўплаб биринчи даражадаги маҳсулотлар етишмовчилигини собиқ Иттифоқ давридаги ҳудудлараро меҳнат тақсимотининг бузилиши, ўзаро товар айирбошловларнинг издан чиққанлиги билан изоҳлаш ҳар сафар ҳам етарли натижа бера олмас эди.

Шундай қизғин мунозара пайти бир ўқувчи, “Тоҳир Каримович, нега ун етарли эмас? Одамлар тўйларга, маъракаларга жуда кам миқдорда ун олмоқда, натижада урф-одатларимиз кўлами бузилмоқда”, – деб савол берди. Шундан салгина бурун бир саволга жавоб бера туриб, ойнадан ёшликда буғдой эккан ва эшак етаклаган адирларга кўзим тушган эди. Ҳаммани ойнак олдига тўпладим ва сўрадим:

– Қани айтингларчи, шу адирларда ким буғдой эккан, ким омоч тортиб, эшак етаклаган? Ҳеч кимдан садо чиқмади.

– Мен болалик чоғим шу ишда акамга катта ёрдам берганман. Очиғи, ўша давр биз одамларнинг магазиндан ун сотиб олганини билмас эдик. Қишлоқ аҳли ўзига керак бўлган буғдойни асосан шу адирларда етиштирар эди. Қаранг, адирда бирор парча буғдойзор кўринмайди, ер бекор ётибди. Биз эса ун йўқ деб ҳасрат қиламиз. Ҳолбуки, бу адирларда буғдойнинг “қайроқи” номли нави етиштириларди. Ўша пайтларда бу буғдойдан тайёрланган нон бор бўлса, бошқа жойлардан, айниқса, шимол ўлкалардан келган оппоқ ундан пиширилган нонлар ейилмай, дастурхонда қолиб кетарди.

Ўша кунги суҳбатимиз шу мавзу атрофида қишлоқнинг ишлатилмай қолган имкониятлари ҳақида анча вақт давом этди. Бу имкониятлар эса қишлоқ аҳлини озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъмилаш учун етарли эди. Буғдойдан ун, чорвага кепак ва сомон олинар, чорвадан гўшт, сут, сариёғ, мой чиқар, пастдаги сой бўйлари шоликорлик бўлиб гуруч, таморқалардан турмуш учун зарур барча мева-чева, сабзавотлар олинарди.

Ҳозир бу имкониятларнинг кўпи йўқ, адирнинг катта қисми боғ-роғларга айлантирилган, сув чиқмайдиган қисми қаровсиз ташлаб қўйилган. Сой бўйидаги шоликорликнинг катта қисмини сув ювиб кетган. Яхшиям ХХ асрнинг 70-йиллари Андижон вилояти раҳбари Бектош Рахимов ташаббуси билан сой бўйига тош-тупроқ ташланиб, қирғоқ текисланди ва емирилишларга барҳам берилди.

Ёдимда, бир пайтлар баҳор чоғи сойдан жуда катта сув келар, одамларнинг қирғоқ емирилишига қарши ташлайдиган “селпоялар”ига бўйсунмай, шолипояларни ювиб кетарди. Айниқса, бир жойда сув қирғоққа келиб урилиб, уни емирар ва жуда катта ер бўлаги гумбиллаб сувга қулар эди. Бундай ҳол тунда бўлганда биз, болалар учун, айниқса ваҳимали эди. Катталар бизни у ерга йўлатмасди, чунки сувнинг айланма ҳаракатига тушиб қолган кимса у ердан соғ чиқмасди. Бу жойни қишлоқликлар “гум” деб атар эди. Ҳозирда унинг ўрнида бўлаваччам Асронбек балиқчилик фермаси ва дам олиш жойи ташкил қилган.

“Қайроқи” буғдой ҳақида тўхталиб ўтмоқчиман. Бу буғдой нони нимқора рангда бўлса-да, жуда маззали бўлар, есанг қаймоқ таъмини берар, жуда тўйимли бўлиб, айниқса тандирдан янги чиққан иссиқ нонни сувда оқизиб еб, биз болалар олам жаҳон роҳат олар эдик. Ҳозирги кўпиксимон нонлардай, бир-икки чайнасанг томоқдан ўтиб кетадиган эмас, у нонни оғизни тўлдириб, узоқ чайнаш лозим бўларди. Бунда ҳикмат кўп экан. Чайнаш билан ноннинг лаззатидан баҳраманд бўлинар, чайнаш давомида таом ҳазм учун ўттиз-қирқ фоиз тайёр бўлар, ошқозонга юк камаяр экан.

Афсус, ота-боболаримиз яратган авлоддан-авлодга ўтиб келаётган шундай буғдой нави ҳозирги кунда учрамай қолди. Умуман, буғдойчиликда, бошқа соҳаларда ҳам, боболардан қолаётган маҳаллий навлар уруғчилигига эътибор сусайиб кетганлиги сабабли уларнинг кўпчилиги йўқотилди. Бунга айрим давлатларнинг уруғчиликка нисбатан мутлақ ҳукмронлигини ўрнатишга бўлган ҳаракатлари ҳам сабаб бўлди. Масалан, ҳозирги кунда Голландия ва бошқа давлатларнинг карам, картошка, помидор, бодринг каби маҳсулотлар уруғларидан бошқа уруғлар бизда экилмай қўйди. Ғаллачиликда ҳам асосан четдан келтирилган уруғлар ҳукмронлиги ўрнатилди. Бу қоторда маҳаллий навлар асосан кўринмайди.

Ёшлигим сабзавотчилик хўжалиги ҳудудида ўтган. У Андижон шахри учун сабзавотчилик ва боғдорчилик махсулотлари етказиб берар, асосий майдонларига эса шахардаги консерва заводида томат пастаси ишлаб чиқариш учун помидор экиларди. Ёдимда, жамоа хўжалигининг хар бир бригадасида қиш ойлариданоқ махсус парникларда помидор кўчатлари етиштиришга киришилар, баҳорда кўчатлар далага олиб чиқиб экилгач эса бўшаган парникка икки-уч қатор қилиб ўша кўчатдан келгуси йилга уруғлик олиш учун экиларди. Парник тупроғи жуда унумдор бўлгани сабаб ҳосил мўл бўларди. Аммо, бу ҳосилнинг ҳаммаси ҳам уруғликка олинмасди. Бу мақсадга фақат қуйидаги биринчи икки – уч ҳосил ярар, улар кузгача бандида сақланар, тўқ қора-қизил рангга кирар, шундан сўнгина улардан уруғ олинарди. Шундай уруғдан етиштирилган кўчат ноябрь ойигача ҳосил берар, ҳосили эса мазали, серсув, териси арчиладиган даражада юмшоқ ва нафис бўларди. Ҳосил ёз бўйи терилар, об-ҳаво совиб охирги ҳосиллар қизаришига умид қолмагач, улар териб олиниб тузлаш учун юборилар, шундан кейин ҳам қолган ҳосилни чорва подалари қўйиб едирилар эди. Энг қизиғи, бундан кейин помидор поясини йиғиштиришга киришиларди. Чунки у ғўзапоядек қаттиқ бўлиб, қуритилгач бемалол ўчоқда ёки тандирда ёқишга ва таом тайёрлашга ярарди. Зеро, ўша йиллар бундай ёқилғи турлари қишлоқ ахолисининг ёқилғи балансида муҳим ўрин тутарди. Аммо, шу кунда чет эл уруғидан олинган кўчатлар июль ойидаёқ қуриб қолмоқда, бизнинг иқлим ва тупроққа ҳеч мослаша олмаяпти, чунки уруғ ҳар йили янгитдан келтирилмоқда. Ҳосили эса мазасиз, сувсиз ва қаттиқдир. Бундай ҳолни Ўзбекистонда шу кунда етиштирилаётган аксарият сабзавот ва картошка маҳсулотларида кузатиш мумкин.

Кўтармада “қайроқи” буғдой уруғининг бутунлай йўқотилишига ҳам бизга чет эл буғдой уруғларининг ҳамда тайёр ун маҳсулотларининг интервенцияси сабаб бўлди, деб айтиш мумкин. Кўтарма қайроқисининг афзал томони шунда эдики, бу нав бир жойда, бир тупроқда бир неча юз йиллардан бери экилиб келинган бўлиб бу муддат навнинг ўтроқ бўлишига, ўша тупроққа, иқлимга тўла равишда мослашишига имкон берган. Бу эса ҳар қандай навнинг юқори сифатга эришишининг асосий шартларидан биридир.

Кўтарма қайроқисининг охирги уруғи йўқ қилиниши бир кулгили ҳолатда ўз ифодасини топган. Эшитишимга қараганда, уруғчиликнинг фарқига борадиган ва “қайроқи” ноннинг қадрига етадиган бир кўтармалик узоқ вақт шу навни экиб келган. Ҳатто адир буғдойига эҳтиёж бўлмаган пайтлар ҳам беш-ўн қоп уруғ сақлаган ва уни уч-тўрт йилда бир экиб, уруғни янгилаб турган. Иттифоқо, шу одам ўғли уйланадиган бўлган ва тўйдан олдин сиҳатгоҳда дам олишни ният қилган. Сафарга кетаётиб, хотинига тўйга тайёргарлик учун бир даста пул берган, ҳатто қайси мақсадга қанчадан сарф қилишни ҳам аниқлаб қўйган. Аёл эса барибир аёлда, бу аёлимиз ҳам харажатда латта-путтага зўр бериб, тўй жўнатиш учун пули етмай қолган. Нима қилади, омборда ўн қоп буғдой борку. Тўй аравасига ўша буғдой юкланган. Қиз томон ҳам тўй келиши биланоқ қопларни тегирмонга юборган. Эрталабгача ун ҳам тайёр.

Ўғил уйлаётган бир-икки кун ичида санаторийдан қайтгани заҳоти хотини қилинган ишлар ҳақида ҳисобот берган. Буғдой хақидаги гапдан кейин бўлган жанжал, бўлган жанжал. Энамнинг сўзлаб беришича, у киши ва бошқа юрт катталари ўртага тушиб тўйни тўхташдан, эр-хотинни эса никоҳи бузилишидан сақлаб қолганлар.

Ҳозир ҳам баъзида бизникига бўтақоралик қайин отам хонадонидан ҳамда Қорадарё бўйидаги Орол қишлоғида яшовчи қадрдонимиз Шукуржон акадан адирда етиштирилган буғдой унидан қилинган нон келиб қолади. Бу ноннинг таъми ёшлигимда еган Кўтарма қайроқиси нони таъмига яқин бўлса-да, аммо унга ета олмайди.

Қадимдан ҳар қишлоқнинг, ҳар тупроқнинг ўз уруғи шаклланган ва шу жойнинг ўзига хос нави етишиб чиққан. Бу нав ўша уруғнинг бир тупроқда бир неча юз йиллар экилиши натижасида, яъни узоқ муддатли районлаштириш оқибатида шаклланган, уруғ ўша жойнинг тупроғига, об-ҳавосига бутунлай мослашган. Кўтарма қайроқисининг ўзига хос мазаси, тўйимлилиги ҳам шундан бўлса керак. Аммо афсус, бу маҳаллий нав кейинги авлодлар учун бутунлай йўқотилди.

Кўтарма мен учун яна бир таоми билан қадрлидир. Уни эсласам, ҳозир ҳам оғзимдан сув келади, бу пошкалдир. Бу асли уйғур таоми, аммо бир қишлоқнинг пошкали иккинчи жойнинг пошкалидан фарқ қилади. Кўтарманинг пошкали эса умуман бетакрор. Интернетдан қидирсам, бу таомга кенг ўрин берилган экан, уни хитой, уйғур, дунгон ва бошқа халқлар таомномаларида учратдим. Аммо улардан бирортасининг қўшиладиган масаллиқлари ва тайёрлаш усули бўйича Кўтарма пошкалига ўхшашини топмадим. Бу таомнинг массалиғи ўта оддий: ун, қаймоқ ва пиёздан иборат бўлиб, бошқаларига ўхшаб тухум, маргарин, шакар қўшилмайди.

У ҳақиқий деҳқон таоми бўлиб, соғилган сутни лаганларга қуйиб, қаймоғи юзага чиққач, уни бошқа идишга тўпланади ва бу идиш очиқ жойда сақланади. Олти-етти кун қаймоқ шундай йиғилгач ва офтобда обдон ачигач, у туз ва майда тўғралган оқ пиёз билан обдон аралаштирилади. Сувга қаттиққина хамир қорилиб, ликопчадек кенгликда ёйилади, паст оловда қизиётган қозонга хамирдан бир қават ёпилиб, устига бир қошиқ пиёзли қаймоқ солиб, уни ёйилади ва унинг устига иккинчи қават хамир ёпилади. Таги пишгач, капгир ёрдамида хамир ағдарилади ва юқоридаги иш такрорланади. Бундай ёпиб ағдариш ўн-ўн беш марта такрорлангач, таом ярим соат чамаси димлаб қўйилади, сўнг дастурхонга тортилади. Ачиган қаймоқнинг хамирга ўралиб, олов тобида пиёз аралаш пишгани ўта тотли бўлади.

БОБОМ МУҲАММАД ИМИН ВА БУВИМ БИБИХОЖАР

ХХ асрнинг бошларида ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида пахта етиштириш негизида саноатлашган ишлаб чиқариш таркиб топа бошлаган. Бир ёқда пахта дехқончилиги, бир ёқда эса пахтани қайта ишловчи пахта тозалаш ва чигитдан ёғ олувчи заводлар тармоғи шакллана бошлаган. Бу тармоқлар дадил фаолият юритиши учун эса зарур молия, кредит-банк тизимлари пайдо бўлган. Дадамнинг ота томондан бобоси Исмоилжон кредит тизими вакили, она томонидан бобоси Содиқжон эса пахта етиштириб сотувчи тадбиркор бўлган эканлар.

Албатта, у замондаги кредит тизими ҳозиргига нисбатан ўта оддий бўлиб, кредит олувчи одатда баҳорда кредит берувчидан пахта экиб етиштириш учун қарз олар ва пул олганлик ҳақида бир варақ қоғоз берарди. Бу қоғозда одатда икки кўрсаткич: кредит миқдори ва уни қайтариш муддати кўрсатилиб, бу қоғоз “вексаль” деб аталар, қарз берувчини “вексаль олувчи”, иккинчи томон эса “вексаль берувчи” деб айтилар эди.

Эшитган ҳикояларимдан шунга амин бўлганманки, бундай “вексаль” олди-бердиси, айниқса пахта етиштириш учун қулай имкониятлар яратган. Шу сабаб ҳам аср бошида Туркистонда пахтачилик жуда яхши ривожланган. Бизнинг Эскиликдаги Исмоил бобомиз ўғиллари билан бирга вексаль асосида қарз бериш билан машғул бўлган экан. Аммамларнинг эслашича, Исмоилжон бобомнинг уйида бир хона бўлиб, унинг деворлари бўйлаб темир жавонлар думалоқ қилиб ўралган ва бойланган қоғозлар билан тўла бўларкан. Бу хонага болалар киритилмас экан.

Бу касбдан ташқари катта бобомнинг ҳозирги “Бобур” сиҳатгоҳи ўрнидаги дарё ўзанида шоличилик ерлари, боғ-роғлари бўлган. Махбубахон опамнинг эслашича, Отикахон аммам билан Завроқ қишлоғи ёнидаги Меҳмонивалий номли ерлардан машинада ўтаётганларида “шу ерлар дадамларга қарар эди, у киши бизни пахта теримида шу ерларга отига миндириб, бирга олиб чиқарди”, деб айтган экан. Бобомиз ўз ерларида фарзандлари ва хизматкорлар кўмагида деҳқончилик, боғдорчилик ҳамда чорвачилик билан ҳам шуғулланган.

Вексаль орқали қарз олиш усули ўта содда бўлган, ҳозиргидай бунда гаров, бизнес-режа ва бошқа қатор ҳужжатлар талаб этилмаган. Қарз олишнинг жуда кўп шартлари оғзаки келишилиб, “лафз” тушунчаси – ўзаро ишонч, томонлар ўртасида жуда юқори баҳоланган. Бу борадаги кўп йиллик муносабат эса томонлар ўртасидаги ўзаро ишончни янада мустаҳкамлаган, улар ўртасидаги алоқаларни дўстлик даражасига кўтарган.

Хуллас калом, бизнинг катта боболаримиз Исмоилжон ва Содиқбойлар ўртасида ана шундай дўстлик шаклланиб, оилавий борди-келдилар қарор топган экан. Исмоилжон хонадони Андижон шаҳрининг ҳозирги Алишер Навоий кўчасидан Педуниверситетга темир йўл бўйлаб боришда чапда жойлашган Эскилик маҳалласида яшар, Содиқбой хонадони эса ҳозирда Хўжаобод тумани марказига боришда ўнгда келадиган Шаҳрихон сой бўйидаги Кўтарма қишлоғида истиқомат қилган. Қисқаси, аждодларим Иминжон ва Бибиҳожарнинг бир-бирлари билан турмуш қуришлари, оталари ўртасидаги дўстлиги ҳамда уларнинг ўзаро ҳамкорлиги меваси бўлган.

Ёзнинг иссиқ кунларидан бирида, Исмоилжоннинг уйига келган Содиқбой “аёлларингизни бизнинг қишлоққа юборинг, сой бўйида салқинда дам олиб келишади”, деб таклиф қилган. Шаҳарнинг тор шароитида яшовчи аёлларга бу таклиф жуда маъқул бўлган ва эртасигаёқ аравакашликни ўз зиммасига олган Иминжон онаси ва икки акасининг хотинларини аравага ўтказиб, Кўтарма қишлоғига йўлга тушган.

Иминжон етакчилигидаги арава Содиқбой хонадони олдига етиб келгач, ҳали ёш бўлган келинчаклар шарқираб оқаётган сой сувини кўргач, аравадан сакраб тушиб, қийқирганча сой томон югуриб кетишган. Уларни ҳам тушунмоқ керак, шаҳарда ўсган ёшлар бундай гўзал манзара, бундай шарқироқ сувни илк бор кўришлари бўлса керак. Қайнона эса аравада ўлтириб қола берган. Зеро, Қўқон арава ердан анчайин баланд бўлиб, бу ёшдаги аёлга ундан тушиш учун ё биров ёрдамчи ёки нарвонча лозим бўлар эди. Ўғил эса, келин аяларининг болаларча қилмишларидан ҳайрон бўлиб, нима қилишини билмай туриб қолган. Шу дам ҳовлидан пастаккина, аммо меҳнат билан пишиққан бир қиз югуриб чиқиб:

– Вой холажон, келганингларни билмай қолибмиз, бизникига ҳуш келибсиз, – деганча меҳмонни шарт кўтариб, аравадан туширган ва ҳовлига етаклаган.

Шу қиз, исми Бибиҳожар, Содиқбой бобомизнинг беш қизидан иккинчиси бўлиб, шу сафардаёқ она томонидан аравада келган ўғли Иминжонга унаштирилган ва тез кунда Андижоннинг Эскилик маҳалласига келин қилиб, олиб кетилган.

Бобом Иминжоннинг таваллуд йиллари 1890 йилга тўғри келади. Чунки дадам “мени, акамни ва дадамнинг мучал йиллари бир хил – йўлбарс бўлган”, дер эди. Дадам 1926 йил, дадасининг 36 ёшида, яъни мучал йилида дунёга келган экан. Дунёнинг такрорланиши қизиқ, дадамнинг ўн икки фарзанди орасида мен, уч фарзандим орасида катта ўғлим Фарҳоджон, унинг уч фарзанди орасида эса ўғли Каримжон йўлбарс йилида таваллуд топдик. Демак, йўлбарс мучали беш авлодда узлуксиз такрорланди. Бундай такрорланиш давом этармикин, бу фақат Оллоҳга аён.

Бобом уйлангач, отаси уни Эскилик маҳалласидаги йўл бўйига пишган ғиштдан қурилган мўъжазгина бир неча хонали уйга жойлаштирган экан. Кейинчалик, биз кўрган бу бино Эскилик маҳалласи учун каттагина савдо дўкони бўлиб хизмат қиларди. Келин бўлиб тушган жойда қизининг бахтиёр яшаётганидан ҳурсанд Содиқҳожи бобомиз қизи тушган ҳовлининг рўпарасидан катта ер майдони сотиб олиб, уй-жой қурадида, куёви ва қизига ҳадя этади. Бу ҳадя ХХ асрнинг ўнинчи йилларида рўй берган. Бобом ва бувим то ўттиз биринчи йил бошларида қулоқ қилингунча, шу ҳовлида яшаганлар ва шу жойдан большевиклар уларни узоқ Украинага жўнатишган.

Ҳовли бир гектар атрофида бўлиб, бир қисмида гир айланган яшаш учун уйлар, меҳмонхоналар, овқатхоналар бўлган. Иккинчи қисмида омборхоналар, от ва чорва учун зарур бинолар қурилган. Кириш учун бир неча дарвозалар бўлган. Шулардан бири баланд икки табақали роввот 60-йиллар бошида ҳам сақланиб қолган эди. Мен уни Эскиликка борганда кўрар эдим. Яқин қариндошларимнинг бу ҳовлига, айниқса дарвозага бир армон билан қараб қўйишларини кузатганман. Айтишларича, уй эгалари қулоқ қилингач, ҳовлининг биринчи қисмига саккиз хўжалик ва янги тузилган колхоз идораси жойлашган. Иккинчи қисми колхозга омборхона, отхона ва молхона вазифасини ўтаган экан. Кейинчалик 70-йилларда колхоз янги жойга кўчиб, ҳовли, бинолар эскиргани сабаб бузилган ва ер одамларга бўлиб берилган.

Мана шу ҳовли билан боғлиқ айрим хотиралар хонадонимизда кўп эсланади. Шулардан бири, колхознинг сўнгги раиси, шу лавозимда кўп йиллар ишлаган Узоқбой ака билан боғлиқ. Бу инсон дадамга кўп яқин ва меҳрибон эди. У киши бир неча маротаба дадамни Эскиликка чақириб, “шу ерга кўчиб кел, ер ажратиб берай. Ота жойларингга ҳовли-жой қилгин”, деб таклиф қилган экан. Дадам эса:

– Қўйинг Узоқбой ака, ота-онамга насиб қилмаган жойлар, бизга насиб қилармиди, – деб жавоб берган.

Дадамнинг бундай жавобида ҳам жон бор эди. Яқин 80-йилларгача ҳам қулоқ қилинганлар, ҳатто уларнинг фарзандлари ва набираларидан ҳам “қулоқлик” тамғаси олинмаган эди. “Қулоқ боласи”, “қулоқ авлоди” деб қўлини бигиз қиладиган гумроҳлар топиларди. Бир пайтлар “ҳақдор” бўлганларнинг авлодидан айримлари ўзининг “ҳақсизлар” авлоди устидан юқори эканлик-ларини шу йўл билан пасткашларча намойиш этарди. Балки дадам уни яхши биладиган шундай “ҳақдорлар” ичига бориб яшагиси келмагандир.

Укам Азимжоннинг эслашича, дадам бир кун:

– Машинани юргиз, Эскиликка бориб келамиз, Узоқбой ака оғирлашиб қолибди, – деган.

У киши ҳовлисига етганларида Узоқбой аканинг яқинларидан уч-тўрт киши дарвоза олдида турганини кўришган. Дадамнинг:

– Нима гап? – деган саволига,

– Узоқбой ака оғирлашиб қолди, кечадан бери сизни сўраяпти, – деган жавоб олишган.

Ичкари кириб, дуо-фотиҳа қилингач, Узоқбой ака дадамга юзланиб;

– Каримжон, куним битиб қолди шекилли, аммо ер мени олгиси келмаяпти. Сендан қарзим бор, шуни ол, мен хотиржам эгам олдига сафарга кетай, – деб фарзандига юзланиб, – сандиқдагини олиб кел,– деб буюрган.

Ўғли хонадан чиқиб, эркаклар белбоғига тугилган бир чорси пул кўтариб кирганда, отаси имоси билан дадам олдига қўйган. Узоқбой ака дадамга юзланиб:

– Каримжон, отанг ҳовлисининг бир қисмини бузиб, унинг ёғочлари, ғишт-тошларини олиб чиқиб, ўзимга ҳовли қурган эдим. Қолаверса, отанг мулкида шунча йил давру даврон сурдим, авлодимни кўпайтирдим. Ёшим тўқсондан ошди, ўлолмаяпман, ҳадеб тушимга Сўфи акам киради. Шуни олгинда, мендан рози бўлгин, – деган.

Дадам эса:

– Узоқбой ака, пешонамизда бор экан. Украинадан эсон-омон қайтдик. Ҳовли-жойларнинг эгаси бўлган ота-онам эса ўша ёқларда қолиб кетди. Энди уларга ҳеч нарсанинг кераги йўқ. Биз эса ишлаб, маблағ тўплаб, ҳовли-жой қилиб олдик. Бу пулга менинг муҳтожлигим йўқ.

Узоқбой аканинг илтимослари дадамни юмшата олмаган. Охир-оқибат, “нима қилай бу пулларни? Улар сизларга аталган эди, шунинг учун фарзандларимга ҳам буюрмайди”, – деган сўзларига жавобан дадам:

– Узоқбой ака, мен ҳам бир фарзандингиздекман, ота-онамга бу жойлар буюрмади, энди ундан келган пул фарзандларингиз қатори менга ҳам буюрмайди. Шундай экан, келинг, бу пулларни бева-бечораларга, етим-есирларга тарқатайлик, – деганда, пулни жойида қолдириб, дуо қилиб ўрнидан қўзғалган.

Мусаев Хусанохун. Бобомиз ҳовлиси ҳақидаги яна бир ҳикоя Салимжон акам тилидан кўп айтилган. Бу ҳовлига улар кетгандан кейин кўчиб кирганлардан бирининг фарзанди, Мусаев Хусанохун дадамлардан уч-тўрт ёш катта бўлиб, ўқиб маълумотли бўлган. У киши узоқ йиллар Андижон медицина институтида доцент бўлиб ишлаган, иқтисодчи олим эди. Дадам фронтдан қайтиб келгач, икковлари яхши муносабатда бўлганлар.

Дадам вафотидан уч-тўрт йил кейин, у кишининг хотини таъзиясида Ҳусанохун ака Салимжон акамни ёнига чорлаб:

– Салимжон, бу ҳовлида бобонгнинг излари қолган. Сен менга кичикроқ бир квартира олиб бер, бу уйни сенларга топширай, ахир бобонг, бувинг юрган жойлар, уларнинг чироғини ёқ, савоб бўлади. Сўнгги пайтларда Сўфи дадам тез-тез тушимга кираяпти. Шу ҳовлини сизларга бермасам, тинч ухлай олмайман. Мени шу ташвишдан халос этгин.

Албатта акам бу таклифни рад этган ва бизнинг бобомиз жойларига умуман ҳеч қандай даъвомиз йўқлигини баён этган.

Ҳусанохун ака ҳақида гап кетганда, унинг баъзи бир қирралари ҳақида тўхталиб ўтмоқчиман. Чунки у киши ва ота-боболари сулоламиз билан яқин муносабатда бўлган экан. Дадам билан Эскиликка борганда, у кишини албатта зиёрат қилиб ўтардик. Дадам билан турли мавзуларда узоқ суҳбатлашар, ўз даврининг етук зиёлиларидан бири эди. У кишининг етук арбобларга хос ташаббусининг ўзим гувоҳи бўлганман.

У пайтда мен Тошкент Халқ хўжалиги институти Андижон филиали директори бўлиб ишлардим. Ҳар беш йилда бир Коммунистик фирқанинг иттифоқ ва республикаларда съездлари бўлар эди. 1990 йил Тошкентда бўлиб ўтган Ўзбекистон Коммунистик фирқаси 22-съездига сайланган иштирокчилар сафида Хусанохун ака билан бирга мен ҳам бор эдик. Съезд бошланиб, унинг мажлислари тугай деб қолганда, раислик қилувчи биринчи котиб Ислом Каримов бирдан, Андижон, Фарғона ва Намангандан келган делегатларнинг қолишини, бошқалар эса залдан чиқиб кетишини сўраб мурожаат этди. Бундай мурожаат нотабиий эди, шу сабаб ҳаммамиз бирдан сергак тортдик. Залда фақат водийлик съезд қатнашчилари қолгач, Каримов бизга юзланиб:

– Қирғизистонниннг Ўш вилоятида катта фожиа юз бермоқда. Бир гала қуролланган кимсалар ўзбек хонадонларига кириб, уларни ўлдирмоқда, уйларини ёқмоқда, мол-мулкини таламоқда. Кўплаб ўшлик ўзбеклардан қурбонлар бор. Аммо бу ишда қирғиз ҳалқининг қўли йўқ, жанжални ташқаридан бошқараётган кучлар қиляпти. Ўшлик биродарларимиздан бизга, ёрдам сўраб, кўплаб мурожаатлар келиб тушди. Қани, айтинглар, сизлар қўшни халқни ҳаммадан кўра яхшироқ биласиз, қандай чора кўрсак, ўринли бўлади?

Республика раҳбарининг ўта мураккаб вазиятда халқ вакиллари ташаббус кўрсатиши лозимлигини истаётгани яққол кўриниб турарди. Бирин-кетин ёши улуғ делегатлар сўз сўраб, таклиф айта бошладилар. Бири чегарани очиб, қочқинларни қабул қилиш керак деса, бири зудлик билан Москвага мурожаат қилиб ёрдам олиш керак, деди. Бири ҳатто Қирғизистонга қўшин киритиб, у ерлик ўзбекларни қурол кучи билан ҳимоя қилиш лозим, деб чиқди. Бу сўзларни Ислом Каримов жағини муштига қўйганча, жим ўтириб тинглади. Унинг сукути айтилаётган таклифлардан кўнгли тўлмаётганлигини билдирарди. Қўшин киритиш ҳақида гап кетганда, бирдан пастдан “йўқ, бу йўл бўлмайди”, деган овоз келди.

– Қани домла, қандай таклифингиз бор? – деб сўради раислик қилувчи.

Хусанохун ака минбарга чиққач, оғирлик билан сўз бошлади:

– Ислом ака, бу ишларда қирғиз халқининг қўли йўқ деб, айтдингиз. Бу икки халқ тарихда ҳеч қачон ўзаро урушган эмас, агар урушса, жуда қаттиқ ва узоқ муддат урушади. Биз турк халқлари қизиққон, жангари халқмиз. Урушсак, бир-биримизни узоқ вақт кечира олмаймиз. Шу сабаб, қўшин киритиш катта урушга, оқибат икки миллатни ўзаро бутунлай ёт бўлиб кетишига олиб келади. Чегарани очиб, қочоқларни Ўзбекистонга киритиб ҳам бўлмайди, бу Қирғизистондаги жанжалнинг Ўзбекистон ички ҳудудларига ҳам ёйилиб кетишига олиб келиши мумкин. Энди Москва ёрдамига келсак, бу ёрдамдан умид қилиб бўлмайди, чунки Москва ёрдам ўрнига бундай жанжални бошидан тўхтата оларди. Зеро, шундай катта ҳарбий, сиёсий кучга эга давлат бу жанжалнинг келиб чиқишига индамай йўл қўйибдими, унга ишониб бўлмайди. Қирғизистонлик ўзбеклар у давлат фуқароси, шундай экан, уларни ҳимоя қилиш Қирғизистон ҳукуматининг вазифаси. Шуниннг учун бирдан-бир йўл қанчалар оғир бўлмасин, чегарани беркитиш, жанжалнинг мамлакатимизга ёйилишига йўл бермасликдир.

Сукутда ўтирган Ислом Каримовнинг чеҳраси бу сўзлардан сўнг бирдан ёришиб кетди.

– Катта раҳмат домла, дилимиздаги гапларни айтдингиз. Сўзларингизга яна бир қўшимча қилмоқчиман. Анавилар, –шундай деб қўли билан Москва томонга имо қилиб, СССР раҳбарларини кўзда тутган бўлса керак, – икки миллат ўртасидаги жанжалдан фойдаланиб, улар ўртасига Европадан мажбуран олиб чиқаётган қўшинларини “тинчлик сақловчи қўшин” сифатида киритиб қўймоқчи. Агар уларнинг қўшини кириб олса, уларни кейин ҳеч қандай йўл билан чиқариб бўлмайди, бунинг оқибати эса юртимиз учун оғир бўлади.

Ҳусанохун аканинг таклифлари шу кун ҳамма томонидан маъқулланди, қолаверса бу таклифлар мамлакат раҳбариятининг бу борадаги сиёсатига ҳам мос бўлиб кўринди. Мажлисдан кейин тунда, биз ўз вилоятларимизга юқоридаги сиёсатни амалга ошириш учун вакил сифатида учиб кетдик. Олдимизга қўйилган вазифа Ўзбекистон ҳудудида яшаётган қирғиз миллатига мансуб фуқароларимизни турли доғули гуруҳларнинг ҳужумидан ҳимоя қилишни ташкиллаштириш, чегарага яқин аҳоли ўртасида миллатчилик, қирғизларга қарши ҳаракатга чорловчиларнинг найрангига учмасликни тарғиб этиш эди. Яратганга шукурлар бўлсинким, ўшанда халқимиз юзага келган мураккаб вазиятдан чуқур асоратларсиз чиқа олди. Тўғри, кейинчалик ўшлик ўзбекларнинг, республикамиз қўшин киритиб, уларни ҳимоя қилмаганини турлича талқин этганликлари ҳақида гаплар келди. Начора, вазият шундай эди, ҳар қандай бошқа қарор бутун Марказий Осиёни уруш гирдобига тортиб кетиши мумкин эди.


Вы ознакомились с фрагментом книги.
Для бесплатного чтения открыта только часть текста.
Приобретайте полный текст книги у нашего партнера:
Полная версия книги
(всего 10 форматов)